[ویکی فقه] تفسیر کبیر، تفسیری کلامی نوشته فخرالدین رازی، متکلم و مفسر اشعری قرن ششم و هفتم می باشد.
تفسیر کبیر مهمترین و جامعترین اثر فخررازی و یکی از چند تفسیر مهم و برجسته قرآن کریم به زبان عربی است.
وجه تسمیه تفسیر کبیر و نام اصلی آن
این کتاب به سبب حجم بسیارش به تفسیر کبیر مشهور شده ولی نام اصلی آن مفاتیح الغیب است.
انگیزه نگارش تفسیر کبیر
فخررازی، بر خلاف زمخشری، که هدف از تفسیرش دفاع از آموزه های معتزلی است، بصراحت به انگیزه و هدف خود در نگارش این تفسیر اشاره ای نکرده ولی عملاً در جای جای آن، به دفاع از مذهب کلامی
ابوالحسن اشعری (متوفی ۳۳۴) و رد آرای مخالفان وی، بویژه معتزله، پرداخته است .
تاریخ شروع وپایان نگارش تفسیر کبیر
در باره تاریخ آغاز و پایان نگارش این تفسیر، تنها بر اساس اطلاعات پراکنده ای که در آخر برخی سوره ها آمده می توان سخن گفت.
نخستین تاریخی که فخررازی به آن اشاره کرده، اول ربیع الاول ۵۹۵ است که در پایان سوره آل عمران آمده است.
بر این اساس وی تفسیر خود را قبل از ۵۹۵ آغاز کرده است.
آخرین تاریخ نیز در پایان سوره احقاف ذکر شده که چهارشنبه ۲۰ ذیحجّه ۶۰۳ است.
علت شهرت و اعتبار تفسیر کبیر
یکی از دلایل شهرت و اعتبار تفسیر کبیر، تأثیر آن بر تفاسیر بعدی است.
تفاسیری که از تفسیر کبیر تأثیر پذیرفته اند
برخی از مفسرانی که از محتوای تفسیر کبیر و روش آن استفاده کرده یا تأثیر پذیرفته اند، عبارتند از:
نیشابوری در غرائب القرآن، بیضاوی در انوارالتنزیل، آلوسی در روح المعانی، قاسمی در محاسن التأویل،
طباطبائی در
المیزان و سید محمد رشیدرضا در المنار.
رشیدرضا که عالمی سلفی و پیرو ابن تَیْمیّه است، در
المنار از شیوه استدلال و محتوای تفسیر کبیر بسیار استفاده کرده و طنطاوی نیز در الجواهر، قرآن را به همان شیوه فخررازی تفسیر کرده است .
تفاسیری که فخررازی از آن ها استفاده کرده است
فخر رازی در نگارش تفسیر خود از آثار و تفاسیر گوناگونی بهره برده ولی نام بیشتر آن ها را ذکر نکرده است .
از جمله آثاری که نام برده، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة
ابوریحان بیرونی و الاعتذار
قاضی عبدالجبار معتزلی و التوحید ابن خُزَیمه است
Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۳۷ـ۱۳۹Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۳۷ـ۱۴۴شیوه معمول فخررازی تنها ذکر نام مؤلفان آثار است.
وی در مباحث لغوی از کتاب معانی القرآن زَجّاجRashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۸۲ـ۸۳ و فَرّاءRashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۲۶ـ۱۲۷ الکامل مبرّدRashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۵۱ و
غریب القرآن ابن قُتَیبهRashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۳ بهره برده است.
در تفاسیر روایی و مأثور صحابه و
تابعین به تفاسیر عبدالله بن عباس، مجاهدبن جَبْر، قتادة بن دعامه و سعیدبن جُبَیر مراجعه و بیش از همه به آرای ابن عباس استناد کرده است.
برخی از این تفاسیر با سلسله اسناد متعددی در آن روزگار رواج داشته اما فخررازی به اسناد روایت این تفاسیر اشاره ای نکرده است.
از تفاسیر متأخرتر نیز از جامع البیان فی تفسیر القرآن طبری، الکشف و البیان احمدبن
ابراهیم ثعلبی (متوفی ۴۲۷) و تفسیر قَفّال شاشی و
احکام القرآن جَصّاص بهره جسته است.
