کتابی است بپارسی تالیف ابوالفضل بیهقی در شرح تاریخ آل سبکتگین از آغاز سلطنت آن خاندان تا اوایل پادشاهی ابراهیم بن مسعود که اکنون قسمتی از آن در دست است که بتاریخ مسعودی یا تاریخ بیهقی شهرت دارد . روش کار بیهقی و اتقان و صحت مطالب و دقت در نقل حوادث و استفاده او ازاسناد و مدارک درباری قابل توجه است. درین کتاب بسیاری از عادات و رسوم زمان بمناسبت نقل شده واطلاعات گرانبهایی درباره شاعران و نویسندگان در آن آمده. سبک وی مکمل سبک ترسل ابونصر مشکاناست.
تاریخ بیهقی
فرهنگ فارسی
دانشنامه عمومی
تاریخ بِیهَقی یا تاریخ مسعودی نام کتابی نوشتهٔ ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی است که موضوع اصلی آن تاریخ پادشاهی مسعود غزنوی و دودمان غزنوی است. این کتاب علاوه بر تاریخ غزنویان، قسمت هایی دربارهٔ صفاریان، سامانیان و دورهٔ پیش از برآمدن و پادشاهی محمود غزنوی دارد. نسخهٔ اصلی کتاب حدود ۳۰ جلد بوده که به دستور مسعود غزنوی بخش زیادی از آن از بین رفته است و از این کتاب امروزه مقدار کمی (حدود پنج مجلد) بر جای مانده است.
اطناب: در مقابل ایجاز که از مشخصه های دورهٔ اول نثر فارسی است، و نه به معنی استفاده از مترادفات که در این نثر دیده نمی شود.
توصیف: وقایع با استفاده از الفاظ و اصطلاحات تازه و جمله های پی درپی به شیوهای صحنه پردازانه و شاعرانه وصف می شوند
کهن ترین کتابی که از تاریخ بیهقی یاد کرده است، تاریخ بیهق اثر ابوالحسن بیهقی بوده است که پس از شرح حال ابوالفضل بیهقی، از کتاب او نیز یاد کرده است.
بیهقی نام کتاب خویش را فقط تاریخ نوشته است ولی در دوره های بعدی، این کتاب را با نام های متعددی ذکر کرده اند که مشهورترینِ آن ها تاریخ بیهقی است. ابن فندق بیهقی و ابوالحسن بیهقی آن را تاریخ ناصری نامیده بودند. تاریخ مسعودی، تاریخ آل ناصر، تاریخ آل سبکتگین، جامع التواریخ، جامع فی تاریخ سبکتگین و مُجَلدات نیز دیگر نام های یادشده از این کتابند.
نامیدنِ تاریخ بیهقی تحت عنوان تاریخ مسعودی از آن جهت است ک امروزه، قسمت های بازماندهٔ این کتاب بیش تر به دورهٔ پادشاهی مسعود غزنوی مربوط است. دلیل شهرت کتاب به تاریخ ناصری نیز احتمالاً ناشی از دو علت است؛ نخست به اعتبار لقب سبکتگین (پدر محمود غزنوی) که ناصرالدین است و این کتاب تاریخ خاندان و فرزندان و فرزندزادگان وی بوده و دیگر لقب سلطان مسعود که «الناصرلدین الله» بوده است.
اطناب: در مقابل ایجاز که از مشخصه های دورهٔ اول نثر فارسی است، و نه به معنی استفاده از مترادفات که در این نثر دیده نمی شود.
توصیف: وقایع با استفاده از الفاظ و اصطلاحات تازه و جمله های پی درپی به شیوهای صحنه پردازانه و شاعرانه وصف می شوند
کهن ترین کتابی که از تاریخ بیهقی یاد کرده است، تاریخ بیهق اثر ابوالحسن بیهقی بوده است که پس از شرح حال ابوالفضل بیهقی، از کتاب او نیز یاد کرده است.
بیهقی نام کتاب خویش را فقط تاریخ نوشته است ولی در دوره های بعدی، این کتاب را با نام های متعددی ذکر کرده اند که مشهورترینِ آن ها تاریخ بیهقی است. ابن فندق بیهقی و ابوالحسن بیهقی آن را تاریخ ناصری نامیده بودند. تاریخ مسعودی، تاریخ آل ناصر، تاریخ آل سبکتگین، جامع التواریخ، جامع فی تاریخ سبکتگین و مُجَلدات نیز دیگر نام های یادشده از این کتابند.
