معجم البلدان

wikifeqh: سمعانی ، پسر مؤلف الانساب معروف، در مجلسی بود و از کلمه حباشه، نام محلی در جزیرة العرب، سخن رفت که در حدیث آمده بود و یاقوت بر بنیان اشتقاق کلمه مدلل داشت که باید آن را با ضم «ح» خواند، ولی یکی از حاضران مصر بود که باید حباشه با فتح «ح» خوانده شود و یاقوت نتوانست مرجع موثقی به تایید نظر خود پیدا کند، و با آنکه کتابخانه های مرو در آن هنگام پر از مراجع بود، از یافتن شاهد ناتوان ماند. در این هنگام مصمم شد تا فرهنگ جغرافیایی را توضیح کند بلکه تلفظ درست آنها را نیز به دست دهد. بنابراین کتاب وی از نوع آن فرهنگهای لغوی است که از قرن نهم به بعد با آن روبه رو شده ایم، و این نکته از کلمات خود یاقوت به هنگام وصف کتاب در مقدمه معلوم می شود که گوید: «کتابی است درباره نام شهرها و کوهها و دره ها و دشتها و دهکده ها و جاها و وطنها و دریاها و رودها و برکه ها و بتها». به همین جهت آن را معجم البلدان نامیده است.
شیوه یاقوت در تألیف
با آنکه یاقوت راهی هموار در پیش داشت که بسیار کسان از پیش پیموده بودند، باز هم بیم آن داشت که به آن متهم شود که از تالیف فرهنگ هدف جغرافیایی صرف دارد، بدین جهت بیشتر از هر چیز کوشش دارد تا مطالب خود را با شواهدی از قرآن و حدیث تایید کند. اشاره می کند که آیات خالق و دلایل قدرت او بر همه زمین گسترده است، از این رو در قرائت سفرنامه ها و اطلاع از وضع شهرها فواید بزرگ هست و اندرزهای نکو، و مرد پارسا می باید که در اثنای سفر مشاهدات خود را به منظور فایده معاصران و نسلهای بعد یادداشت و تدوین کند. یاقوت از این نکته که اطلاعات جغرافیایی از لحاظ علمی نیز اهمیت دارد غافل نیست. به عقیده او نسخه برداران و روایتگرانی که نامها را بی دقت می پذیرند، غالبا آنها را به خطا ثبت می کنند، در صورتی که همه مردم به ضبط درست اعلام نیاز دارند. حاکمان و قانونگذاران باید از فتح هر شهر به دست مسلمانان خبر داشته باشند که چگونه انجام گرفته تا خراج شهر را تعیین توانند کرد. اهل حدیث باید علما و مجتهدان معروف هر ولایت را بشناسند. اطلاع یافتن از آب و هوا و اوضاع طبیعی برای طبیبان اهمیت دارد. منجمان نیز باید منازل نجوم را بدانند تا طالع بلاد را توانند دید. شاعران و عالمان لغت باید تلفظ نام مکانها و رودها و کوهها و چاهها را درست بدانند تا خطا نکنند و مضحکه مردم دانا نشوند. یاقوت شرحی را که در مقامات حریری آمده، که یکی از دانشمندان بزرگ دوران از تعیین محلی عاجز مانده بود، شاهد گفتار خود می گیرد. همه این دلایل که یاقوت آورده در حد خود موجه است و بار دیگر تصوری از آن ملاحظات عملی که نوشته های جغرافیایی را به نزد مؤلفان مسلمان پدید آورد و به کمال رسانید، به دست می دهد که البته یاقوت همه را یاد نمی کند.
محتوای کتاب
در آخر مقدمه نام جغرافی شناسان سلف را بتفصیل می آورد، اما نباید پنداشت که نام همه مؤلفاتی را که مرجع وی بوده اند آورده است. سابقا بسیاری از آنها را نام بردیم و درباره بعضیشان فقط بر یاقوت تکیه داشتیم، زیرا متن آثاری که از آنها نقل کرده به جا نمانده است. یاقوت مقدمه را با تحلیل کتاب و روش تالیف آن به سر می برد؛ که روزن این قسمت را در تحقیقی که از آن یاد کردیم تا حدی روشن کرده است. یاقوت تقاضای کسانی را که به اصرار خواستار اختصار کتاب وی بوده اند با خشونت رد کرده و در این مورد به حکایتی از جاحظ در معایب اختصار کتب استشهاد می کند. به دنبال مقدمه پنج باب هست که به منزله مدخل کتاب است. باب نخست از نظریات مختلف درباره شکل زمین بر اساس جغرافیای ریاضی که ماهیت آن را می شناسیم سخن دارد و خود او زمین را به شکل کره می داند، که فلک چون مغناطیس از هر طرف آن را می کشد. باب دوم از نظام تقسیم اقالیم گفت و گو دارد و ضمنا بروج دوازده گانه و بلاد متعلق بدان و راههای عملی برای تعیین قبله هر شهر را نیز یاد می کند. باب سوم در تفسیر اصطلاحات جغرافیایی است که از برید، فرسخ، میل، و عنوان ناحیه ها چون اقلیم، کوره، ولایت، استان، رستاق، طسوج، جند، آباد، سکه، و مصر گفت و گو می کند، آنگاه اصطلاحات جغرافیایی نجومی را چون طول، عرض، درجه، و دقیقه، و اصطلاحات مخصوص خراج و درآمد زمین را چون صلح، سلم، عنوة، خراج، فی ء، غنیمت ، صدقه ، خمس، و اقطاع شرح می دهد، باب چهارم فهرست بلادی است که مسلمانان گشوده اند به ترتیب خراجی که از هر یک وصول می شود. باب پنجم بحثی مقدماتی است در اخبار بلاد و مردم نواحی مختلف و طبقه بندی ممالک از لحاظ منزلت و اهمیت؛ که بابل به مقام اول است، سپس هند، آنگاه چین ، بعد ترک، بعد روم. از پس این بابهای مقدمه وار که پنجاه صفحه کتاب را می گیرد فرهنگ به معنای دقیق آغاز می شود.
← نام مکانها در معجم البلدان
...