رویکرد فخررازی در تفسیر کبیر
با توجه به رویکرد عقلانی در تفسیر فخررازی، وی از تفاسیر معتزلی نقل قول فراوانی آورده است.
تفاسیر معتزلی مورد استفاده فخررازی
تفاسیر معتزلی که فخررازی از آن ها بهره برده عبارت اند از: تفسیر ابوالقاسم کعبی (متوفی ۳۱۹)Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۴، ۱۳۹، تفسیر ابوعلی جُبّایی (متوفی ۳۰۳)Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۲ـ۲۳Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۳۸ الجامع ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۵ـ۲۶ Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،۱۴۰ص تفسیر
قاضی عبدالجبار معتزلی (متوفی ۴۱۵)Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۳۱ـ۱۳۲ Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص۱۳۹ تفسیر ابوبکر اصمّ
Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۵ـ۱۶ و کشاف زمخشری (متوفی ۵۳۸) که فخررازی به نقل آرای وی توجه فراوانی داشته است.
اهمیت تفسیر کبیر در نقل اقوال معتزلیان
تفسیر کبیر از حیث نقل اقوال علما و رجال معتزلی نیز اهمیت دارد و فخررازی علاوه بر عبارتهایی از معتزلیان متقدم، به اقوال و آرای معتزلیان متأخر و معاصر خود، چون
ابوالحسین بصری (متوفی ۴۳۶) و رکن الدین محمود ملاحمی (متوفی ۵۳۶)، که فخررازی از وی با نام محمود خوارزمی یاد کرده Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۸Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۴۱Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص۱۵۹Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۶۰، نیز اشاره نموده است.
ذکر نام مذاهب گوناگون در تفسیر کبیر
وی به اختلافات کلامی نحله ها و مذاهب گوناگون نیز توجه داشته و از گروههایی چون کرامیه Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۴۵اشاعره Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۷Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۳۳Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۳۶ـ۳۷امامیه Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۴۰ثنویه Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۶۰جبریه Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۶۱خوارج Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۷۴ و روافض Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۸۰ نیز یاد کرده است.
توجه به نظریات لغویان و نحویان بصره و کوفه و ذکر اختلاف آرای آنها، و بیان نظریات عالمان قرائت و فقها از دیگر جنبه های در خور توجه تفسیر فخررازی است.
تأثیر پذیری فخررازی در فقه از شافعی و ابوحنیفه
فخررازی در فقه بیشتر از شافعی ــ چون پیرو مذهب امام شافعی بوده ــ و سپس از
ابوحنیفه تأثیر گرفته است.
اساس تفسیر کبیر به گفته قاضی نورالله شوشتری و حلبی
به گفته قاضی نورالله شوشتری، فخرالدین رازی اساس تفسیر خود را از تفسیر ابوالفتوح رازی، اقتباس کرده و برای رفع توهم، بعضی از تشکیکات خود را بر آن افزوده است ولی حلبی این قول را بی اساس و اثبات آن را بسیار مشکل و بلکه محال دانسته و منکر هرگونه شباهت این دو تفسیر شده است.
حلبی معتقد است که چون فخررازی عقل گرا بوده، بسیاری از اوقات از خواندن تفاسیر عقلی، از جمله تفاسیر شیعی، متأثر گشته و بر خلاف عقاید اشاعره سخن گفته است.
شیوه نگارش تفسیر کبیر و امتیازات آن
هر چند فخررازی در ابتدای تفسیر کبیر گفته است که آن را در مقدمه و ابوابی تنظیم کرده و مقدمه نیز شامل ابواب و فصولی است، عملاً در همان فصل اول از مقدمه، به تفسیر «اعوذبالله من الشیطان الرجیم» پرداخته است.
او تفسیر هر سوره را با ذکر نام آن، محل نزول، تعداد آیات و اقوال مربوط به آن آغاز کرده، سپس با ذکر یک یا دو یا چند آیه از آن سوره، توضیح کوتاهی درباره مناسبت آن ها با آیات قبلی داده است.