نامیدنِ تاریخ بیهقی تحت عنوان تاریخ مسعودی از آن جهت است ک امروزه، قسمت های بازماندهٔ این کتاب بیش تر به دورهٔ پادشاهی مسعود غزنوی مربوط است. دلیل شهرت کتاب به تاریخ ناصری نیز احتمالاً ناشی از دو علت است؛ نخست به اعتبار لقب سبکتگین (پدر محمود غزنوی) که ناصرالدین است و این کتاب تاریخ خاندان و فرزندان و فرزندزادگان وی بوده و دیگر لقب سلطان مسعود که «الناصرلدین الله» بوده است.
wiki: تاریخ بیهقی
دانشنامه آزاد فارسی
تاریخ بِیهَقی
(یا: تاریخ مسعودی) کتابی به فارسی در تاریخ پادشاهی سلطان مسعود غزنوی ، نوشتۀ ابوالفضل بیهقی، پس از ۴۵۱ق، و از بهترین نمونه های نثر فارسی قرن ۵ق. تاریخ بیهقی در واقع بخش برجای مانده از اثر ۳۰جلدی نویسنده با نام تاریخ ناصری و تاریخ آل سبکتکین است و به همین سبب تاریخ مسعودی نیز گفته می شود. این اثر در بردارندۀ اطلاعات ارزشمندی از تاریخ غزنویان ، سامانیان ، سلجوقیان و صفاریان و همچنین جغرافیای تاریخی ، تاریخ ادبیات و آشنایی با سرگذشت و آثار برخی از نویسندگانی است که در هیچ یک از منابع دیگر یادی از آن ها به میان نیامده است . شیوۀ تاریخ نگاری ، داوری های منصفانه و نیز اطلاعات تاریخی به دست داده شده از برجستگی های این اثر است . نثر سادۀ بیهقی ، تاریخ نگاری را به داستان نویسی نزدیک کرده است . نخستین بار متن کامل آن در هند (کلکته ، ۱۸۶۲) با تصحیح مورلی، خاورشناس انگلیسی، به چاپ رسید و ادیب پیشاوری آن را در ۱۳۰۵ق به صورت چاپ سنگی در ایران منتشر کرد. این کتاب بارها با توضیحات و تصحیحات مختلف به چاپ رسیده است.
(یا: تاریخ مسعودی) کتابی به فارسی در تاریخ پادشاهی سلطان مسعود غزنوی ، نوشتۀ ابوالفضل بیهقی، پس از ۴۵۱ق، و از بهترین نمونه های نثر فارسی قرن ۵ق. تاریخ بیهقی در واقع بخش برجای مانده از اثر ۳۰جلدی نویسنده با نام تاریخ ناصری و تاریخ آل سبکتکین است و به همین سبب تاریخ مسعودی نیز گفته می شود. این اثر در بردارندۀ اطلاعات ارزشمندی از تاریخ غزنویان ، سامانیان ، سلجوقیان و صفاریان و همچنین جغرافیای تاریخی ، تاریخ ادبیات و آشنایی با سرگذشت و آثار برخی از نویسندگانی است که در هیچ یک از منابع دیگر یادی از آن ها به میان نیامده است . شیوۀ تاریخ نگاری ، داوری های منصفانه و نیز اطلاعات تاریخی به دست داده شده از برجستگی های این اثر است . نثر سادۀ بیهقی ، تاریخ نگاری را به داستان نویسی نزدیک کرده است . نخستین بار متن کامل آن در هند (کلکته ، ۱۸۶۲) با تصحیح مورلی، خاورشناس انگلیسی، به چاپ رسید و ادیب پیشاوری آن را در ۱۳۰۵ق به صورت چاپ سنگی در ایران منتشر کرد. این کتاب بارها با توضیحات و تصحیحات مختلف به چاپ رسیده است.
wikijoo: تاریخ_بیهقی
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] تاریخ بیهقی (یا تاریخ مسعودی)، کتابی تاریخی به فارسی درباره دوره پادشاهی مسعود غزنوی و مختصری در تاریخ خوارزم می باشد.
