سه گاه

دستگاه سه گاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است . این دستگاه تقریباً در همه کشورهای اسلامی متداول است.دستگاه عبارت است از مجموعه ای از گوشه ها که بر اساس منطقی درونی به طور سنتی کنار هم قرار گرفته اند و معمولاً دارای مدهای خاص خود می باشند.
درآمد: (معمولاً همه دستگاه ها با گوشه ای به نام درآمد که نشان دهنده حالت دستگاه است شروع می شوند که نوازنده و خواننده را برای ورود به حال و هوای دستگاه آماده می کند. به همین دلیل نام دیگر آن «گشایش» است.
مویه: بر درجه پنجم گام تأکید کرده و حالتی مانند شور ایجاد می کند.
زابل: بر درجه سوم گام تأکید دارد.
مخالف: که بر درجه ششم گام تأکید دارد. حالت آن با دیگر گوشه های سه گاه متفاوت است به طوری که می توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد.
حصار
دستگاه (برگرفته از مفهوم محل قرار گرفتن دست بر روی ساز) کلمه ای است که در موسیقی، برای بیان و طبقه بندی حالات شنیداری و احساسی متفاوت یا متمایزی که احساس می شود به کار می رود. یکی از دلایل اصلی ایجاد این حالات متفاوت در شنونده، کوک متفاوت در ساز است و عامل اصلی دیگر آن، غالب بودن اجرا و بیان یک نت خاص است که اجرا می شود. عوامل دیگری همچون ریتم، نوع ساز و ... نیز در این عامل موثرند. افراد و اشخاص متفاوت به فراخور و به دلیل تجربه های متفاوت، حالات روحی متفاوت، نوع شخصیت بارز متفاوت و ... از شنیدن یک ملودی در یک دستگاه خاص، احساس یکسانی را تجربه و بیان نخواهند کرد. اما شباهت کلی در احساس آن ها وجود خواهد داشت و تفاوت در مراحل و مراتب جزئی تر دیده می شود. به عنوان مثال ملودی و نغمه ای که کاملاً غمگین باشد، برای هر فرد دیگری نیز غمگین خواهد بود.دستگاه ها در موسیقی هم برای بیان و برانگیختن همین احساسات و حالات روحی استفاده می شود که در صورت انتخاب شعری مناسب برای خواننده گی (در صورت حضور خواننده)، می توان بر تأثیر ملودی افزود.بنابراین هر دستگای، هر آواز و یا مقامی در موسیقی، در قرائت یا موسیقی، حالات کلی خاصی را در شنونده ایجاد و القا می کند.دستگاه سه گاه، بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می گراید، مناسب است. نغمه های آوازی موجود در سه گاه، بسیار غم انگیز و حزین اند. قابل ذکر است که نغمه های شاد فراوانی نیز در این دستگاه ساخته و اجرا شده اند که می توان به آهنگ «گل اومد بهار اومد» ساخته توسط مجید وفادار با شعری از بیژن ترقی اشاره کرد.نظر اساتید درباره حال و هوای سه گاه:دستگاهی بسیار غمگین بوده گویی ناله های جانسوز آن ریشه و بنیاد آدمی را از جا می کند و از راز و نیاز عاشقان دوری کشیده یا از بیچارگی بی نوایان گفتگو می کند (روح الله خالقی- نظری به موسیقی).به تعبیر مجید کیانی «سه گاه» سپیده دم است. پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان که آن هم عشق است. (مقام عشق در هفت وادی عرفان)البته باید خاطرنشان کرد که حالت این دستگاه در همه جا ثابت نبوده و به ویژه در گوشه «مخالف» آن بسیار باشکوه است.
همانند هر دستگاه دیگری که شاه گوشه ها یا گوشه های مهم خود را دارند، شاه گوشه های دستگاه سه گاه (طبق نظر برخی) از این قرارند:
گوشه های دیگر این دستگاه عبارتند از:

یکی از دستگاه های موسیقی ایران. گوشه های سه گاه از لحاظ نام و جمله بندی شباهت بسیاری به چهارگاه دارد. در زمینۀ گام سه گاه دو نظریه وجود دارد، یکی نظریۀ استاد وزیری که گام سه گاه را از فاصلۀ سوم نیم بزرگ پایین تر از شاهد شروع می کند و نظریۀ دیگر که گام سه گاه را از نت شاهد شروع می کند. منظور از گام دُوری از نت ها در فاصلۀ یک اکتاو یا پنجم یا چهارمِ درست است که روی درجه های خاصی از آن مقام یا گوشه های خاصی بنا می شوند و با مفهوم اروپایی گام کاملاً متفاوت است و از این رو گام را از نت شاهد می توان شروع کرد. گام سه گاه در یک دور هشت تایی از نت ها از مایۀ می کُرُن، فواصل درجه های سه گاه در یک گام (دور) نسبت به هم دومِ نیم بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ. در ردیف میرزا عبدالله به روایت برومند بیست گوشه و در ردیف موسی معروفی ۴۰ گوشه در سه گاه آمده است. گوشه های سه گاه عبارت اند از درآمد، کرشمه، پیش زنگوله، و زنگوله، زنگْ شتر، زابل، بسته نگار، مویه، حصار، نغمه، حُزّان، پس حصار، مَعَرْبَد، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، دوبیتی و رنگ دلگشا؛ البته از آوردن نام های تکراری مانند درآمد دوم و سوم و مخالف قسمت دوم و سوم و غیره صرف نظر کرده ایم. از آهنگ های معروف سه گاه است: جنگ و صلح اثر علی اکبر شهنازی؛ رِنگ سه گاه و رقص امواج اثر استاد وزیری؛ تصنیف امان از این دل اثر امیرجاهد. گوشۀ مخالف و زابل، بعد از درآمد، از مهم ترین و رایج ترین گوشه های سه گاه اند که در همه آهنگ هایی که ساخته می شود از این گوشه ها استفاده می شود؛ به خصوص گوشۀ مخالف که بیشتر لطف و شیرینی اجرای یک آهنگ یا برنامه سه گاه در گوشۀ مخالف آن است. شاهد گوشۀ مخالف درجۀ ششم گام آن است؛ البته اگر گام را از نتِ شاهد آغاز کنیم. چهار مضراب مخالف سه گاه؛ از استاد فرامرز پایور و نیز پرویز مشکاتیان، و آهنگ وطن من با صدای بسطامی و ساخته پرویز مشکاتیان از آهنگ های معروف در گوشۀ مخالف است. گوشۀ مخالف سه گاه شباهت بسیاری به اصفهان به شیوۀ قدیم دارد و شاید تفاوت اصلی آن ها فقط در نوع جمله بندی و شروع و ختم آن ها باشد، زیرا در اصفهان به شیوۀ قدیم فاصله درجۀ هفتم و هشتم دوم نیم بزرگ (مساوی سه ربع پرده) معادل نت شاهد مُخالف و درجۀ قبل از آن است. نواختن سه گاه بین ترک ها و عرب ها نیز رایج است. ترک ها سه گاه را به حالت بسیار زیبایی می نوازند و به نام یتیم سه گاه می گویند. علاوه براین، در سه گاه گوشه های شاه ختایی، تخت طاقدیس (تخت کاووس)، و مسیحی را در ردیف میرزا عبدالله می نوازند که در نوازندگی متداول کاربُرد کمی دارد. برای نواختن سه گاه نوازندگان تار و سه تار نظیر احمد عبادی و جلیل شهناز، و فرهنگ شریف کوک های خاص خود ابداع کرده اند.