این ویژگی از امتیازات بارز این تفسیر است.
سپس، چنانچه روایت یا حدیثی از پیامبر اکرم، صحابه یا تابعین درباره آیه یا آیات وجود داشته، آنها را بررسی کرده، یا به ذکر مسائلی چون ناسخ و منسوخ یا شرح مصطلحات حدیثی (مانند متواتر و آحاد و جرح و تعدیل) پرداخته، آنگاه آیه یا آیات مورد نظر را به کوچکترین اجزای مفهومی، تجزیه کرده و تحت عناوینی چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غیره، از ابعاد مختلف کلامی و فلسفی و لغوی و ادبی و فقهی و مانند اینها به بررسی و تفسیر آن ها پرداخته و در پایان، نظر خود را بیان نموده است.
این بحثهای تفصیلی و پرداختن به ابعاد گوناگون یک مسئله، از ویژگیهای بارز و منحصر به فرد تفسیر کبیر است.
جایگاه تفسیر کبیر از نظر روش
تفسیر کبیر را از نظر روش، در شمار تفاسیر عقلی و کلامی آورده اند.
ذهبی آن را از نوع تفسیر به رأی جائز دانسته است.
علامه طباطبائی نیز از طرفی این تفسیر را تفسیری کلامی ذکر کرده و از طرف دیگر، تفسیر متکلمان را تطبیق نامیده و رد کرده است.
هر چند تفسیر فخررازی پر از مباحث کلامی و عقلی است، ظاهراً خود او لزوماً به دنبال نگارش تفسیری کلامی یا فلسفی یا تفسیر به رأی، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زیرا در تفسیر خود به این نکته اشاره ای نکرده و در وصیتنامه اش می نویسد که هیچ یک از این روشهای فلسفی و کلامی در کنار روش قرآنی ارج و ارزشی ندارند.
مباحث کلامی درتفسیر کبیر
با توجه به این که محور غالب مباحث کلامی، آیات قرآن کریم بوده است، در تفسیر کبیر که صبغه ای کلامی دارد، می توان مجموعه نسبتاً کاملی را از آرای کلامی اشاعره، معتزله، کرامیه و برخی فرق دیگر ملاحظه کرد و به یک دوره کامل از مباحث کلامی دست یافت.
برخی از مباحث کلامی فلسفی که فخررازی به آن ها پرداخته عبارت اند از: معرفت خداوند و این که آیا در شناخت او نظر و استدلال جائز است یا نه (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۹۶؛ (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص۳۳۹ایمان و اسلام، تفاوت میان این دو و ارکان ایمانRashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۱۶ـ۲۱۷ کلام الاهی و بحث از حدوث و قدم آن(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۳۰۷؛(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص۳۲۰ رؤیت خداوند(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۲۷۲عدل الاهی(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۹۳ جبر و اختیار و قضا و قدر (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۴۶؛ (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص۳۱۶حدوث و قدم عالم (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۲۰۸، (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص۲۵۰اعجاز قرآن(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص۲۰۷ ؛(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص۲۳۱ ارادة خداوند (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۱۹۵، مفهوم استوای خداوند بر عرش (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۱۹۹ تجسیم(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۲۲۳ تثلیث(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۲۲۳عصمت انبیا(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۲۹۴ـ۲۹۵ شفاعت پیامبر اکرم(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۲۸۲عقیده شیعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص ۴۰بیان لزوم وجود معصوم در هر زمانی با این توضیح که بر خلاف نظر شیعه و بنا بر اعتقاد اشاعره و خود فخررازی، مجموع امت معصوم است نه یک تن، و بحث معاد(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۳۳۹؛ (Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی، ص۲۵۷-۲۵۸.
آرای خاص فخررازی درتفسیر کبیر
در میان مفسران، فخررازی بیش از همه در تبیین آیات باران کوشیده است ( باران ، بخش دوم: باران در قرآن و حدیث).
از آرای خاص تفسیری رازی، اعتقاد به نبودن واژه های دخیل و غیر عربی در قرآن است.