مؤلف کتاب ، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی است. این کتاب بخشی است از کتاب مفصّلی که به نامهای جامع التواریخ ، جامع فی تاریخ سبکتگین ابوالفضل بیهقی، تاریخ آل محمود یا تاریخ آل سبکتگین شناخته می شود. با توجه به قراین موجود در متن، این کتاب به شرح احوال و کارهای غزنویان اختصاص داشته اما طبعاً باید از آل سبکتگین آغاز می شده که به مناسبت لقب ناصرالدین سبکتگین به تاریخ ناصری شهرت یافته است. همچنین به مناسبت اختصاص یافتن بخشی از کتاب به دوره یمین الدوله محمود غزنوی ، مقامات محمودی و نیز تاریخ یمینی نامیده شده است. و چون بخشی از آن به روزگار مسعود اختصاص داشته به تاریخ مسعودی شهرت یافته است.
تاریخ تألیف و محتوای تاریخ بیهقی
آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال ۴۴۸ و موضوع آن، رویدادهای چهل و دو سال از پادشاهی غزنویان بوده و در سی فصل، به نوشته علی بن زید بیهقی «زیادت از سی مجلد» تدوین شده است. مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده، از مجلد پنجم ــ که آغاز آن از میان رفته ــ تا مجلد دهم، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلدهای بعدی وقایع سالهای ۴۳۲ تا ۴۵۱ بوده است. علی بن زید بیهقی بعضی از این سی مجلد را در کتابخانه سرخس و کتابخانه مدرسه خاتون مهد عراق در نیشابور دیده بوده است. تاریخ بیهقی موجود از نامه ارکان دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز می گردد و پس از ذکر رویدادهای گوناگون دوره حکومت مسعود غزنوی ، مجلد نهم کتاب با قصد رفتن مسعود به هند پایان می یابد و بیهقی در پایان همین مجلد وعده می دهد که مجلد دهم را با دو باب خوارزم و جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع رفتن مسعود را به هندوستان تا پایان کارش می نویسد، اما آنچه از مجلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است. با وجود این، در ضمن کتاب مطالب بسیار مفیدی در تاریخ غزنویان پیش از مسعود غزنوی، و صفاریان و سامانیان و سلجوقیان و جز آن ها آمده است. همچنین اطلاعات گرانبهایی درباره شعرا و اشعار آنان دارد که منحصر به فرد است.
اهمیت تاریخ بیهقی از لحاظ تاریخ نگاری
تاریخ بیهقی هم از جنبه تاریخ نگاری و هم از جنبه ادبی بسیار درخور توجه است. از لحاظ تاریخ نگاری عمده ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار می سازد اینهاست: ۱) حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت اعتدال و انصاف در اظهارنظرها ) مشاهده، دقت نظر و باریک بینی بیهقی که سبب شده هیچ نکته ای از نظر او فوت نشود . ) بیان مطالب حِکْمی و نکته های اخلاقی که بظاهر سبب اطناب شده، اما بیهقی به قصد آراستن تاریخ خود، عبرت آموزی و تأثیر بر دلها آنها را ذکر کرده است؛ ۴) قدرت استنباط بیهقی، شناخت او از جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع ) معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر درباره درستی و نادرستی آن روایات )؛ ۶) نقل اسناد مهم ) معرفی اشخاص و احوال خصوصی و رفتار آنان و مشاغل و مقاماتی که سابقاً داشته یا بعداً احراز کرده اند ) نقل مذاکرات مهم و محرمانه ) پرده برداشتن از توطئه ها و رقابتها ) اشاره به مراسم و آداب و رسوم مردم آن روزگار، خصوصاً دربار غزنه ، مانند خطبه خواندن و خلعت دادن و جشن مهرگان ) ذکر تاریخ دقیق و گاه ساعت رخدادها و ذکر آمار ).
ویژگیهای ادبی و سبک نگارش تاریخ بیهقی
...
مؤلف کتاب ، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی است. این کتاب بخشی است از کتاب مفصّلی که به نامهای جامع التواریخ ، جامع فی تاریخ سبکتگین ابوالفضل بیهقی، تاریخ آل محمود یا تاریخ آل سبکتگین شناخته می شود. با توجه به قراین موجود در متن، این کتاب به شرح احوال و کارهای غزنویان اختصاص داشته اما طبعاً باید از آل سبکتگین آغاز می شده که به مناسبت لقب ناصرالدین سبکتگین به تاریخ ناصری شهرت یافته است. همچنین به مناسبت اختصاص یافتن بخشی از کتاب به دوره یمین الدوله محمود غزنوی ، مقامات محمودی و نیز تاریخ یمینی نامیده شده است. و چون بخشی از آن به روزگار مسعود اختصاص داشته به تاریخ مسعودی شهرت یافته است.
