افریقا

افریقا. [ اِ / اَ ] (اِخ ) قسمت سوم از پنج قسمت عالم و قاره ٔ سوم از سه قاره ٔ قدیم که عبارت از شبه جزیره ایست مثلث شکل و بواسطه ٔ تنگه ٔ سوئز به آسیا اتصال داشته و اکنون بواسطه ٔ کانال سوئز از آن جداشده است . و این قسمت از عالم محدود است از طرف شمال بدریای مدیترانه و از طرف مغرب به اوقیانوس اطلس و از طرف مشرق به دریای هند و از طرف شمال شرقی به بحر احمر. ممالک عمده ٔ آن از این قرار است : مصر، الجزایر، مراکش ، تونس ، افریقای غربی فرانسه ، افریقای استوائی فرانسه ، جیبوتی ، ماداگاسکار، سودان ، افریقای شرقی انگلیس ، اتحادیه ٔ جنوب افریقا، بیژریا، ساحل طلا، سیرالئون ، کنگو، آنگولا، مزامبیک ، طرابلس ، سیرنائیک ، اریتره ، سومالی ، اتیوپی ، کامرون ، تگو، افریقای شرقی ، ریودواورو، و قسمتی از گینه . (از ناظم الاطباء). یکی ازقطعات پنجگانه ٔ عالم جزو برّ قدیم و آن بعد از حفر ترعه ٔ سوئز بصورت جزیره ای درآمد. از شمال به بحرالروم (مدیترانه )، از مغرب به اقیانوس هند محدود است . بحر احمر و ترعه ٔ سوئز آنرا از آسیا جدا میکنند. وسعت آن سی میلیون کیلومتر مربع است و در حدود 207 میلیون تن جمعیت دارد. قسمت عمده ٔ این قطعه در منطقه ٔ حاره ، شامل صحرا و بیابانهای سوزانست . دو منطقه ٔ شمال و جنوب آن معتدل و زرخیز است . بسیاری از قطعات آن مستعمره یا تحت الحمایه ٔ دولتهای استعماری بود و بتدریج مستقل و آزاد شده و میشوند. (از فرهنگ فارسی معین ).
در الموسوعة العربیة آمده : قاره ایست بمساحت 30 میلیون کیلومتر مربع و 235 میلیون تن جمعیت یعنی حدود هشت درصد از جمعیت تمام دنیا. این قاره از دو تپه ٔ بزرگ که محفوف بزمینهای هموار هستند، تشکیل می شود. تپه های شمالی که کم ارتفاع است و حد متوسط ارتفاع آنها به 450 متر از سطح دریا می رسد وتپه های جنوبی که ارتفاع آنها بیشتر و حداکثر ارتفاع آن به 800 متر بالاتر از سطح دریا میرسد. خط استوا این قاره را به دو قسم منقسم میکند و بیشتر قسمت این قاره در منطقه ٔ حارّه قرار گرفته ولی اطراف آن در منطقه ٔ معتدله قرار گرفته است . (از الموسوعة العربیة).
وضع اقلیمی : با توجه به کیفیات خاص حرارت و فشار و رطوبت هوا و مقدار باران و سایر عوامل اقلیمی ، سطح زمین را به هفت اقلیم تقسیم کرده اند که یکی از آنها اقلیم گرم آفریقائی است . مساحت سرزمینهای افریقا که در منطقه ٔ حارّه قرار دارد از سایر قطعات خشکی بیشتر است . در بخش بزرگی از این قاره ، سرما و یخبندان برای سکنه قابل درک و حد متوسط حرارت سالیانه ٔ هوا همیشه از 205+ کمتر نیست . هوا همیشه مرطوب و آسمان پوشیده از ابر یا مه و مقدار باران سالیانه بالغ بر 2000 میلیمتر و در پاره ای از نقاط مانند ناحیه ٔ کامرون (ناحیه ٔ واقع در افریقای مرکزی مجاور خلیج گینه ) متجاوز از 4000 میلیمتر است . و در دو موقع از سال بطور منظم از بعدازظهر طوفان شدید آغاز می شود و بارانی سیل آسا فرومیریزد. (از کتاب کلیات جغرافیای سال چهارم ادبی ص 121).
