مداین

مختصات: ۳۳°۰۶′ شمالی ۴۴°۳۵′ شرقی / ۳۳٫۱۰۰°شمالی ۴۴٫۵۸۳°شرقی / 33.100; 44.583مدائن چنانچه تاریخ نویسان اسلام یاد کرده اند، از هفت شهر به نام های مشخص که در تلفظ آن ها اختلاف وجود دارد، تشکیل می شده است. گویا پنج شهر آن در زمان یعقوبی (سده ۳ق) وجود داشته که از این قرار بوده: شهر کهنه یعنی تیسفون و یک میل در جنوب آن اسبانبر و مجاور آن رومیه، هر سه در جانب خاوری دجله و در جانب دیگر بهرسیر که ریشهٔ آن اردشیر است و یک فرسخ زیر آن ساباط که به گفتهٔ یاقوت حموی، ایرانیان آن را بلاس آباد می نامیدند.
تیسفون در مشرق دجله.
اسبانبر در مشرق دجله.
رومیه در مشرق دجله.
سلوکیه در مغرب دجله بود و آن را ویه اردشیر یا وه اردشیر نیز می خواندند.
در زنیذان شهری کوچک بود در شمال ویه اردشیر.
ساباط که ولاش آباد نیز خوانده می شد و در مغرب ویه اردشیر قرار داشت.
ماحوزا شهری بود نزدیک ویه اردشیر که دره ای آن را از این شهر جدا می کرد.
پیش از روی کار آمدن شاهنشاهاناشکانی، سلوکیان در طرف راست رود دجله شهری ساخته بودند که آن را سلوکیه نام نهاده بودند. در زمان نخستین پادشاهان اشکانی، وقتی باقی مانده های یادگارهای اسکندر مقدونی بکلی از مرزهای ایران بیرون رانده شد، شهر سلوکیه به صورت نیمه ویرانه ای بود. شاهنشاهان اشکانی در طرف چپ رودخانه دست به احداث ساختمان های جدیدی زدند و تا اواخر دوران ساسانی ایجاد این ساختمان ها در دوطرف رود دجله ادامه یافت. به طوری که وقتی اعراب بر ایران مستولی شدند در این مکان هفت شهر وجود داشت و به همین سبب آن را مداین یعنی مدینه ها، شهرها، نام نهادند. چهل کیلومتر پایین تر از تیسفون خلفای عباسی شهر بغداد را که به مفهوم بغ داد، (یعنی خداداد، زیرا بغ به زبان فارسی به معنای خداست و در زبان روسی و بعضی زبان های دیگر هند و اروپایی نیز همین مفهوم را دارد) است و قبلاً نیز به صورت آبادی کوچکی در آن مکان وجود داشت بنا نمودند و آن را به عنوان دارالخلافه تعیین کردند.
مدائن یا چنانکه در آن روزگار به زبان سریانی گفته می شد مدیناثا یعنی شهرها و مجموعهٔ هفت شهر بود نزدیک به هم و در دو جانب دجله که آن ها را ماحوزه و ماحوزه ملکا می خواندند. حصارهای بلند برگرد مجموعهٔ این شهرها کشیده بودند و دروازه های استوار در آن ها تعبیه کرده بودند. این حصارها و دروازه ها در پایان روزگار ساسانیان بارها تجدید و ترمیم شده بود. این هفت شهر عبارت بودند از:

مَداین
ایوان (یا: مدائن) اَبَرشهر باستانی و پایتخت زمستانی پادشاهان ایران، یا مجموعه ای از شهرها، در حدود ۳۰کیلومتری جنوب شرقی بغداد کنونی، بر دو کرانۀ رود دجله، واقع در کشور عراق. مداین جمع عربی مدینه، ترجمۀ کلمۀ آرامی ماحوزه یا مدیناثاست. این مجموعه شهرها و حومۀ آن را به مناسبت این که ساسانیان و اعراب مرکب از هفت شهر می دانستند، مداین خوانده اند. مداین مرکز اداری امپراتوری، جایگاه اقامت زمستانی شاه، کرسی جاثلیق نسطوری و مقر خاخام بزرگ یهودیان خارج از فلسطین قدیم و زیستگاه آرامی ها، یونانیان، آسوریان، یهودیان، مانویان و البته زردشتیان بود. این ابرشهر دارای مناطق صنعتی، تجاری، کاخ ها و کوشک ها، پردیس ها، باغ ها، بناهای تشریفاتی و نواحی باز و پهناور بود. از هفت شهر روایت شده، در اواخر دورۀ ساسانی فقط چهار یا پنج مرکز جمعیت وجود داشت. کهن ترین شهر، تیسفون، در ساحل شرقی دجله بود که اشکانیان در قرن اول پ م بنیاد کردند. عرب این شهر را مدینة العتیقه می خواند. کاخ باستانی پادشاهی، که به عربی «قصرالابیض» می نامیدند، در آن جا بود. در اواخر عهد ساسانی، ناحیۀ مسکونی وسیع آسپانبور با تالار عظیم تشریفاتی آن (ایوان کسری)، مجموعه ای از کاخ ها، خزانه، احتمالاً ضرابخانه، گرمابه، میدان اسب دوانی و چوگان بازی در تیسفون احداث شد. خسرو انوشیروان شهر وه آنتیوخ خسرو را در فاصلۀ تقریباً ۳ مایلی آن بنیاد کرد (۵۴۰م) و اسیران انطاکیه را آن جا اسکان داد. اعراب این شهر را رومیه (الرومیه) می خواندند. این شهر دارای تأسیسات و مرکز اداری منطقه بود، و در قرن ۶م، ۳۰ هزار تن جمعیت داشت. تیسفون در زمان اشکانیان با پلی سنگی و در عهد ساسانی با پلی شناور (احتمالاً قایقی) به ساحل غربی دجله مرتبط می شد. بزرگ ترین شهر این ساحل سلوکیه بود، که مقابل تیسفون قرار داشت. اردشیر بابکان شهر محصور در دیوار وه اردشیر (به عربی بِهَر سیر) را در جنوب سلوکیه ساخت (ح ۲۳۰م). یهودیان این شهر را ماحوزه و مسیحیان کوخه می نامیدند و مرکز عمدۀ تجاری و صنعتی و مقر اداری محلی غرب دجله و دارای ضرابخانه بود. کلیسای جامع جاثلیق نسطوری و اقامتگاه خاخام بزرگ یهودی در وه اردشیر بود و یهودیان ثروتمند در آن می زیستند. شهر ساباط، که گاه جزو مداین شمرده می شود، در حدود ۳مایلی جنوب وه اردشیر واقع بود. آبادی دَرزَنیدان/دَرزیدان، که معّرب آن درزیجان است، در یک فرسنگی جنوب سلوکیه بود. در حملۀ اعراب به ایران مداین به دست ایشان افتاد و سعد بن ابی وقّاص در قصر ابیض اقامت کرد و سربازانش را در خانه های مردم جای داد. این سربازان به هنگام ترک مداین، درها و دروازه های شهر را کندند و با خود به کوفه بردند. در اوایل اسلام مرکز اداری دیاله، تحت فرمانروایی سلمان فارسی، حاکم کوفه، بود (۲۵ـ۳۵ق). در دورۀ امویان مرکز ضرب سکه بود. ظاهراً مسلمانان آن هوادار آل علی بودند و امام دوم شیعیان مدتی در قصر ابیض اقامت کرد. خوارج ازارقه در ۶۸ق (۶۸۷م) شهر را غارت و مسلمانان را قتل عام کردند. در قرن ۲ق شیعیانِ مداین از غلاة بودند. منصور، خلیفۀ عباسی، ابومسلم خراسانی را در رومیه کشت (۱۳۷ق) و قصر ابیض را نیمه ویران کرد. مکتفی عباسی آن را یکسره ویران نمود تا از مصالح آن قصر تاج را در بغداد بسازد. ویرانه های مداین و ایوان آن الهام بخش شاعران در بیان بی اعتباری دنیا بوده است؛ معروف ترین این اشعار قصیدۀ بحتری به عربی و قصیدۀ خاقانی به فارسی است. بِهرَسیر تا قرن ۷ق شهر شیعه نشین کوچکی بود. سلطان مراد چهارم عثمانی آرامگاه سلمان فارسی را بازسازی کرد و شهر کوچک امروزی سلمان پاک در اطراف آن شکل گرفت. سلمانی های سنی بغداد هر سال در ۱۵ شعبان و شیعیان در ایام دیگر به زیارت آرامگاه می رفتند. در نبرد تیسفون (۱۹۱۵) ترک های عثمانی قشون هندی بریتانیا را شکست دادند. ایوان مداین عظیم ترین و با شکوه ترین بنای باقی مانده از آن اَبَرشهر باستانی است. نیز ← ایوان_مداین؛ جنگ_مداین؛ تیسفون

[ویکی اهل البیت] «مداین» جمع «مدین» است و این عنوان در چند آیه قرآن کریم آمده که به معنای شهرها می باشد.
اما مداین مورد نظر در این نوشتار، مجموعه شهرهایی در عراق کنونی است که به مداین عراق، مداین کسرا و مداین خسرو معروفند.
مداین یا مداین در 32 کیلومتری جنوب شرقی بغداد بر دو ساحل دجله واقع است و اطلاق نام مداین بر این محل، بدین مناسبت بوده است که دو شهر بزرگ «سلوکیه» در غرب و «تیسفون» در شرق رودخانه دجله در مقابل یکدیگر، قرار داشته و عده ای نیز آبادی های نزدیک را یک واحد جغرافیایی به شمار آورده اند.
یکی از توابع مداین به نام «ساباط» حومه تختگاه ساسانی بوده و نام اصلی آن «ولاش آباد» است. گویند که اردشیر آن را بازسازی کرد و باغ شاهی در این جا ساختند و سکه خانه ای هم در آن دایر کردند که از اهمیت اقتصادی آن حکایت دارد.
در مغرب دجله، آثار حصاری دیده می شود که بخش بزرگی از آن را با مصالح شهر بابل ساخته اند. این شهر همان «سلوکیه» است که باستانی ترین قسمت های پایتخت به شمار می رود. اردشیر اول بخشی از آن را بازسازی کرد اما حصارش مربوط به عهد سلوکیان است. این دیار مرکز عیسویان ایران و مقر «جاثلیق» نیز بوده است و کلیسای بزرگ سلوکیه در آن جا بوده که هنگام فرمانروایی شاپور دوم، ویران گردید اما با مرگ او دوباره ساخته شده.
در مجموع این هفت شهر که به «مداین» موسومند، عبارتند از: تیسفون، رومگان، سلوکیه، درزیندان، ولاش آباد (ساباط)، اسپانبر و ماحوزا.
چون اسلام آشکار گردید و بعثت نبی اکرم صلی الله علیه و آله موجی از معنویت و امیدواری در جهان به وجود آورد و مردمان جزیرة العرب در پرتو این آیین، اقتداری بدست آوردند و با دولت های مجاور روابط سیاسی برقرار کردند، در این حالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله از طریق نامه نگاری با فرمان روایان و سران اقوام و قبایل، آنان را به سوی توحید و یکتاپرستی فراخواند.