چهارگاه

صائبی، مرجان (۲۱ فروردین ۱۳۹۲). «موسیقی فلامنکو با شعر سعدی». روزنامه شرق. ص. ۸. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲ دسامبر ۲۰۱۸ – به واسطه مگ ایران.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
طلایی، داریوش (۱۳۷۸). «سه تار و ردیف». کتاب ماه هنر (۱۵): ۳–۸. دریافت شده در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۹ – به واسطه نورمگز.
طلایی، داریوش (۱۳۹۴). تحلیل ردیف. تهران: نشر نی. شابک ۹۷۹-۰-۸۰۲۶۰۵-۰۲-۲.
فخرالدینی، فرهاد (۱۳۹۴). تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران. تهران: نشر معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۶۵-۰۹۸-۰.
مراغی، عبدالقادر (۱۳۶۶)، جامع الالحان، به کوشش به اهتمام تقی بینش.، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
مهدوی، رضا (۱۳ مهر ۱۳۹۵). «موسیقی عاشورایی را باید در ارکسترها و گروه های پاپ داشته باشیم». ایسنا. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲ دسامبر ۲۰۱۸.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
میرعلینقی، سید علیرضا (۱۳۹۳). «چهارگاه (یا چارگاه)». دانشنامهٔ جهان اسلام. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۸.
«چرا «دستان» مشکاتیان و شجریان جاودانه شد؟». سرپوش. ۲۱ بهمن ۱۳۹۵. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۸.
«حسن کسائی». دهلچی. بایگانی شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲.
«کنسرت ۷۷». وبگاه رسمی شهرام ناظری. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۸.
«نخستین دیدار بامدادی». ایران صدا. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۸.
«ویژگی های دستگاه چهارگاه». کارگاه هنر. ۷ ژوئیه ۲۰۱۸. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۸.
«خوانندگان از «چهارگاه» فراری اند / «منصوری» را احیا کردیم». تسنیم. ۴ خرداد ۱۳۹۶. بایگانی شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت شده در ۲ دسامبر ۲۰۱۸.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
دستگاه چهارگاه، یکی از دستگاه های موسیقی ایران است. چهارگاه از نظر مُدال دستگاهی متمایز است و داریوش طلایی دانگ اول چهارگاه را یکی از چهار دانگ اصلی موسیقی ایرانی می داند.
برخلاف برخی دیگر از دستگاه ها، دستگاه چهارگاه همنام یکی از مقام های قدیم موسیقی ایرانی نیست. درجات چهارگاه نیز با درجات اصلی هیچ یک از مقام ها مطابقت ندارند. با این حال لفظ «چهارگاه» محدود به ردیف موسیقی ایران نیست و در موسیقی های مبتنی بر مقام نیز به کار می رفته است. در موسیقی عربی، چهارگاه (با املای «جهارکاه») جزو زیرشاخه های خانوادهٔ عجم طبقه بندی می شود اگرچه مقام دیگری به نام «چهارگاه ترکی» نیز وجود دارد که در خانوادهٔ حجاز طبقه بندی می شود. در موسیقی ترکی نیز چهارگاه یکی از مقام های سیزده گانهٔ اصلی دانسته می شود و حسین سعدالدین آرل آن را مقام اصلی موسیقی ترکی قلمداد کرده است. به لحاظ فواصل موسیقی، چهارگاه در موسیقی ترکی، عربی و ایرانی مفهوم یکسانی نیست. با این حال می توان بین این مفاهیم با کمک مقام های زنگوله و حجاز تا حدی ارتباط برقرار کرد.
دستگاه چهارگاه در ردیف موسیقی ایرانی صاحب گوشه هایی است که برخی احساس اندوه، برخی حالت وقار و متانت، و برخی حس شادی را به همراه دارند، و از همین رو این دستگاه برای نشان دادن تمام حالات و احساسات مناسب دانسته شده است. برخی از گوشه های مهم دستگاه چهارگاه از بم به زیر عبارتند از زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، حزین و منصوری. دستگاه چهارگاه از طریق گوشه هایی همچون گوشهٔ مخالف، امکان پرده گردانی به دستگاه همایون را دارد و همچنین هر یک از دانگ های چهارگاه می تواند دانگ دوم بیات اصفهان فرض شود. همچنین دستگاه چهارگاه، به لحاظ نام گوشه ها و ساختار ردیف، با دستگاه سه گاه رابطهٔ نزدیکی دارد.