وضع گیاهی : گیاه افریقا برحسب ریزش تغییر میکند. در منتهای شمالی قاره ، گیاه مانند گیاه اروپا است . جنگلهای این قسمت بیشتر درختان بلوط دارد، ولی زیتون و مو و انجیر نیز فراوان است . منتهای جنوبی با خلنج فراوان و رستنیهای دارای گلهای پرجلوه ممتاز است ؛ جنگل ندارد، ولی چراگاههای پرنعمت دارد. بیابانهای بسیار کم رستنی دارد ولی اقاقیای خاردار (نوع آکاسیا) موجود است . در قسمت شمالی صحرا، یونجه نواحی پهناوری را پوشانیده . در واحه ها و نیز در دره ٔ نیل ، نخل خرما وجود دارد. نواحی دارای باران فصلی ، دشتهای علف دار یا ساونا هستند، و در آنهابائوباب و هندوانه و غیره بعمل می آید. منطقه ٔ استوایی جز در اراضی مرتفع شرقی ، مستور از جنگلهای استوایی انبوه است ، که اقسام بسیار مختلفی از درختان دارنداز قبیل اقسام نخل ، آبنوس ، ماهوگانی و غیره . در قسمت هائی از سواحل شرقی و دامنه های کوهها که اقلیم مساعد و ریزش در طی سال معتدل است نیز جنگلهائی وجود دارد. در دامنه های کوهها انبوهه های خیزران موجود است . از رستنیهایی که بومیان کشت میکنند: یام ، پیچک شیرین ،موز، پسته زمینی و ارزن است . قهوه ، بومی افریقاست واز ناحیه کافا (ناحیه ای در شمال قسمت مرکزی افریقا)نام گرفته .
منابع معدنی : تقریباً تمام محصول الماس جهان و بیش از 1/3 محصول سالیانه ٔ طلا از افریقا بخصوص از افریقای جنوبی بدست می آید. ولی طلا از نواحی اطراف خلیج گینه و غیره نیز حاصل می شود. بعضی از سرشارترین منابع مس جهان در غرب دریاچه های داخلی قرار دارد. آهن از قدیم الایام بتوسط بومیان استخراج میشده است . و نمک فراوان دارد.
سکنه : آن مناطقی از افریقا که دارای جوامع متمدن است ، منتهای شمالی و منتهای جنوبی قاره می باشد. بقیه ٔ قاره مسکن اقوامی از نژادهای مختلف و با زبانهای مختلف است که از جهت شکل ظاهری و وسیله ٔ زندگی نیز متفاوتند. پیگمه های جنگلهای استوائی و بوشمنهای نواحی جنوب قاره ، نماینده ٔ قدیمترین سکنه ٔ افریقا محسوبند. بوشمنها و هوتنتوتها درناحیه ٔ کالاهاری (جنوب غربی افریقا) و بچوانالند، مسکن دارند. سیاهکان در کنگوی بلژیک ، سیاهپوستان در غرب افریقا و حامی ها در مصر و سودان و حبشه و سومالی وشمال افریقا و قسمتهائی از صحرا سکنی دارند. نژادهای دیگر از قبیل سامی (اعراب شمال و شرق ) افریقا و بانتو نیز وجود دارد. بیشتر 220000000 تن سکنه ٔ افریقاتحت نظامهای قبیله ای استبدادی زندگی میکنند. چندگانی (دارای چند زن یا شوهر) رواج دارد، و برده داری در بعضی قسمتها معمول است ، سحر و جادو در ادیان بومی نقش عمده دارد. بطور تخمین میتوان گفت که کمتر از نصف جمعیت قاره تحت تأثیر ادیان خارجی واقع شده یا به آنها گرویده اند. از این جهت دین اسلام درجه ٔ اول دارد،مسیحی ها به انضمام قبطی ها کمتر از 0/04 تمام جمعیت است . استعمار افریقا از طرف سفیدپوستان سبب تشکیل مناطق اروپائی نشین شده است . ولی سکنه ٔ سفیدپوست در اقلیت هستند و حتی در افریقای جنوبی عده ٔ بومیان چهار برابر سفیدپوستان است .