همچنین وی به نقل روایات اسباب نزول و ذکر قرائتهای مختلف اهتمام فراوانی داشته است
عبدالحمید فهرستی از آرای خاص تفسیری فخررازی را آورده است.
چگونگی روش تفسیری فخررازی دراستفاده از آیات و روایات
غلبه صبغه کلامی ـ عقلی در تفسیرکبیر مانع از این نشده است که فخررازی در مواردی، از شیوه قرآن به قرآن، در تفسیر آیات کریمه استفاده کند ولی با وجود اشاراتی که به احادیث
پیامبر اکرم و
امامان شیعه کرده(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۶۸؛(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۹۸؛(Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۱۱۹ و روایاتی که از صحابه و تابعین آورده، در تفسیر خود اعتماد اندکی به احادیث داشته است .
گفته می شود که او در نقل احادیث به شیوه ای که در عصر او معمول بوده، سلسله سند حدیث را ذکر نکرده و نیز احادیثی را که بسیاری از مفسران، حتی عقلی مشربانی چون زمخشری و طبرسی، در فضائل سوره ها و ثواب قرائت آن ها نقل می کنند، نیاورده است . ؛
در تفسیر کبیر استفاده از روایاتی که از
اسرائیلیات شمرده می شوند، بسیار اندک است.
برای نمونه ذیل آیه «ن» در سوره قلم، «ن» را به معنای نهنگی که زمین بر پشت آن قراردارد، دانسته است.
فخررازی هر چند این روایت را در تفسیر آیه مذکور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل یا اشکال در سلسله روایت یا محتوای حدیث یا از اسرائیلیات بودن رد کرده، بلکه از جنبه ادبی و نحوی مردود دانسته است . ؛
روش عرفانی در تفسیر کبیر
تفسیر فخررازی با وجود صبغه کلامی، از اشارات صوفیانه خالی نیست و در تفسیر برخی آیات به ذکر طریق و شیوه عارفان در تفسیر آیات نیز پرداخته است سُبْکی ضمن اشاره به این که فخررازی در تفسیر خود عبارتهایی درباره تصوف آورده، از وی به عنوان فردی مبّرِز در تصوف نیز یاد کرده است.
بیان مناسبات میان آیات و سور قرکریم در تفسیر فخررازی
از ویژگیهای بارز روش فخررازی در تفسیر کبیر، اهتمام جدّی او به بیان مناسبات میان آیات و سور قرکریم است.
وی تنها به ذکر یک مناسبت اکتفا نمی کند، بلکه در بیشتر مواقع به بیان چند مناسبت می پردازد.
عنایت به نکات ادبی و بلاغی، از جمله استشهاد به شواهد شعری
دوره جاهلیت در مباحث لغوی و نحوی و بلاغی، از دیگر ویژگیهای روش تفسیری فخررازی محسوب می شود.
وی در این خصوص، بیشترین استفاده را از کشاف زمخشری برده است
مباحث فقهی در تفسیر فخررازی
توجه به مباحث فقهی نیز از جمله خصایص روش فخررازی در تفسیرکبیر است.
فخررازی در برخورد با آیات احکام، ابتدا آرای مکاتب و مذاهب مختلف فقهی را در خصوص آن ها مطرح می کند و سپس بتفصیل به بیان گرایش فقهی خود، یعنی مذهب فقهی شافعی، می پردازد و بر صحت آن استدلال می کند.
اختلاف نظر دراینکه تمامی تفسیرکبیر را خود فخررازی نوشته یا تنها بخشی از آن
در باره اینکه تمامی تفسیر کبیر را خود فخررازی نوشته یا تنها بخشی از آن به قلم اوست، اختلاف نظر وجود دارد: یک نظر این است که فخررازی، خود، تفسیرش را به اتمام رسانده است، زیرا تا پنجاه سال بعد از وفات او صحبتی از نقصان تفسیر کبیر نبوده و حتی شاگردان بزرگ رازی سخنی از آن به میان نیاورده اند.
عبدالحمید ، بر اساس شواهد فراوانی از تفسیرکبیر، نتیجه گرفته که تمام آن را خود فخررازی نوشته است.