تاریخ تألیف و محتوای تاریخ بیهقی
آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال ۴۴۸ و موضوع آن، رویدادهای چهل و دو سال از پادشاهی غزنویان بوده و در سی فصل، به نوشته علی بن زید بیهقی «زیادت از سی مجلد» تدوین شده است. مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده، از مجلد پنجم ــ که آغاز آن از میان رفته ــ تا مجلد دهم، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلدهای بعدی وقایع سالهای ۴۳۲ تا ۴۵۱ بوده است. علی بن زید بیهقی بعضی از این سی مجلد را در کتابخانه سرخس و کتابخانه مدرسه خاتون مهد عراق در نیشابور دیده بوده است. تاریخ بیهقی موجود از نامه ارکان دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز می گردد و پس از ذکر رویدادهای گوناگون دوره حکومت مسعود غزنوی ، مجلد نهم کتاب با قصد رفتن مسعود به هند پایان می یابد و بیهقی در پایان همین مجلد وعده می دهد که مجلد دهم را با دو باب خوارزم و جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع رفتن مسعود را به هندوستان تا پایان کارش می نویسد، اما آنچه از مجلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است. با وجود این، در ضمن کتاب مطالب بسیار مفیدی در تاریخ غزنویان پیش از مسعود غزنوی، و صفاریان و سامانیان و سلجوقیان و جز آن ها آمده است. همچنین اطلاعات گرانبهایی درباره شعرا و اشعار آنان دارد که منحصر به فرد است.
اهمیت تاریخ بیهقی از لحاظ تاریخ نگاری
تاریخ بیهقی هم از جنبه تاریخ نگاری و هم از جنبه ادبی بسیار درخور توجه است. از لحاظ تاریخ نگاری عمده ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار می سازد اینهاست: ۱) حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت اعتدال و انصاف در اظهارنظرها ) مشاهده، دقت نظر و باریک بینی بیهقی که سبب شده هیچ نکته ای از نظر او فوت نشود . ) بیان مطالب حِکْمی و نکته های اخلاقی که بظاهر سبب اطناب شده، اما بیهقی به قصد آراستن تاریخ خود، عبرت آموزی و تأثیر بر دلها آنها را ذکر کرده است؛ ۴) قدرت استنباط بیهقی، شناخت او از جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع ) معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر درباره درستی و نادرستی آن روایات )؛ ۶) نقل اسناد مهم ) معرفی اشخاص و احوال خصوصی و رفتار آنان و مشاغل و مقاماتی که سابقاً داشته یا بعداً احراز کرده اند ) نقل مذاکرات مهم و محرمانه ) پرده برداشتن از توطئه ها و رقابتها ) اشاره به مراسم و آداب و رسوم مردم آن روزگار، خصوصاً دربار غزنه ، مانند خطبه خواندن و خلعت دادن و جشن مهرگان ) ذکر تاریخ دقیق و گاه ساعت رخدادها و ذکر آمار ).
ویژگیهای ادبی و سبک نگارش تاریخ بیهقی
...
wikifeqh: زبان فارسی است که از نظر شیوه نگارشی و نیز اطلاعات تاریخی اهمیت بسیار دارد.
در این اثر ارزشمند ادبی و تاریخی، در (ذکر بردار کردن امیر حسنک وزیر) به مناسبت از عبدالله زبیر سخن به میان می آورد و می نویسد هنگامی که یارای رویارویی و مقاومت در برابر حجاج یوسف - فرستاده عبد الملک مروان - و لشکریان او را در خود ندید، برای پرهیز از ویرانی بیشتر حرم امن خدا- کعبه - و نیز شهر مکه و قتل عام مردم آن، از حجاج بن یوسف شبی را مهلت خواست تا درباره پیشنهاد او مبنی بر تسلیم شدن بیندیشد:... آن شب با قوم خویش که مانده بودند رای زد، بیشتر اشارت آن کردند که بیرون باید رفت تا فتنه بنشیند و المی به تو نرسد. وی نزدیک ما در آمد- اسماء و دختر ابوبکر صدیق رضی الله عنه- و همه حال ها با وی بگفت. اسماء زمانی اندیشید، پس گفت: ای فرزند! این خروج که تو بر بنی امیه کردی دین را بود یا دنیا را؟ گفت: بخدای که از بهر دین را بود، و دلیل آن، که نگرفتم یک درم از دنیا و این تو را معلوم است. گفت: پس صبر کن بر مرگ و کشتن و مثله کردن چنان که برادرت مصعب کرد، که پدرت زبیر بن عوام بوده است و جدت از سوی من ابوبکر صدیق- رضی الله عنه- و نگاه کن که حسین بن علی - رضی الله عنهما- چه کرد؟ او کریم بود و بر حکم پسر زیاد- عبید الله- تن در نداد. گفت: ای مادر! من هم برینم که تو می گویی اما رای و دل تو خواستم که بدانم درین کار، اکنون بدانستم و مرگ یا شهادت پیش من خوش گشت، اما می اندیشم که چون کشته شوم مثله کنند. مادرش گفت: چون گوسپند را بکشند از مثله کردن و پوست باز کردن دردش نیاید...