جانداران : افریقا مسکن اصلی اقسام زیادی از حیوانات از جمله پستانداران عظیم الجثه است . از پستانداران آن زرافه ، اوکایی ، اسب آبی ، گوریل و شمپانزه است که مخصوص افریقا هستند. از حیوانات جالب شکارچیان شیر، پلنگ ، کرگدن دوشاخ ، گورخر افریقائی ، آهو و بوفالوی افریقائی است . بمنظور جلوگیری از انقراض این حیوانات در سال 1900 م . کنفرانسی بین المللی تشکیل یافت . و در نتیجه ٔ آن پهنه هائی برای حفظ این حیوانات تشخیص داده شد (پناهگاههای وحوش ). فیل افریقائی را بجهت عاج آن شکار میکنند. مرغ گینه و بعضی اقسام کفتار مخصوص افریقاست . شترمرغ در نواحی نسبتاً خشک زندگی میکند. پرنده های دیگر قاره ، مارابو، مرغ کاتب ، طوطی و غیره است . در رودهای بزرگ و دریاچه های استوایی تمساح زندگی میکند. انواع بسیاری از حشرات دارد، که از آن جمله تسه تسه است ، زیای منتهای شمالی قاره شبیه زیای اروپا و مشتمل بر خرس ، شغال ، و روباه می باشد. الاغ وحشی قسمت شرقی افریقای مرکزی زیای الاغ اهلی است . شتر از ایام قدیم از آسیا وارد افریقا شده . در جاهائی که آب و هوا و رستنی مساعد است ، پرورش گاوو گوسفند و بز معمول میباشد.
کشف و تاریخ :اگرچه دره ٔ نیل یکی از قدیمترین زادگاههای تمدن بوده و تمدن مصری از پیش از 3000 ق .م . سابقه دارد، داخل افریقا تا قرن 15 م . ناشناخته بود، و هنوز هم کاملاًپوییده نشده است . در ایام باستانی کوششهائی برای نفوذ در داخل قاره بعمل آمد. هرودوت در قرن پنجم قبل ازمیلاد و هیئت اعزامی نرون در قرن اول بعد از میلاد هردو درصدد حل یکی از معماهای قدیم (یعنی کشف منبع نیل )، برآمدند، ولی توفیق نیافتند. در 146 ق .م . دولت کارتاژ از رومیان شکست خورد، و شمال افریقا مستعمره ٔ رومی شد (افریقای روم ). در فاصله ٔ قرن 7 تا 11 م . اسلام در افریقا نفوذ یافت ، و مسلمانان (خاصه مورها) ازشمال افریقا به اروپا تاختند، تا آنکه در قرن 15 م .دست آنان از اروپا کوتاه شد. جستجوی سواحل افریقا بتوسط اروپائیان با مسافرت دیاش در سال 1488 م . بگرد دماغه ٔ امیدنیک آغاز گردید: در قرون 16 و 17 م . بتدریج سوداگران پرتغالی ، هلندی ، بریتانیایی و فرانسوی به افریقا روی آوردند. جستجوهای سپیک در سال 1876 م . و دیگران سرچشمه ٔ نیل را مکشوف ساخت ؛ لیونیگستن افریقا را از طرفی به طرف دیگر پیمود. کشف ثروت سرشار داخل افریقا باعث استعمار پردامنه ٔ آن از طرف اروپائیان گردید. در 1912 م . قاره ٔ افریقا بین دولتهای مقتدراروپایی تقسیم شده بود. و فقط مصر و حبشه و لیبری تاحدی استقلال داشتند. پس از جنگ جهانی اول ، مستعمرات آلمان بین فرانسه و انگلستان تقسیم شد. اسپانیا و ایتالیا و بلژیک و پرتقال نیز در افریقا، مستعمراتی داشته و دارند. (بعد از جنگ جهانی دوم سازمان ملل دست ایتالیا را تقریباً از تمام متصرفات آن کوتاه کرد). در جنگ جهانی دوم پیکارهای مهمی در افریقای شمالی روی داد، که منجر به شکست (1943 م .) نیروهای محور گردید. پس از جنگ جهانی دوم نهضتهای خودمختاری و استقلال طلبی شدیدی در افریقا بروز کرد. و بسیاری از مستعمرات و سرزمینهای افریقا کمابیش استقلال یافتند. نهضتهای ملی و ضداستعمار اروپائی رو بشدت است و بتدریج بیشترکشورهای این قاره به استقلال سیاسی رسیده اند. (از دائرة المعارف فارسی ).