گروهی دیگر، بخشی از تفسیرکبیر را تألیف فخررازی دانسته و برای اثبات نظرشان به خود تفسیر کبیر استناد کرده اند، از جمله ذیل آیة «جَزَآءً بما کَانُوا یَعمَلُون» که آمده است: المسألة الاولی الاصولیة، ذکرها الامام فخرالدین رَحمهالله فی مواضعَ کثیرةٍ و نحن نذکر بعضَها.
این عبارت به روشنی گواه است بر این که فخررازی در تفسیرش به این جا نرسیده بوده و این بخش از تفسیر کبیر را کس دیگری نوشته است.
به گفته ابوبکر بن احمد معروف به ابن قاضی شُهْبه (متوفی ۸۵۱) و
ابن حجر عسقلانی ، تکمیل کنندة تفسیر فخررازی احمدبن محمدبن مکی قَمولی (متوفی ۷۲۵) بوده است.
حاجی خلیفه نوشته است که قمولی و شهاب الدین بن خلیل خویی (متوفی ۶۳۱) تفسیر فخررازی را تکمیل کرده اند.
ذهبی ، معتقد است که بعد از فخررازی، خویی شروع به تکمیل تفسیرکبیر کرد ولی قبل از اتمام آن درگذشت و قمولی آن را به اتمام رساند.
وی همچنین به نظر دیگری هم اشاره می کند و آن اینکه خویی و قمولی هر یک بتنهایی تکمله ای مستقل بر تفسیر کبیر نوشتند.
به این ترتیب، مسلّم شده که فخرالدین رازی خود تفسیرش را به پایان نرسانده ولی مشخص نیست تا کجای آن را نوشته است.
به عقیده ذهبی ، از ابتدا تا تفسیر سورة انبیاء، و به گفته خرمشاهی تا
سوره فتح اثر فخررازی است.
در نسخه ای خطی از تفسیر فخررازی آمده که از بعد از تفسیر
سوره عنکبوت تألیف خویی است.
غنی بودن تفسیر کبیر از علوم مختلف
تفسیر کبیر به دلیل مهارت فخررازی در علوم مختلف، سرشار از مباحث کلامی، فلسفی، منطقی، فقهی، ادبی و غیره است و همین ویژگی آن را دایرة المعارف گونه کرده است.
این گستردگی و اطناب تفسیر فخررازی می تواند از آن جهت باشد که وی آن را برای عموم ننوشته است.
به نظر برخی از علمای تفسیر، اشتمال تفسیر فخررازی بر این حجم مطالب متنوع، از اهمیت تفسیری آن کاسته است.
به گفته ابوحَیّان غَرناطی، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسیر فخررازی مطالبی هست که در عالم تفسیر نیازی به آن ها نیست.
ابن تیمیّه نیز آن را تفسیری دانسته که در آن، جز تفسیر از هر موضوعی سخنی یافت می شود.
به عقیده سیوطی ، ، این تفسیر مملو از سخنان حکما و فلاسفه است و بحثهای تفسیری اش بی ارتباط با آیات است.
ابن خلّکان نیز می گوید که در آن مطالب غریب و نا آشنای فراوانی آمده است.
سُبکی در وصف این کتاب گفته است که در آن همه چیز، از جمله تفسیر، وجود دارد.
انتقادات بر تفسیر کبیر
عده ای نیز بر محتوای آن خرده گرفته اند و معتقدند که تفسیر کبیر از این جهت عیوب فراوانی دارد، از جمله
ابوشامه مقدسی (متوفی ۶۶۵) معتقد است که فخررازی در تفسیر خود شبهات جدّی مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترین شکل مطرح کرده ولی از حل آنها در نهایت عجز و ناتوانی فرومانده است.
به گفته شرف الدین نصیبی، استاد و شیخ او سراج الدین سِرْمیاحی مغربی در کتابی دو جلدی به نام المآخذ، به بیان معایب و نقاط ضعف تفسیر فخررازی پرداخته است.
اقبال لاهوری نیز تفسیر فخررازی را مانع فهم درست قرآن دانسته است.
