معالم العلماء

مَعالِمُ العُلَماء
کتابی به عربی، در احوال رجال و فهرست مؤلفان شیعه، تألیف ابن شهر آشوب. تکمله و مستدرکی بر فهرست شیخ طوسی است و در آن ابتدا نام مصنّفین امامیه به ترتیب الفبایی، سپس معروفین به کنیه و لقب و بعد از آن شعرای شیعه در چند دسته آمده است. بارها در عراق و ایران چاپ شده است.

[ویکی اهل البیت] نام کامل آن معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیماً و حدیثاً است، که مؤلفْ آن را در مقدمه خود چنین نامگذاری نموده است.
موضوع این کتاب چنان که از از عنوانش (دانشنامه علما) هویداست، فهرستی از کتاب های شیعه و نام مؤلّفان آنها در گذشته و حال است.
ابن شهر آشوب یادآور می شود که این کتاب، تتمّه کتاب الفهرست شیخ طوسی است و او اضافات و فوایدی بر آن افزوده، به نحوی که آن اضافات به حدود ششصد مورد رسیده است. همچنان که وی به آنچه در الفهرست حذف شده، اشاره کرده است.
سید محمدصادق آل بحرالعلوم در مقدمه ای که بر همین کتاب نگاشته و مطبعه حیدریه نجف آن را در سال ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م به چاپ رسانده است، می نویسد: این کتاب اولین بار در سال ۱۳۵۳ق، در تهران در ۱۴۱ صفحه به چاپ رسیده که شامل ۹۹۰ مورد ترجمه علما و تألیفات آنهاست. و عباس اقبال آن را تحقیق کرده و تعلیقه هایی بدان افزوده است.
او همچنین می افزاید: کتابی که خود آن را تحقیق کرده با نسخه ای صحیح تر از نسخه اقبال مقابله شده که حاوی ۳۱ مورد ترجمه بیشتر از نسخه اقبال است.
از آنچه آل بحرالعلوم ذکر کرد بدست می آید که تنها دو چاپ از این کتاب وجود دارد، در حالی که تعداد آنها بیشتر است؛ همان گونه که آیت اللّه مرعشی در مطلبی که در آغاز آوردیم، گفته است که این کتاب اولین بار در لکنهوی هند و بار دوم در نجف اشرف و بار سوم در تهران به چاپ رسیده است.
در نتیجه، چاپی که سید آل بحرالعلوم از آن به اولین چاپ نام برده در حقیقت، چاپ سوم بوده و چاپی که خود او تحقیق کرده، چاپ چهارم است. همچنان که چاپ پنجمی وجود دارد که در حاشیه کتاب مرآة الکتب ثقه الاسلام تبریزی از آن یاد شده و آورده است: «معالم العلماء، ص۱۰، طُبِع فی بغداد سنة ۱۳۸۴». یعنی پس از چهار سال از چاپ مطبعه حیدریه نجف.