اکتشافات نقاط مجهول درافریقا: تا قرن هجدهم میلادی قسمت اعظم قاره ٔ افریقاهمچنان بر جهان متمدن پوشیده ماند و نامعلوم بود و در این قرن بود که بجهات اقتصادی دول استعماری به جستجوی درون این قاره و اکتشافات در داخل آن پرداختند.توضیح این اجمال آنکه از قرن شانزدهم میلادی که راه دریایی هندوستان و همچنین قطعه ٔ امریکا کشف شد تا قرن هیجدهم توجه ملل دریانورد و استعمارطلب اروپائی تنها بمنابع ثروت و ذخایر معدنی امریکا و هندوستان معطوف بود و قطعه ٔ افریقا با وجود اینکه فاصله ٔ کمتری از اروپا داشت بعلت مشکلات فراوان مانند وجود بیابانهاو صحاری خشک و سوزان و بی آب و گیاه و جنگلهای انبوه غیرقابل نفوذ و رودخانه های پرآب و باتلاقهای پرخطر وحیوانات بیشمار درنده و حشرات موذی بیماری زا و همچنین سکنه ٔ وحشی آدمخوار که بصورت قبایل متعدد در این قطعه ٔ مرموز پراکنده بودند و آب و هوای فوق العاده گرم و مرطوب و پشه های موذی که مانع نفوذ سیاحان بداخل آن میشد، بکلی تا قرن هیجدهم از نظرها دور مانده و جهان متمدن کمترین اطلاع از داخل آن نداشت . این موضوع را از نقشه ای که یکی از علمای جغرافی در سال 1749 م .از این قاره ترسیم کرده بخوبی میتوان استنباط کرد، زیرا در این نقشه تنها نقاط افریقا که دریانوردان متمدن آنها را شناخته بودند، معلوم گردیده و داخل این قاره را بکلی سفید نشان داده که نشانه ٔ بی اطلاعی از درون قاره ٔ مزبور است . ولی در اواخر قرن هیجدهم که بعلت اعلان استقلال کشورهای متحد آمریکا، دست انگلستان از بازار تجارت آنجا کوتاه شد، قاره ٔ افریقا را مورد نظر قرار داد و ابتدا انجمنی بنام «انجمن افریقائی » بمنظور کشف خصوصیات و دست یابی بدرون افریقا در لندن تشکیل گردید. و اقدامات دولت انگلیس برای تسخیر افریقا دولتهای فرانسه و بلژیک و آلمان و پرتقال و ایتالیا را نیز بر آن داشت که سیاحانی به این قطعه اعزام دارند و در نتیجه مناطق نفوذ و مستعمراتی برای خود دست و پا کنند. بطور کلی اکتشافات داخل افریقا را میتوان به سه دوره ٔ جدا از هم تقسیم کرد:
الف - دوره ٔ اول : در این دوره که از اواخر قرن هیجدهم شروع و به اواسط قرن نوزدهم ختم میگردد، سیاحان انگلیسی و فرانسوی سرچشمه های رودخانه ٔ نیجریه ، سودان و سرزمینهای اطراف خلیج گینه قسمتهائی از صحرای کبیر ونواحی حبشه را کشف کردند. در نتیجه ٔ زحمات سیاحان مزبور بود که دول فرانسه و انگلستان نواحی الجزایر و کاپ را مسخر کردند و بعدها از این دو پایگاه که منتهی الیه شمالی و جنوبی این قطعه بود، شروع به اکتشافات منظم داخله ٔ افریقا کردند.
