پامیر

پامیر ، منطقه و رشته کوههایی در جنوب شرقی آسیای مرکزی . واژة پامیر از پای میر به معنای پای میترا ( خدای خورشید ) ، گرفته شده است و در زبان محلی «بامِ دنیا» گفته می شود ( " دایرة المعارف بزرگ شوروی" ، ج 19، ص 194؛ " اتحاد شوروی : بررسی جغرافیایی " ، ص 101 ) .

منطقه و رشته کوههای پامیر از جنوب فرغانه تا تاجیکستان و چین امتداد دارد و از سه قسمتِ چالة پامیر، حصار آلای و پامیر تشکیل می شود. ارتفاع رشته کوهها بین 000 ، 4 تا 500 ، 7 متر است . در پامیر بلندترین قلة آسیای مرکزی ، وسیعترین یخچالها و مرتفعترین زمینهای زراعتی و مراکز جمعیتی جای گرفته است .
جمعیت پامیر بشدت پراکنده است . مردم پامیرغربی ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) عمدتاً تاجیک و شیعة اسماعیلیه اند، اما اهالی پامیر شرقی عمدتاً قرقیزهای ترک و مسلمان سنّی اند. عده ای از آنان ، بعد از کودتای کمونیستی 1357 ش / 1978 در افغانستان ، به ترکیه مهاجرت کردند. در منطقة پامیر، به عنوان منطقه ای امن ، عده ای زندگی می کنند که به زبانهای باستانی ایرانی شرقی ، مانند شغنانی / شغْنی ، اشکاشمی ، وَخی / وَخانی ، یَزغُلامی ، سنْگلیچی ، مونْجانی ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) ، بَرتَنگی * و بَجوُی ( " دایرة المعارف بزرگ شوروی " ، ج 20، ص 189 ) سخن می گویند.
پامیر منبع قدرتمندترین مرحلة یخچالی شدن جدید است و بیش از هزار یخچال طبیعی ، به مساحت 000 ، 8 کیلومترمربع ، در این منطقه دیده می شود که تعدادی از آنها در واقع رودهای یخ هستند.
ثروتهای زیرزمینی پامیر، مولیبدن ، تَنْگسْتَن ، فلزات کمیاب ، میکا و سنگهای کریستالی است . معروفترین سنگ لاجورد پامیر ــ که زیبایی آن در ترانه های محلی و افسانه ها وصف شده است ــ از همین منطقه به دست می آید. رشته کوههای دَرواز، تقریباً همه از جوش سنگ های روشن تشکیل شده اند و در بعضی مناطق ، ذخایر طلا دارند. در شمال پامیر ناحیة گسترده ای دیده می شود که بتدریج زهابی و با لایه های مزوسنوزوئیک از ماسه سنگهای سرخ انباشته شده است . این لایه ها رانشی و برآمده اند، به طوری که اکنون سنگهای مزوسنوزوئیک تقریباً در همه جا، در کوههای بلند یافت می شود ( " اتحاد شوروی : بررسی جغرافیایی " ، ص 101ـ102 ) .
رشته کوه «آکادمی علوم » ( میانگین ارتفاع : بیش از 000 ، 5متر ) را می توان مرکز کوههای پامیر دانست . بلندترین قلة آن ، کمونیسم ( ارتفاع : 495 ، 7 متر ) ، بلندترین نقطة آسیای مرکزی است . نام قدیمی این قله ، شاه تیرانداز، بنابر افسانه ای برگرفته از داستان آرش کمانگیر، بود. از سمت غرب ، رشته کوههای پطر کبیر ، دَرواز، ونچ و یزگُلام به آن می پیوندند.