در این اثر ارزشمند ادبی و تاریخی، در (ذکر بردار کردن امیر حسنک وزیر) به مناسبت از عبدالله زبیر سخن به میان می آورد و می نویسد هنگامی که یارای رویارویی و مقاومت در برابر حجاج یوسف - فرستاده عبد الملک مروان - و لشکریان او را در خود ندید، برای پرهیز از ویرانی بیشتر حرم امن خدا- کعبه - و نیز شهر مکه و قتل عام مردم آن، از حجاج بن یوسف شبی را مهلت خواست تا درباره پیشنهاد او مبنی بر تسلیم شدن بیندیشد:... آن شب با قوم خویش که مانده بودند رای زد، بیشتر اشارت آن کردند که بیرون باید رفت تا فتنه بنشیند و المی به تو نرسد. وی نزدیک ما در آمد- اسماء و دختر ابوبکر صدیق رضی الله عنه- و همه حال ها با وی بگفت. اسماء زمانی اندیشید، پس گفت: ای فرزند! این خروج که تو بر بنی امیه کردی دین را بود یا دنیا را؟ گفت: بخدای که از بهر دین را بود، و دلیل آن، که نگرفتم یک درم از دنیا و این تو را معلوم است. گفت: پس صبر کن بر مرگ و کشتن و مثله کردن چنان که برادرت مصعب کرد، که پدرت زبیر بن عوام بوده است و جدت از سوی من ابوبکر صدیق- رضی الله عنه- و نگاه کن که حسین بن علی - رضی الله عنهما- چه کرد؟ او کریم بود و بر حکم پسر زیاد- عبید الله- تن در نداد. گفت: ای مادر! من هم برینم که تو می گویی اما رای و دل تو خواستم که بدانم درین کار، اکنون بدانستم و مرگ یا شهادت پیش من خوش گشت، اما می اندیشم که چون کشته شوم مثله کنند. مادرش گفت: چون گوسپند را بکشند از مثله کردن و پوست باز کردن دردش نیاید...
wikifeqh: تاریخ_بیهقی_(کتاب)
پیشنهاد کاربران
تاریخ بیهقی ( یا تاریخ مسعودی ) ، کتابی تاریخی به فارسی در باره دوره پادشاهی مسعود غزنوی و مختصری در تاریخ خوارزم ، تألیف ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی * . این کتاب بخشی است از کتاب مفصّلی که به نامهای جامع التواریخ ، جامع فی تاریخ سبکتگین ابوالفضل بیهقی ، تاریخ آل محمود یا تاریخ آل سبکتگین شناخته می شود ( نفیسی ، ج 1، ص 5؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 282 ) . با توجه به قراین موجود در متن ، این کتاب به شرح احوال و کارهای غزنویان اختصاص داشته اما طبعاً باید از آل سبکتگین آغاز می شده که به مناسبت لقب ناصرالدین سبکتگین به تاریخ ناصری شهرت یافته است ( علی بیهقی ، ص 175؛ عوفی ، ج 2، ص 28 ) . همچنین به مناسبت اختصاص یافتن بخشی از کتاب به دوره یمین الدوله محمود غزنوی ، مقامات محمودی و نیز تاریخ یمینی نامیده شده ( رجوع کنید به محمد بیهقی ، ص 27، 169، 188، 794 ) و چون بخشی از آن به روزگار مسعود اختصاص داشته به تاریخ مسعودی شهرت یافته است .
آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال 448 ( بهار، ج 2، ص 69 ) و موضوعِ آن ، رویدادهای چهل و دو سال از پادشاهی غزنویان بوده و در سی فصل ( به نوشته علی بن زید بیهقی : «زیادت از سی مجلد»، ص 20 ) تدوین شده بوده است ؛ مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده ، از مجلد پنجم ــ که آغاز آن از میان رفته ــ تا مجلد دهم ، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلدهای بعدی وقایع سالهای 432 تا 451 بوده است . علی بن زید بیهقی بعضی از این سی مجلد را در کتابخانه سرخس و کتابخانه مدرسه خاتون مهد عراق در نیشابور دیده بوده است ( ص 20، 175 ) .
تاریخ بیهقی موجود از نامه ارکان دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز می گردد ( محمد بیهقی ، ص 1 ) و پس از ذکر رویدادهای گوناگون دوره حکومت مسعود غزنوی ، مجلد نهم کتاب با قصد رفتن مسعود به هند پایان می یابد و بیهقی در پایان همین مجلد وعده می دهد که مجلد دهم را با دو باب خوارزم و جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع رفتن مسعود را به هندوستان تا پایان کارش می نویسد ( همان ، ص 895 ـ900 ) ، اما آنچه از مجلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است ( همان ، ص 902، 906 ) . با وجود این ، در ضمن کتاب مطالب بسیار مفیدی در تاریخ غزنویان پیش از مسعود غزنوی ، و صفاریان و سامانیان و سلجوقیان و جز آنها آمده است . همچنین اطلاعات گرانبهایی در باره شعرا و اشعار آنان دارد که منحصر به فرد است .
تاریخ بیهقی هم از جنبه تاریخ نگاری و هم از جنبه ادبی بسیار درخور توجه است . از لحاظ تاریخ نگاری عمده ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار می سازد اینهاست : 1 ) حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت اعتدال و انصاف در اظهارنظرها ( برای نمونه رجوع کنید به ص 27ـ 28، 221ـ222 ) ؛ 2 ) مشاهده ، دقت نظر و باریک بینی بیهقی که سبب شده هیچ نکته ای از نظر او فوت نشود ( رجوع کنید به ص 11 ) ؛ 3 ) بیان مطالب حِکْمی ( برای نمونه رجوع کنید به ص 112ـ 128 ) و نکته های اخلاقی ( برای نمونه رجوع کنید به ص 234ـ235، 308 ) که بظاهر سبب اطناب شده ، اما بیهقی به قصد آراستن تاریخ خود ( رجوع کنید به ص 39، 169 ) ، عبرت آموزی ( رجوع کنید به ص 243 ) و تأثیر بر دلها ( رجوع کنید به ص 678 ) آنها را ذکر کرده است ؛ 4 ) قدرت استنباط بیهقی ، شناخت او از جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع ( برای نمونه رجوع کنید به ص 17، 56، 162 ) ؛ 5 ) معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر درباره درستی و نادرستی آن روایات ( برای نمونه رجوع کنید به ص 130ـ131، 510، 909 ) ؛ 6 ) نقل اسناد مهم ( برای نمونه رجوع کنید به ص 102ـ 105 ) ؛ 7 ) معرفی اشخاص و احوال خصوصی و رفتار آنان و مشاغل و مقاماتی که سابقاً داشته یا بعداً احراز کرده اند ( برای نمونه رجوع کنید به ص 225ـ 228، 313ـ316، 522 ـ524 ) ؛ 8 ) نقل مذاکرات مهم و محرمانه ( برای نمونه رجوع کنید به ص 13ـ14، 58ـ60، 613 ) ؛ 9 ) پرده برداشتن از توطئه ها و رقابتها ( برای نمونه رجوع کنید به ص 159ـ162، 301، 466 ) ؛ 10 ) اشاره به مراسم و آداب و رسوم مردم آن روزگار، خصوصاً دربار غزنه ، مانند خطبه خواندن و خلعت دادن و جشن مهرگان ( برای نمونه رجوع کنید به ص 4، 347، 655 ) ؛ 11 ) ذکر تاریخ دقیق و گاه ساعت رخدادها ( برای نمونه رجوع کنید به ص 26ـ27، 295، 310 ) ؛ 12 ) ذکر آمار ( برای نمونه رجوع کنید به ص 47؛ برای اطلاعات بیشتر در باره اهمیت تاریخ بیهقی رجوع کنید به یوسفی ، ص 161ـ165 ) .
