روانشناسی

( ~. ~. ) (حامص .) دانش مطالعه و شناخت روان و مسایل مربوط به آن .

روانشناسی . [ رَ ش ِ ] (حامص مرکب ) علم النفس . معرفةالنفس .معرفةالروح . روانشناسی عبارت است از تحقیق و مطالعه در حیات نفسانی و اعمال و رفتار انسان در احوال و اوضاع مختلف آن . دکتر علی اکبر سیاسی آرد: وجود انسان از دو جزء مختلف تشکیل یافته یا بعبارت صحیحتر دارای دو جنبه ٔ متفاوت است : یکی عضلات و ریه ها و قلب و معده و کبد و مغز و اعصاب ... یعنی توده ای از ماده ٔ جاندار که به وضعی خاص ترکیب شده است و بر روی هم به لفظبدن یا تن تعبیر می گردد، و دیگر احساسات و افکار و انفعالات و افعال مانند خیال و تذکار و انتباه و حکم و غریزه و اراده و غم و شادی و خشم و ترس و امثال آن که منسوب به روان یا روح هستند و حواس ظاهر از درک آنها ناتوان است . گروه اول بدنیات و گروه دوم نفسانیات نام دارد. آنها موضوع بحث زیست شناسی و اینها موضوع روانشناسی است . همانگونه که عالم فیزیک به ماهیت ماده کار ندارد بلکه فقط به تحقیق آثار و خواص آن می پردازد در روانشناسی نیز به تحقیق و بحث کیفیات نفسانی اکتفا میشود و از همین جهت در تعریف اجمالی آن گویند: روانشناسی عبارت است از تحقیق و توصیف دقیق نفسانیات و یافتن قوانین آنها، بعبارت دیگر تحقیق در اینکه موارد معلومات ذهن چه هستند و چگونه تحصیل و نگاهداری میشوند و به چه نحو با یکدیگر آمیختگی پیدا می کنند و استعدادهای نفسانی کدامند و چه آثار شگفتی دارند و لذت و الم و محبت و نفرت و... از کجا ریشه میگیرند. این مسائل و نظایر آنها موضوع روانشناسی است .
تاریخچه ٔ روانشناسی : روانشناسی تا دویست سال قبل در اروپا و تا چندین سال پیش در ایران جزء فلسفه و یکی از فصول آن بشمار میرفت . جان لاک انگلیسی و کندیاک فرانسوی نخستین حکمایی بودند که از توجیهات آسان و موهومی که تصور «قوای نفسانی » به حکمت قدیم وفلسفه ٔ قرون وسطی میداد چشم پوشیدند و سعی کردند که با روش «مشاهده » نسبتهای منظم و ثابتی را که میان نفسانیات برقرار است مکشوف بدارند، یعنی قانونهای این کیفیات را به دست آورده آنها را جایگزین «قوای » مزبور بسازند. بدین طریق شالده ٔ روانشناسی جدید ریخته شد و این رشته از معلومات بشری هم مانند بسیاری از معلومات دیگر از فلسفه جدا گردید و علمی مستقل را تشکیل داد. از این رو باید کتاب لاک در موضوع «قوه ٔ فهم بشری » و کتاب کندیاک در موضوع «احساسات » را مبنای علم جدید محسوب داشت . پس از این دو حکیم ، دانشمندان دیگر مانند دیوید هیوم ، بین ، میل ، سپنسر، تن ، ژفروا، گارنیه و برگسن به استحکام این بنیان کوشیدند و از خودآثاری جاودانی به یادگار گذاشتند. لیکن روشی را که این حکما در تحقیقات خود بکار می بردند عبارت بود از «مشاهده ٔ داخلی » یا «سیر انفسی » و آن هرچند طریقه ٔ ضروری این علم است و نتایج بزرگ حاصل کرده و می کند ولی چون از نقص و عیب مبرا نیست نمی تواند بتنهایی توسعه ٔ کامل روانشناسی را تأمین کند. این بود که دانشمندانی دیگر به خیال افتادند مشاهده ٔ خارجی یا «روش عینی » و تجربه را که در علوم طبیعی معمول گردیده و اکتشافات و اختراعات بزرگی را نتیجه داده بود در این علم نیز وارد کنند. از روزی که این منظور عملی گردیدانقلابی عظیم در روانشناسی پدید آمد و بر وسعت دامنه ٔ آن چنان بیفزود که انسان را دچار بهت و حیرت میسازد. این پیشرفت سریع سبب شد که روانشناسی هر روز از فلسفه و علوم