ب - دوره ٔ دوم : این دوره از اواسط قرن نوزدهم تا آخر 1880 م . یعنی در حدود سی سال طول کشید و یکی از دوره های پررونق و موفقیت آمیز کشف در داخل افریقا بشمار می آید. در این دوره هیأتهای مجهز اکتشافی انگلیسی و فرانسوی و آلمانی نواحی وسیع افریقای شرقی از قبیل سرزمینهای مجاور دریاچه ها و کوههای کنیا وکلمانجارو و سرچشمه های شط نیل و کنگو و افریقای جنوبی ، از جمله سرزمینهای اطراف رودخانه ٔ زامبز و سواحل موزامبیک و افریقای مرکزی و نواحی کامرون و کرانه های شط کنگو را کشف نمودند. مشهورترین کسانی که در این دوره در حقیقت نقاط مجهول افریقا را کشف کردند، استانلی ولیوئینگستن انگلیسی و کامرون آلمانی هستند.
ج - دوره ٔسوم : این دوره که از 1880 م . تا اوائل دوره ٔ معاصر ادامه داشت ، ترقیات عظیم صنعتی و احتیاج مبرم دول اروپائی ببازارهای فروش و استفاده ٔ ارزان از منابع و مواد اولیه ٔ سرزمینهای افریقا و نیروی انسانی ساکنان آن که هنوز به نخستین مراحل رشد اجتماعی نرسیده بودند، کشفیات افریقا را نه تنها داخل مرحله ٔ نوین ساخت بلکه باعث خونریزیهای بسیار و کشتارهای بیرحمانه نیز گردید. در این دوره هیأتهای اکتشافی مجهز به تمام وسایل علمی و فنی بودند و قسمت اعظم داخل افریقا را کشف کردند.
نژاد و مردم افریقا: افریقا مرکز مردم سیاه پوست است . این مردم علاوه بر سیاهی پوست ، موی سیاه و مجعد و بینی پهن و لبهای کلفت دارند و از مختصات دیگر این نژاد اینکه تحمل آنان نسبت بگرما بیشتر است ، و بهرحال از لحاظ تعداد از سایر نژادها کمتر هستند. و خود این نژاد دارای تیره های مختلفی است ، از آن جمله تیره ٔ سودانی که در دشتهای شمالی افریقا سکونت دارند و تیره ٔ گینه ای که ساکنان جنگلهای استوائی را تشکیل میدهند و تیره ٔ کنگوئی که در مرکز افریقا هستند و تیره ٔ پیگمه ای که بسیارکوتاه قامتند. و تیره ٔ اتیوپی که در حبشه سکنا دارندو بعضی از ممیزات تیره ٔ سفید در آنها دیده میشود و تیره ٔ افریقای جنوبی که ساکن صحرای کالاهاری در افریقای جنوبی هستند. و تیره ٔ بوشمن ها که به پیگمه ها شباهت دارند و در افریقای جنوبی سکونت دارند. (از جغرافیای سال اول دانشسراها و کلاس تربیت معلم ).
زبان مردم افریقا: مشهورترین زبان مردم افریقا لغت عرب است که در تمام بلاد مغرب و همچنین در میان مردم سودان و مردم مصر بکار میرود و پس از آن زبان حبشی است و غیر از این دو لغات فراوان بیشماری درافریقا رواج دارد که به تعداد و شماره نمی آید، یعنی هر فرقه و ملتی لغتی خاص خود دارند.
ادیان : مشهورترین ادیانی که درافریقا رواج دارد، دین اسلام است که مردم شمال افریقا و شرق آن قطعه ، پیرو آن هستند و در این اواخر بر اثر تبلیغات دینی اعراب مردم بسیاری از نقاط مختلف آفریقا به دین اسلام گرویده اند. پاره ای از اقوام افریقائی ، مسیحی هستند و عده ٔ کمی یهودی نیز در افریقا وجود دارند. و علاوه بر این ادیان افریقائی است که در میان گروهی اقوام این قاره رواج دارد. (از دائرة المعارف فرید وجدی ). و رجوع به الموسوعة العربیة و معجم البلدان ذیل افریقیه و التفهیم و مزدیسنا و تاریخ مغول عباس اقبال و فهرست تاریخ ایران باستان و دائرة المعارف فرید وجدی و قاموس الاعلام ترکی ذیل افریقیه و یشتها ج 1 ص 410، 137 و افریقیه و لوبیه در همین لغت نامه شود.