دفاعیات از تفسیر کبیر
برکة الشامی این نظر را که فخررازی از دو روش تفصیل در تفسیر
سوره حمد و اجمال در سایر سوره ها استفاده کرده، رد نموده و معتقد است که فخررازی در تمام تفسیر خود، از یک شیوه بهره گرفته و تفصیل سوره حمد به اقتضای خود سوره بوده و فخررازی در تفسیر برخی آیات دیگر نیز، به تناسب، مباحث را بتفصیل بیان کرده، از جمله ذیل آیة ۳۱ سوره بقره، بحث گسترده ای درباره علم آورده است .
در دفاع از فخررازی پاسخهای دیگری نیز داده اند، از جمله گفته اند که امانتداری وی در نقل سخنان مخالفان بر عده ای از هم مشربان او گران آمده و آنان را به خرده گیری واداشته است.
خود فخررازی نیز در ابتدای تفسیر کبیر، دلیل تفصیل و تنوع مطالب کتاب را بیان کرده و به خرده گیران پاسخ داده است.
او می گوید زمانی گفته بودم که می توان از فواید و نفایس سوره حمد، ده هزار مسئله
استنباط کرد، برخی از حسودان و جاهلان و گمراهان و دشمنان قیاس به نفس کرده، این سخن مرا باور نکردند و آن را انکار نمودند، لذا هنگامی که شروع به نگارش این کتاب کردم، برای اثبات اینکه چنین چیزی ممکن است، این مقدمه (تفسیر تفصیلی سوره حمد) را نوشتم.
فخررازی در جاهای دیگری از تفسیر، انگیزه اش را در تنوع و تفصیل مطالب، تقویت دین و القای یقین و بر طرف کردن شک و شبهه ها و از بین بردن ناآگاهی ذکر کرده است .
اجزاء و نسخه های تفسیر کبیر
تفسیر کبیر مجموعاً شامل ۳۲ جزء است ولی تعداد مجلدات آن در چاپهای گوناگون، متفاوت است.
نسخه های خطی متعددی از این تفسیر برجا مانده است.
علی اصغر حلبی در کار ترجمه آن به فارسی است و چند جلد آن را منتشر کرده است.
فخررازی علاوه بر تفسیر کبیر، آثار دیگری نیز در تفسیر قرآن دارد.
تحقیقات در مورد تفسیر کبیر
پژوهشهای فراوانی درباره تفسیر فخررازی انجام شده است.
ماهر مهدی هلال، فصل سوم کتاب خود، فخرالدین رازی بلاغیاً، را به بررسی آرای بلاغی تفسیر کبیر اختصاص داده است.
برخی دیگر از این تألیفات عبارت اند از: الرازی مفسراً از محسن عبدالحمید؛ الامام فخرالدین الرازی: حیاته و آثاره از علی محمدحسن عماری (قاهره ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹)؛ الرازی من خلال تفسیره اثر عبدالعزیزالمجذوب (لیبی و تونس ۱۴۰۰/۱۹۸۰) و فخرالدین الرازی، آراؤه الکلامیة و الفلسفیة از محمدصالح الزرکان.
تحقیقات خاورشناسان در مورد تفسیر کبیر
از تحقیقات خاورشناسان می توان به کارهای روژه آرنالدز و ژاک ژومیه ص ۱۳۲ـ۱۳۳ در بارة تفسیر فخررازی اشاره کرد.
از مقالات متعدد روژه آرنالدز، مقاله های «مسیحیان بنا بر تفسیر فخررازی از قرآن»، «جبر و اختیار در تفسیر رازی» (ترجمه میشل کوئی پرس) به طور کامل به فارسی ترجمه شده و گزارشی از مقاله «یافته های فلسفی در تفسیرکبیر فخرالدین رازی» (ترجمه رضا داوری) نیز به فارسی موجود است.
همچنین میشل لاگارد در کتابی با عنوان المصباح المنیر للتفسیر الکبیر نمایه ای از اعلام و موضوعات تفسیر فخررازی را به این شرح گرد آورده است: نمایه اعلام و اماکن و کتابهای مذکور در تفسیر رازی
Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;.