نظری بیشتر دوری جست و در میان علوم تحققی جای مناسبتری را برای خود باز کرد. از عمده ترین روشهایی که این مقام را به روانشناسی داده اند و عوامل مهم توسعه ٔ آن بشمار میروند یکی طریقه ٔ «پسیکوفیزیک » یا روش «روان و ماده » است که بوسیله ٔ آن سعی کرده اند میان محرک خارجی و کیفیت انسانی نسبت عددی بدست آورند و از اندازه گیری محرک یا عامل مؤثر خارجی که امر مادی و بنابراین قابل اندازه گیری است قیاس کنند به کیفیات نفسانی . مؤسس این طریقه وبر و فخنر آلمانی هستند. دیگر طریقه ٔ «پسیکوفیزیولژیک » یا روش «روان و تن » است که در واقع از زمان کابانیس و کتاب او موسوم به «مناسبات روان وتن » آغاز گردید و دانشمندان دیگر آن را قبول کرده وبکار برده اند، مانند گال آلمانی و شارکو فرانسوی که به تحقیق مناسبات نفسانیات با اعصاب و مراکز عصبی خاصه قشر خارجی مغز پرداخته اند و برون سیکوارد که بیشتر تأثیر غدد آندکرین را در حالات نفسانی معلوم داشته است . دیگر طریقه ٔ تحقیق در امراض روحی است که اهمیت و لزوم آن را کتابهای ریبو روانشناس نامی فرانسوی ، درباره ٔ «امراض حافظه » و «امراض انتباه » و «امراض شخصیت » و «امراض اراده » بخوبی آشکار ساخته است . دانشمندانی مانند بروسه و فالبر و در زمان حاضر دکتر پیر ژانه و دکتر ژرژ دوما و دیگران در تحقیقات خودبه این طریقه متوسل بوده و هستند. دیگر طریقه ٔ «تست » است که بخصوص از سی سال به این طرف معمول گردیده است و به کار تعیین سن عقلی کودکان و جوانان - که گاهی پایین تر و گاهی بالاتر از سن حقیقی آنان است - میرود و استعدادهای مختلف آنها را اندازه میگیرد. این طریقه ٔ تحقیق در واقع با گالتن مردم شناس انگلیسی و کتاب او موسوم به «تحقیق در قوه ٔ دماغی انسان » و با آزمایشهای روحی کاتل امریکایی آغاز شد و با آلفرد بینه ٔ فرانسوی به صورت قطعی خود درآمد و توسعه ٔ عجیبی حاصل کرد. دیگر طریقه ای است که حرکات و اعمال را مقدمه ٔ تحقیق نفسانیات قرار می دهد و وجه کاملش آن است که پرفسور پاولو فیزیولژیست شهیر روسی در تحقیقات خود راجع به حرکات انعکاسی مشروط به کار میبرد و آن را پاره ای روانشناسان که سردسته ٔ آنها وتسن آمریکایی است درباره ٔ انسان نیز معمول داشته اند. این طریقه که «بیهیوریسم » خوانده شده است و میتوان از آن به علم «سلوک و رفتار» تعبیر کرد، چنان است که محقق از هر گونه فرضی راجع به چگونگی حالات نفسانی انسان یا حیوان خودداری کرده فقط به مشاهده و بررسی مجموع حرکات و رفتاری که از او در برابر عوامل مؤثر خارجی و اوضاع و احوال معین سر میزند میپردازد، بعبارت دیگر مطالعه ٔ چگونگی انطباق بدن است بامحیط خارج . دیگر طریقه ٔ تحلیل روحی است که فروید حکیم نامی اتریشی را باید واضع آن دانست . دیگر طریقه ٔ اجتماعی است که علمایی مانند دورکیم و دیگران بکار بستن آن را توصیه می کنند. باری افزایش و تنوع روشهای تحقیق در روانشناسی بر سرعت پیشرفت و توسعه ٔ این علم بیفزود و چیزی نگذشت که علوم مختلف مانند «روانشناسی کودکان »، «روانشناسی حیوانی »، «روانشناسی از لحاظ امراض دماغی » ، «روانشناسی تجربی »، «روانشناسی پرورشی »، «روانشناسی تطبیقی » و جز آنها از آن منشعب گردید. (از کتاب روانشناسی نگارش علی اکبر سیاسی چ 1331 صص 1 - 4).
و رجوع به مقدمه ٔ روانشناسی پرورشی تألیف مهدی جلالی و روانشناسی پرورشی و علم النفس ابن سینا و تطبیق آن با روانشناسی جدید تألیف علی اکبر سیاسی شود.