از جنبه ادبی و سبک نگارش ، گیرایی و دلپذیری نثر، و ویژگیهای صرفی و نحوی نثر تاریخ بیهقی از بهترین نمونه های نثر فارسی و اوج بلاغت زبان فارسی شمرده می شود. نثر کتاب حاکی از تسلط بیهقی به زبانهای فارسی و عربی است و نشان می دهد که وی همه شرایط دبیری را داشته است ( یوسفی ، ص 166 ) . بیهقی در نثرنویسی پیرو سبک استادش ، ابونصر مشکان * بوده است ( بهار، ج 2، ص 67 ) . مهمترین ویژگیهای نثر تاریخ بیهقی عبارت است از: 1 ) اطناب ، در مقابل ایجاز دوره قبل از بیهقی ، به گونه ای که در عبارتها خللی ایجاد نمی کند، بلکه از محسّنات این تاریخ شمرده می شود که جزئیات مطالب را روشن ، و مقصود را بخوبی بیان می کند. 2 ) توصیفات و ذکر جزئیاتی که خواننده را در برابر وقایع قرار می دهد و به تمام اجزای وقایع رهنمون می سازد. 3 ) استشهاد و تمثیل ، به تقلید از نثر فنی عربی در قرن چهارم در بغداد، که گاه به مناسبت با ابیاتی با ذکر نام و گوینده برای تأیید مدعا به کار رفته است . 4 ) برخی ویژگیهای دستوری ، از جمله به کار بردن فعل ماضی در معنای مضارع ، به کار بردن افعال ماضی و مضارع به صیغه مجهول ، استعمال افعال ماضی به صیغه وصفی ، حذف افعال به قرینه ، حذف قسمتی از جمله ، به کار بردن لغات و جمعها و مصادر عربی و ذکر کلمات تنوین دار طبق قواعد عربی . 5 ) ذکر امثال و اصطلاحات فارسی متداول در آن روزگار ( همان ، ج 2، ص 67ـ 85؛ برای اطلاعات بیشتر در باره ویژگیهای نثری و قواعد دستوری تاریخ بیهقی رجوع کنید به پروین گنابادی ، ص 106ـ 119؛ فرشیدورد، ص 469ـ 515 . . .
آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال 448 ( بهار، ج 2، ص 69 ) و موضوعِ آن ، رویدادهای چهل و دو سال از پادشاهی غزنویان بوده و در سی فصل ( به نوشته علی بن زید بیهقی : «زیادت از سی مجلد»، ص 20 ) تدوین شده بوده است ؛ مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده ، از مجلد پنجم ــ که آغاز آن از میان رفته ــ تا مجلد دهم ، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلدهای بعدی وقایع سالهای 432 تا 451 بوده است . علی بن زید بیهقی بعضی از این سی مجلد را در کتابخانه سرخس و کتابخانه مدرسه خاتون مهد عراق در نیشابور دیده بوده است ( ص 20، 175 ) .
تاریخ بیهقی موجود از نامه ارکان دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز می گردد ( محمد بیهقی ، ص 1 ) و پس از ذکر رویدادهای گوناگون دوره حکومت مسعود غزنوی ، مجلد نهم کتاب با قصد رفتن مسعود به هند پایان می یابد و بیهقی در پایان همین مجلد وعده می دهد که مجلد دهم را با دو باب خوارزم و جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع رفتن مسعود را به هندوستان تا پایان کارش می نویسد ( همان ، ص 895 ـ900 ) ، اما آنچه از مجلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است ( همان ، ص 902، 906 ) . با وجود این ، در ضمن کتاب مطالب بسیار مفیدی در تاریخ غزنویان پیش از مسعود غزنوی ، و صفاریان و سامانیان و سلجوقیان و جز آنها آمده است . همچنین اطلاعات گرانبهایی در باره شعرا و اشعار آنان دارد که منحصر به فرد است .
