مختصات: ۴۱°۰′۳۱″ شمالی ۲۸°۵۸′۴۸″ شرقی / ۴۱٫۰۰۸۶۱°شمالی ۲۸٫۹۸۰۰۰°شرقی / 41.00861; 28.98000
آشنایی با معماری اسلامی، محمد کریم پیرنیا، انتشارات دانشگاه علم و صنعت تهران، سال ۱۳۸۲
معماری ایران در دوره اسلامی، محمدیوسف کیانی، انتشارات سمت، تهران سال ۱۳۷۹
هنر در گذر زمان، هلن گاردنر، ترجمه محمد تقی فرامرزی، انتشارات نگاه، تهران ۱۳۷۵
انحطاط و سقوط امپراتوری روم، ترجمه فرنگیس شادمان نازی، تهران ۱۳۷۱
تاریخ تمدن از کهن ترین روزگار تا سده ما، لوکاس هنری، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران ۱۳۶۶
سی و دو هزار سال تاریخ هنر (نقاشی – پیکر تراشی – معماری)، فردریک هارت، مترجمان موسی اکرمی، بهزاد برکت، محمدرضا پورجعفری، فریبا خدامی، هرمز ریاحی، نسرین طباطبائی، سپیده عندلیب، دکتر مجدالدین کیوانی، فریبرز مجیدی، فرشته مولوی
دائرةالمعارف معماری جهان، هانری استیرلن، ترجمه نادر روز رُخ، انتشارات فرهنگیان، تهران ۱۳۸۰
تاریخ هنر، تألیف و ترجمه فرهاد گشایش، انتشارات عفاف، تهران ۱۳۷۸
کتاب هنر، هیئت مؤلفان، ویراستار هربرت رید، ترجمه دکتر یعقوب آژند، انتشارات مولی، تهران ۱۳۶۷
ایا صوفیه یا حاجیا سوفیا یا هاگیا صوفیا (ترکی: Ayasofya یونانی:Ἁγία Σοφία) کلیسای
مسیحیت شرق بود که ساختمان فعلی آن در دوره
امپراتوری بیزانس به سال ۵۳۲ میلادی بنا به دستور
امپراتور ژوستین یکم ساخته شد. برای بازسازی بنا دو معمار به نام های ایسیدوروس (از میلتوس یا سوکلی فعلی) و آنتییوس (از تراللس یا آیدنلی فعلی) مأموریت یافتند. بنا با کار ۱۰ هزار کارگر در طول پنج سال و تحت نظر ۱۰۰ استاد باشی تکمیل شد و به تاریخ ۲۷ آرالیک ۵۳۷ افتتاح شد. این کلیسا نخست کلیسای بزرگ نام گرفت. پس از فتح استانبول، محمد دوم دستور داد کلیسای ایاصوفیه را به مسجد تبدیل کنند. سلیمان اول دستور داد نقاشی ها و نگارگری های داخل ایاصوفیه را بپوشانند تا
نماز جمعه در آنجا خوانده شود. سلیم دوم به معمار سنان (Sinan) دستور داد که ایاصوفیه را مرمت کند. در زمان مراد سوم، مناره و منبر و محراب به ساختمان ایاصوفیه افزوده شد. در زمان مراد چهارم، آیاتی از قرآن به خط مصطفی چلبی در دیوارها و سقف ایاصوفیه نگاشته شد؛ علاوه بر این لوحه هایی دور تا دور سقف ایاصوفیه نصب شد که در آن نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نوشته شده بود. این لوحه ها در زمان سلطنت عبدالمجید با الواح مدوری که به خط ابراهیم افندی نوشته شده بود، جایگزین گردید. پس از اعلام حکومت جمهوری در
ترکیه و به قدرت رسیدن آتاترک، ایاصوفیه به
موزه تبدیل شد و تا امروز به همین شکل باقی مانده است.
ارتفاع
گنبد بزرگ این مسجد از سطح زمین ۵۵ متر و قطر آن ۳۱ متر می باشد که به وسیلهٔ ۴۰ پشت بند بزرگ و روی چهار ستون اصلی سوار شده است.
در محل کنونی ایا صوفیا ابتدا کلیسایی وجود داشت که اکنون اثری از آن به جای نمانده است. در آن زمان ها معمولاً محل احداث اماکن مقدس با توجه به وجود معبد مقدس در زمان های گذشته انتخاب می شد. ساخت کلیسای اول که به نام کلیسای بزرگ شناخته می شد در زمان امپراطوری کنستانتین دوم و به روایتی کنستانتین کبیر، در کنار محلی که قصر شاهنشاهی در یک طرف و در طرف دیگرش کلیسای کوچکی به نام حاجی آیرین قرار داشت، شروع شد. این کلیسای کوچک در طول مدت احداث کلیسای بزرگ محل عبادت مسیحیان بود تا این که ساختمان کلیسای بزرگ اتمام یافته و مورد بهره برداری قرار گرفت. هر دو کلیسای موجود در این محل طی سال های بعد، محل های اصلی جمع شدن معتقدین بود.