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۳ـ۱۸۳ نمایه موضوعات کلامی و ادبی و فقهی
Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;.
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۱۸۵ـ۳۵۹ و نمایه مباحث
اصول فقه بر اساس تفکیک موضوعی
Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;.
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی،ص ۴۹-۱۶
اساس کار لاگارد، تفسیرکبیر رازی چاپ بیروت ۱۹۸۲ است.
لاگارد جدولهایی تطبیقی نیز با دو چاپ دیگر این تفسیر آورده که بر اساس آن ها می توان مطلب را در دو چاپ دیگر نیز یافت.
با وجود چندین چاپ از تفسیر فخررازی، هنوز این متن تصحیح انتقادی نشده است.
در منابع از دو تلخیص این تفسیر به نامهای التنویر فی التفسیر فی مختصرالتفسیرالکبیر نوشته محمد بن ابی القاسم رَبْقی (متوفی ۷۰۹) و الواضح فی تلخیص تفسیرالقرآن نگاشته محمدبن محمد نَسَفی (متوفی ۶۸۷) یاد شده است
فهرست منابع
(۱) مسلم آل جعفر، مناهج المفسرین، دارالکتب للطباعة و النشر، ۱۹۸۰ .
(۲) ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، چاپ محمد سیدجادالحق، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۶ .
(۳) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱ .
(۴) ابن خلّکان .
(۵) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰ .
(۶) عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه، تراجم رجال القرنین السادس والسابع، المعروف بالذیل علی الروضتین، چاپ محمدزاهدبن حسن کوثری و عزت عطار حسینی، بیروت ۱۹۷۴ .
(۷) محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲ .
(۸) محمد اقبال لاهوری، کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاهوری، با مقدمه و شرح احوال و تفسیر کامل احمد سروش، تهران (۱۳۴۳ ش) .
(۹) محمدعلی ایازی، المفسرون: حیاتهم و منهجهم، تهران ۱۴۱۴ .
(۱۰) حسین برکة الشامی، تهذیب التفسیر الکبیر، لندن ۱۴۱۸/۱۹۹۸ .
(۱۱) حاجی خلیفه .
(۱۲) ضیاءالدین حدایق شیرازی، فهرست کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار، تهران ۱۳۱۵ـ ۱۳۱۸ .
(۱۳) بهاءالدین خرمشاهی، سیر بی سلوک، تهران ۱۳۷۰ ش .
(۱۴) محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ .
(۱۵) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷ .
(۱۶) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶ .
(۱۷) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش .
(۱۸) «شناسایی برخی از تفاسیر عامه»، حوزه، سال ۵، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۶۷) .
(۱۹) نورالله بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ ش .
(۲۰) صفدی .
(۲۱) محمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام از دیدگاه تشیع، قم ۱۳۷۴ ش .
(۲۲) محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/۱۹۷۱ـ۱۹۷۴ .
(۲۳) محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، بغداد ۱۳۹۴/۱۹۷۴ .
(۲۴) علی محمدحسن عماری، الامام فخرالدین رازی: حیاته و آثاره، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹ .
(۲۵) محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره، چاپ افست تهران .
(۲۶) محمدبن عمر فخررازی، تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب)، ترجمة علی اصغر حلبی، تهران ۱۳۷۱ ش .
(۲۷) مرتضی کریمی نیا، کتاب شناسی مطالعات قرآنی به زبان های اروپایی: ۱۷۰۰ـ۱۹۹۵، تهران ۱۳۸۰ ش .
(۲۸) ماهر مهدی هلال، فخرالدین الرازی بلاغیاً، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷ .
(۲۹) Rashid Ahmad Jullandri, "Abu al-Qasim al-Qushairi as a theologian and commentator", The Islamic quarterly, ۱۳/I (۱۹۶۹) ;.
Michel Lagarde, Index du grand commentaire de Fah ¢ r al-D i ¦ n al-Ra ¦ z ¦ â = و المصبـاح المنیــر للتفسیــر الکبیــر:
الفهرست الکامل لمفاتیح الغیب لفخرالدین الرازی .
(۳۰) Leiden ۱۹۹۶