نام یکی از دستگاه های موسیقی ایران. این دستگاه فواصلی خاص دارد و هیچ گامی را نمی توان یافت که در فاصله یک اُکتاو آن دو فاصلۀ دومِ افزوده (یا مشابه آن) باشد. چهارگاه از لحاظ حالت دارای بیان حماسی و پهلوانی است. گام چهارگاه را متعلق به دورۀ ایران قبل از اسلام می دانند (منظور از گام دُوْری از نت ها در فاصلۀ یک اکتاو یا پنجم یا چهارمِ درست است که روی هر درجه یا برخی از درجه های آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می شود و با مفهوم اروپایی گام متفاوت است). فواصل درجه های چهارگاه از یکدیگر به ترتیب عبارت اند از دومِ نیم بزرگ ـ دومِ کم افزوده ـ دومِ کوچک ـ دومِ بزرگ ـ دوم نیم بزرگ ـ دوم کم افزوده ـ دوم کوچک. همان گونه که ملاحظه می شود، دو دانگ چهارگاه با هم برابرند. نوع دیگری از چهارگاه متداول است که در آن به جای علامت ربع پرده از نیم پرده استفاده می شود و به آن چهارگاه تامپره یا تعدیل شده می گویند؛ در آن صورت دو فاصلۀ دوم کم افزوده به دوم افزوده و فاصله های دوم نیم بزرگ به دوم کوچک بَدَل خواهند شد. در گام چهارگاه به جز درجه های دوم (Re) و هفتم (Si)، بقیه درجه ها هریک شاهد گوشۀ خاصی است. درجۀ اول شاهد خودِ چهارگاه، درجۀ سوم شاهدِ زابل، درجۀ چهارم شاهدِ مویه، درجۀ پنجم شاهد حصار، درجۀ ششم شاهد مخالف و درجۀ هشتم شاهد مغلوب و منصوری است. در چهارگاه فقط دو مُدگردی داریم که هردو به چهارگاه از مایه دیگری می روند. یکی مویه که به چهارگاه چهارم بالاتر مدگردی دارد و دیگر به حصار که چهارگاه پنجم بالاتر ولی روی مویه زیاد توقف نمی شود و روی حصار بیشتر کار می شود. گوشه مُخالف به درآمد همایون، آن طور که امروز می نوازند، شباهت دارد و در صورت تمایل از آن به همایون می توان وارد شد که البته در ردیف مرسوم نیست. ولی اگر چهارگاه را با نیم پرده اجرا کنیم، می توان به راحتی به بیداد و همایون و دشتی و شور مُدگردی کرد. آهنگ معروف یار مبارکباد، که در مراسم عروسی نواخته می شود، از آهنگ های معروف چهارگاه است. از دیگر آهنگ های معروف چهارگاه است: رِنگ ناز، و دخترک ژولیده اثر استاد وزیری، و ترانۀ هزاردستان اثر امیرجاهد. برخی از موسیقی دانان اعتقاد دارند که در اصل چهارگاه سنتی و اصیل، همان چهارگاه با نیم پرده است، زیرا ربع پرده از قرن ۳ وارد موسیقی ایران شده و از سویی دیگر سازهایی مانند تنبور نواحی مختلف هیچ کدام ربع پرده ندارند و چهارگاه را بدون ربع پرده اجرا می کنند. گوشه های چهارگاه در ردیف موسی معروفی ۶۲ گوشه و در ردیف میرزا عبدالله، البته با احتساب رِنگ شهرآشوب، لزگی، متن، و حاشیه ۳۱ گوشه است. نام گوشه های چهارگاه به شرح زیر است: درآمد؛ پیش زنگوله و زنگوله؛ نغمه؛ کرشمه؛ زنگ شتر؛ زابل؛ بسته نگار؛ مویه؛ حصار؛ پس حصار؛ مخالف؛ حاجی حسنی؛ مغلوب؛ حزین؛ حدُی؛ پهلوی؛ رَجَز؛ منصوری؛ لزگی؛ متن و حاشیه؛ شهرآشوب. اسامی گوشه های تکراری مانند درآمد دوم و سوم و حصار قسمت دوم و سوم و غیره در این جا ذکر نشده است. افزون بر این ها در ردیف موسی معروفی نام هایی از قبیل کهگیلویه حُزّان، دوبیتی، و دوتایکی نیز آمده است. همچنین گوشه بَدْر ابداع استاد وزیری و زابل گبری هم در کتاب موسیقی نظری اثر علینقی وزیری آورده شده است. نقش درجۀ ششم در فرود چهارگاه شایان توجه است، یعنی در فرود چهارگاه درجۀ ششم نقش درجۀ هفتم (مَحسوس) را دارد و این حالت فرود فقط مخصوص چهارگاه و سه گاه است. فرود چهارگاه هم منصوری و هم مغلوب را اوج چهارگاه می توان نامید که شاهد آن همان شاهد چهارگاه در اکتاو و بالاتر است.