پامیر را می توان به دو قسمت تقسیم کرد: پامیر شرقی و پامیرغربی ( جغرافیای تاجیکستان ، ص 9ـ10 ) . پامیرشرقی ، ولایتی صعب العبور است و شباهت بسیاری به سرزمینهای بلند تبت و قَره قوم دارد. کوههای آن با وجود ارتفاعی بین 000 ، 5 تا 000 ، 6 متر، به فلاتهای کم ارتفاع شبیه اند. دشتهای پامیر در ارتفاع 000 ، 4 تا 000 ، 5متری گسترده شده اند. حد برف در ارتفاع 500 ، 4 تا 500 ، 5متری قرار دارد، درجه حرارت ، دارای اختلاف شدید در سایه و آفتاب است و گاهی دما به ْ48 - می رسد. خاک آن شور، بیشتر یخزده و در پاره ای اوقات پوشیده از خاکهای توندرایی است .
بادهایی که در این منطقه می وزند از قله های کوهها می گذرند، ازینرو با بارش اندکی همراه اند ( بین 75 تا 100 میلیمتر در سال ) .
منطقة پامیر در برخی نقاط دریاچه های ژرف دارد، از جمله دریاچة قره گل / قراکول . در این منطقه درختچه ای به نام ترسکین رشد می کند که تنها منبع سوخت محلی است . تنها فعالیت اقتصادی در منطقه ، بنابر وضع طبیعی
آن ، پرورش دام به روش کوچ نشینی است که با استفاده از مراتع طبیعی پراکنده صورت می گیرد. چراگاههای این منطقه برای گاوهای تبتی مناسب است ، زیرا با سرما و فشار کم هوا سازگاری دارند ( " اتحاد شوروی : بررسی جغرافیایی " ، همانجا ) .
پامیر شرقی ، با وجود بیش از 600 ، 3 متر ارتفاع ، نسبتاً هموار به نظر می رسد و دره های هموار، رودهایی با جریان آرام و دریاچه های آب شور دارد. در قسمت شمالی پامیر شرقی ، رشته کوه پس آلای امتداد دارد که ارتفاع آن در پاره ای نقاط به 000 ، 6 متر می رسد. بلندترین قلة آن ، لنین ( ارتفاع : 134 ، 7 متر ) نام دارد. راه کوهستانی و صعب العبور اتومبیل رو پامیر از گردنة قیزیلرت ( ارتفاع : 280 ، 4 متر ) ، در رشته کوه پس آلای ، می گذرد. این گردنه ، شهر اوش را به خاروغ / خُرُگ ( مرکز ولایت خودمختار بدخشان ) ، پیوند می دهد. در جنوب رشته کوه پس آلای ، رشته کوههای موزکول ، علی چور شمالی ، علی چور جنوبی و وخان واقع اند. در کنارة شرقی پامیر، رشته کوه ساری کول / سَرِقول ( ارتفاع بلندترین قله : 909 ، 5 متر ) در سراسر مرز تاجیکستان ـ چین کشیده شده است ( جغرافیای تاجیکستان ، همانجا ) .
مرز قراردادی بین ارتفاعات پامیر شرقی و غربی ، خطی است که از تاج رشته کوه زولومَرت تا رشته کوه قارابولاغ و گردنه های پِشَرْت و از آنجا تا انتهای غربی دریاچه های سریز و یاشیل کُول ، مسیر علیای رود پامیر، کشیده می شود ( " دایرة المعارف بزرگ شوروی " ، ج 19، ص 194 ) .
پامیر غربی برجستگیهای مشخص دارد. از ویژگیهای این قسمت ، قله های پوشیده از برف ، دره های ژرف و رودهای تندآبی است . رشته کوههایی به ارتفاع 800 ، 1 تا 000 ، 2متر از سطح دریا در این قسمت پراکنده شده اند. بلندی قله ها به بیش از 000 ، 6 متر می رسد ( جغرافیای تاجیکستان ، همانجا ) .
پامیر غربی با پامیر شرقی تفاوت فاحشی دارد. این دو قسمت با خطوط شکستة دره ها از هم جدا می شوند و ردیفی از دامنه های تند و آرام بستر رودها را تشکیل می دهند و بر اثر جریان آب بستر عمیق دره ها، که از مشرق به مغرب امتداد دارد، لبة فلاتهای گسترده را قطع می کنند. پامیر شرقی از همین دره ها آغاز می شود. کمی پایینتر، در پامیر غربی ، دره ها بار . . .