المسالک و الممالک

wikifeqh: مهلبی (متوفی ۳۸۰ ق) است که غالبا با نام دوم از این کتاب یاد می شود به توصیف راه ها و به خصوص راه های آفریقا می پردازد.
این کتاب در قسمت مربوط به «سوران» یکی از منابع اساسی یاقوت حموی به شمار می رود که بیش از شصت بار از آن نقل می کند. البته قضیه منحصر به آفریقا نیست بلکه یاقوت درباره مواضع گوناگون جزیرة العرب بارها به آن مراجعه می کند. مهلبی این کتاب را برای «العزیز بالله فاطمی» خلیفه فاطمی (۳۶۵- ۳۸۶ ق) تالیف کرد و به همین جهت از این کتاب معمولا با نام «الکتاب العزیزی» یاد می شود.
ساختار کتاب
کتاب با مقدمه ای به قلم محقق کتاب تیسیر خلف آغاز شده است. در متن اثر شهرهای مناطق و سرزمین های گوناگون در ذیل نام آن از زوایای مختلف به ترتیب حروف الفبا مورد مطالعه قرار گرفته است.
گزارش محتوا
اطلاعاتی که مهلبی درباره مسافت بین شهرها و اقالیم ارائه می کند، دقیق شمرده شده و درباره برخی از مکانها، تنها منبع موجود به حساب می آید. از طرف دیگر وسعت دائره آگاهی ها و اطلاعاتی که در این کتاب ارائه می شود نیز قابل توجه است چرا که وی به یادکرد منابع آبها، عادات مردم، کشاورزی و محصولاتی که به دست می آورند و غیره نیز می پردازد. از خلال کتاب می توان به وضعیت تاریخی اجتماعی و ترکیب جمعیتی مرزهای شمالی مملکت اسلامی قبل از سقوط این منطقه به دست بیزانسی ها و چه بسا عواملی که زمینه ساز این شکست و هزیمت بودند آگاه شد. همچنین در این کتاب اطلاعاتی درباره دمشق، بیت المقدس، حلب، انطاکیه و غیره ارائه می شود. می توان قطع پیدا کرد که وی از شهرهایی که به توصیف آنها می پردازد دیدن کرده و به نقل از دیگران اعتماد نورزیده است. مصر، مغرب، سودان، اندلس، شام، الجزیره، عراق، خوزستان، فارس، کرمان، سجستان، هند، دیلم و گیلان، خوارزم و ماوراء النهر از مهم ترین مناطقی است که مهلبی از آن گزارش داده است. به گفته خاورشناس «آدام میتز»، کتاب مهلبی اولین منبعی است که درباره سودان اطلاعاتی ارائه می کند و حال آنکه دانشمندان جغرافیا تا قرن چهارم هجری اطلاعی دراین مورد نداشتند. مهلبی همچنین از قلعه ای شبیه به قلعه دمشق با نام «بصری» یاد می کند که گوشه ای از تاریخ دمشق را برای ما آشکار می سازد. همچنین اطلاعاتی که مهلبی درباره وجود کنیسه ای روبروی مسجد الاقصی (از طرف محراب) در کتاب خود ارائه می کند بسیار مهم و ارزشمند است. این اهمیت از آن جا ناشی می شود که وضع قرار گرفتن مساجد و کنیسه ها قبل از جنگ های صلیبی و نیز عملیاتی که در تخریب و بازسازی آنها صورت گرفته را بیان می کند.
وضعیت کتاب
...