اردوی زرین

اردوی زرّین یا آلتین اردو (مغولی: Алтан Орд, Altan Ord، تاتاری: Алтын Урда, Altın Urda) نامی است که به بخشی از امپراتوری مغول (که در دست جانشینان جوچی، پسر بزرگ چنگیز، بود) گفته می شد. قلمروی اردوی زرین بخش های اصلی روسیه و قزاقستان و اوکراین کنونی را در بر می گرفت.
GOLDEN HORDE - Encyclopædia Iranica | Articles
آلتین اردو، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
ابن بطوطه، محمدبن ابراهیم، رحله، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۴ق؛
ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزهره، قاهره، وزاره الثقافه والارشادالقومی، ۸/۱۵۵–۲۸۵، ۹/جمـ؛
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباءالغم با بناءالعمر، به کوشش عبدالعمیدخان، حیدرآباد دکن، دائرةالمعارف العثمانیه، ۱۳۸۸ق، جمـ؛
بریتانیکا، (ذیل ایوان اوّل، واسیلی)؛
جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشا، به کوشش محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن، بریل، ۱۳۲۹ق، ۱/فهرست، ذیل «باتوبن توشمی بن چنگیز»؛
دائرةالمعارف اسلام؛
ذیل سرای، آق کرمان، باتو، باتوییان؛
رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش ادگار بلوشه، ۱۳۲۹ق؛
همو، همان، به کوشش عبدالکریم علی اوغلی علی زاده، باکو، ۱۹۵۷م؛
رمزی، م م، تلفیق الاخبار، اورنبورگ، ۱۹۰۸م، ص ۳۶۴؛
سمرقندی، عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، طهوری، ۱۳۵۳ش؛
غفاری، قاضی احمد، تاریخ جهان آرا، به کوشش حسن نراقی، تهران، حافظ، ۱۳۴۳ش، ص ۲۳۶؛
قطبی اهری، ابوبکر، تاریخ شیخ اویس، به کوشش بن فن لون، لاهه، ۱۳۷۳ق، صص ۱۴۱، ۱۴۲، ۱۴۷، ۱۵۲؛
قلشقندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، قاهره، وزاره الثقافه والارشادالقومی، کاشانی؛
ابوالقاسم، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین اسماعیلی، ۱۳۴۸ش؛
گروسه، رنه، امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۳ش؛
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش، ص ۵۱۷؛
مقریزی، احمدبن علی، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، لجنه التألیف والترجمه والنشر، ۱۹۵۶م؛
منجم باشی، احمد افندی، جامع الدول، نسخه خطی، ذیل اولاد جوجی؛
نطنزی، معین الدین، منتخب التّواریخ، به کوشش زان اوین، تهران، ۱۳۳۶ش؛
وصاف، تاریخ، به کوشش محمدمهدی اصفهانی، تهران، ابن سینا، ۱۳۳۸ش؛
Barthold, W. , histoire des Turks d'Asie Centrale, Paris, 1945, Passim; Gibb, H. A. R. , Ibn Battuta, Travels in Asia and Africa, Translated and selscted with an Introduction and notes, London, 1939;
Spuler, B. Geschichte Mittelasiens (Handbuch der Orientalistik), Leiden, 1966; id, the Muslim world, Part II, the Mongol period, Leiden, 1969.
پرچم
قلمرو اردوی زرّین در اوج خود شامل بیشتر اروپای شرقی، از دریاچه اورال تا کرانه های شرقی رود دنیپر و از شرق تا اعماق سیبری گسترده بود. در جنوب، مرزهای اردوی زرّین به دریای سیاه، کوه های قفقاز، و قلمروی ایلخانیان محدود می شد.
این حکومت از نیمه دوم سده ۷ق/۱۳م تا نیمه ۹ق/۱۵م دوام داشت و بعد به دولتهای کوچکتری منقسم شد و سرانجام همه متصرفات آن به دست دولت روسیه تزاری افتاد و اکنون جزو خاک روسیه است که از آن جمهوری های متعددی پدید آمده است. نژاد آن آلتایی بود. نژاد آریایی هم رایج بود که آیین آن ها ماوراء الطبیعه گرایی بود که نواحی آن بیابانی، کوهستانی، جنگلی بود.

اردوی زرّین (Golden Horde)
نامی که روس ها بر قشون مهاجم مغول و تاتار تحت فرمان باتوخان فرزند دوم جوجی، پسر چنگیزخان مغول و دولت ایشان نهادند. روس ها این دولت را زولوتایا اُردا نامیدند، ترک ها آن را ترجمه کردند و آلتین اردو خواندند، همین عنوان به زبان های دیگر برگردانده شد و در زبان فارسی به صورت اردوی زرین درآمد. سرزمین های متصرفی باتو و جانشینانش را در ادبیات ایران دشت قپچاق نامیده اند. باتو قسمت اعظم روسیه را منقاد (۱۲۳۶ـ۱۲۴۱م) و قفقاز را خراج گذار کرد (تا ۱۲۶۰م) و اوکراین را به تصرف درآورد. مهاجمان حوضۀ ولگا و بلغارستان را (تا ح ۱۳۱۰م) گرفتند و تا ۱۲۴۱م تا مجارستان پیش رفتند امّا نتوانستند مدتی طولانی همۀ متصرفاتشان را حفظ کنند. اُردا، برادر بزرگ باتو، دولتی در سیبری غربی به وجود آورد که گاه اردوی سفید خوانده می شود و تابع اردوی زرین بود. اردوی زرین امپراتوری مغول غربی را به وجود آورد و تنها دولتی است که توانست بر روسیه مسلط شود و بیش از دو قرن بر آن حکومت کند. این دوران را روس ها «یوغ تاتار» نامیده اند و سرانجام ایوان سوم توانست روسیه را از این یوغ رهایی دهد (۱۴۸۰م). بِرکه، برادر باتو (حکومت ۱۲۵۷ـ۱۲۶۷م) اولین شهریار مسلمان مغول بود و تاتارها را به اسلام رهنمون شد. او با مملوکان مصر علیه ایلخانان مغول ایران، که شَمنی یا بودایی بودند، متحد شد و این هم پیمانی چند دهه بر سیاست های اردوی زرین تأثیر گذاشت. تلاش آن ها برای فتح آذربایجان بی نتیجه ماند، امّا توانستند موقعیت اسلام را در ولگا و بلغارستان تحکیم بخشند. تیمور لنگ اردوی زرین را درهم کوبید (۱۳۹۱ و ۱۳۹۵م). تجزیۀ امپراتوری غربی مغول از ۱۴۱۹م شروع شد و خانات مستقل قازان، آستاراخان و کریمه به وجود آمدند. باقی ماندۀ آن در شرق کیف، که اردوی بزرگ خوانده می شد، در ۱۵۰۲ مغلوب عثمانی شد. در قرن ۱۶ خانات قازان، آستاراخان و سیبری مضمحل شدند و فقط کریمه تا ۱۷۸۳ باقی ماند.