تاریخ بیهقی هم از جنبه تاریخ نگاری و هم از جنبه ادبی بسیار درخور توجه است . از لحاظ تاریخ نگاری عمده ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار می سازد اینهاست : 1 ) حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت اعتدال و انصاف در اظهارنظرها ( برای نمونه رجوع کنید به ص 27ـ 28، 221ـ222 ) ؛ 2 ) مشاهده ، دقت نظر و باریک بینی بیهقی که سبب شده هیچ نکته ای از نظر او فوت نشود ( رجوع کنید به ص 11 ) ؛ 3 ) بیان مطالب حِکْمی ( برای نمونه رجوع کنید به ص 112ـ 128 ) و نکته های اخلاقی ( برای نمونه رجوع کنید به ص 234ـ235، 308 ) که بظاهر سبب اطناب شده ، اما بیهقی به قصد آراستن تاریخ خود ( رجوع کنید به ص 39، 169 ) ، عبرت آموزی ( رجوع کنید به ص 243 ) و تأثیر بر دلها ( رجوع کنید به ص 678 ) آنها را ذکر کرده است ؛ 4 ) قدرت استنباط بیهقی ، شناخت او از جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع ( برای نمونه رجوع کنید به ص 17، 56، 162 ) ؛ 5 ) معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر درباره درستی و نادرستی آن روایات ( برای نمونه رجوع کنید به ص 130ـ131، 510، 909 ) ؛ 6 ) نقل اسناد مهم ( برای نمونه رجوع کنید به ص 102ـ 105 ) ؛ 7 ) معرفی اشخاص و احوال خصوصی و رفتار آنان و مشاغل و مقاماتی که سابقاً داشته یا بعداً احراز کرده اند ( برای نمونه رجوع کنید به ص 225ـ 228، 313ـ316، 522 ـ524 ) ؛ 8 ) نقل مذاکرات مهم و محرمانه ( برای نمونه رجوع کنید به ص 13ـ14، 58ـ60، 613 ) ؛ 9 ) پرده برداشتن از توطئه ها و رقابتها ( برای نمونه رجوع کنید به ص 159ـ162، 301، 466 ) ؛ 10 ) اشاره به مراسم و آداب و رسوم مردم آن روزگار، خصوصاً دربار غزنه ، مانند خطبه خواندن و خلعت دادن و جشن مهرگان ( برای نمونه رجوع کنید به ص 4، 347، 655 ) ؛ 11 ) ذکر تاریخ دقیق و گاه ساعت رخدادها ( برای نمونه رجوع کنید به ص 26ـ27، 295، 310 ) ؛ 12 ) ذکر آمار ( برای نمونه رجوع کنید به ص 47؛ برای اطلاعات بیشتر در باره اهمیت تاریخ بیهقی رجوع کنید به یوسفی ، ص 161ـ165 ) .
از جنبه ادبی و سبک نگارش ، گیرایی و دلپذیری نثر، و ویژگیهای صرفی و نحوی نثر تاریخ بیهقی از بهترین نمونه های نثر فارسی و اوج بلاغت زبان فارسی شمرده می شود. نثر کتاب حاکی از تسلط بیهقی به زبانهای فارسی و عربی است و نشان می دهد که وی همه شرایط دبیری را داشته است ( یوسفی ، ص 166 ) . بیهقی در نثرنویسی پیرو سبک استادش ، ابونصر مشکان * بوده است ( بهار، ج 2، ص 67 ) . مهمترین ویژگیهای نثر تاریخ بیهقی عبارت است از: 1 ) اطناب ، در مقابل ایجاز دوره قبل از بیهقی ، به گونه ای که در عبارتها خللی ایجاد نمی کند، بلکه از محسّنات این تاریخ شمرده می شود که جزئیات مطالب را روشن ، و مقصود را بخوبی بیان می کند. 2 ) توصیفات و ذکر جزئیاتی که خواننده را در برابر وقایع قرار می دهد و به تمام اجزای وقایع رهنمون می سازد. 3 ) استشهاد و تمثیل ، به تقلید از نثر فنی عربی در قرن چهارم در بغداد، که گاه به مناسبت با ابیاتی با ذکر نام و گوینده برای تأیید مدعا به کار رفته است . 4 ) برخی ویژگیهای دستوری ، از جمله به کار بردن فعل ماضی در معنای مضارع ، به کار بردن افعال ماضی و مضارع به صیغه مجهول ، استعمال افعال ماضی به صیغه وصفی ، حذف افعال به قرینه ، حذف قسمتی از جمله ، به کار بردن لغات و جمعها و مصادر عربی و ذکر کلمات تنوین دار طبق قواعد عربی . 5 ) ذکر امثال و اصطلاحات فارسی متداول در آن روزگار ( همان ، ج 2، ص 67ـ 85؛ برای اطلاعات بیشتر در باره ویژگیهای نثری و قواعد دستوری تاریخ بیهقی رجوع کنید به پروین گنابادی ، ص 106ـ 119؛ فرشیدورد، ص 469ـ 515 . . .
کلمات دیگر: