قوم تالش باز ماندگان همان مردم باستانی می باشند که در تاریخ، نام آن را کادووس وکادووش می یابیم، تاریخ چند هزار ساله تالش و سیر تحولات اجتماعی وفرهنگی آن مردم در طول تاریخ نشان دهنده آن است که کمترین توجه به آن ها شده در نقاط ییلاقی ونیمه ییلاقی آثاری وجود دارد که بیانگر تمدنی ناشناخته است. کهن ترین اثر مکتوب که از ایران باستان بدست ما رسیده اوستا کتاب دینی زرتشت، پیامبر ایرانی است. از روی آن نوشته ها با نام اقوامی چون تپور، گل، کادووس، امارد، کاسپی وغیرو برخورد می کنیم. برای روشن شدن موضوع، کشفیاتی که از گورستان مردگان مریان و تول تالش بدست آمده، نشانگر تمدن تالش هاست. ( مرحوم دکتر مشکور دراین باره نوشته :حدود سه هزار سال پیش از میلاد، مردم ایران به وجود مس آگاهی پیدا کردندوکمی بعد بااختلاط مس وقلع، مفرغ اختراع شددرهمین اوان خنجر ساخته شد که اهالی تالش ولرستان ازاین وسیله استفاده زیاد می کردند ) . در دوران باستان به علت جنگاوری ودلیری ومیهن پرستی کم نظیراین قوم، آنان راجهت نگهبانی از نقاط سوق الجیشی به مرزها می فرستادند. تحولات درسرزمین کادووسیان هنگامی رو به اوج می گذارد که کادووسیان پس از سال ها مبارزه در برابر دولت های ماد وهخامنش ومهاجمین، سرانجام درحدود سال های ۳۶۰ پیش از میلاد از اردشیر سوم شکست خورده واستقلال خودراازدست می دهند و به تبع ان گل ها و اماردن ها استقلال می یابند. این دو قومی بودند که در کنار کادووسیان زندگی می کردند وقتی به قدرت رسیدند کادووسیان را در معرض فشار قرار دادند. نیرومند شدن قوم گل ودیلم واماردن در سرزمین کادوسیان باعث ناتوانی کادووسیان شد که متعاقب آن به ناچار خودرا درحمایت از دولت هخامنشیان می بینند ولی این حمایت چند صباحی طول نکشید وباحمله اسکندر به ایران وسرنگونی دولت هخامنشیان، ارکان دولت ازهم پاشید. سپس با تشکیل دولت سلوکیان باز ازقوم کادووس نامی برده نمی شود. گیرشمن در تاریخ ایران می نویسد:داریوش دوم ( ۴۲۴–۴۰۵ ق. م ) در اواخر عمر رهبری نبرد با کادوسی هارا بر عهده گرفت و اندکی بعد هم مُرد و تاج سلطنت را برای پسر ارشدش اردشیر دوم بر جای نهاد. ( بین اردشیر دوم ۴۰۵–۳۵۹ ق. م نیز با کادوسیان جنگی درمی گیرد که نتیجه خاصی ندارد ) اردشیر سوم ( ۳۵۹–۳۳۸ ق. م ) باقاطعیت هر چه تمام تر، کادوسی ها را سرکوب کردو قیام ساتراپ ها رافرونشاند.
تالش گشتاسفی در دوره خلفای عباسی
این بی گفتگو است که نشیمن کادوسیان در کوهستان شمال شرقی آذربایجان، در آنجا می بوده که اکنون نشیمن تالشان است. می باید گفت: نه کادوسیان از میان رفته اند و نه تالشان از جایی دیگر به جای ایشان آمده اند. این تالشان فرزندان و بازماندگان همان کادوسان می باشند و نام �تالش� دیگر شده از نام �کادوس� می باشد. [۱۳]
آثاربه جای مانده در تالش حاکی از آن است که روابط بسیار نزدیکی بین کادووسیان واشکانیان وجود داشته است.
بعد از اسلام
بنابراین با برچیده شدن دولت اشکانی وپارتیان به دوره ساسانیان می رسیم دراین دوره تمام اقوام گل، اماردان، دیلم، کادووس دریک نام خلاصه شدند بنام دیلمیان وتمام اقوام دیگر را تحت شعاع خود قرار داد. در۳۷هجری آیین مقدس اسلام دراین سرزمین تسلط پیدا کرد ( تاریخ طبری جلد ۵ ص ۴۵ )
سرانجام اداره ولایات را بین اشخاص مورد اعتماد تقسیم کردند و سلسله علویان بوجود آمد ودسته های ناراضی به صورت قطب جدید، پایگاه سامانیان را به وجود آوردند. دیری نپایید که داعی کبیر با کمک توده مردم وفادار به سلاله علویان در سده ۱۴ هجری شورش نمود ودوباره دولت علویان روی کار آمد و پس از ۳۰سال دولت سالاریان در این سرزمین رشته فرمان روایی رابه دست گرفتند و پس از آن آل زیار، آل بویه، غزنویان بودند.
بنابراین پراکندگی هایی که به صورت گروهی و طایفه ایی این اقوام در ایران وخارج از مرزها وجود داشته ناشی از علل سیاسی بوده. این قوم دائمابا زور مندان محلی درگیر بوده و حاکمان محلی به اجبار افرادی ازاین قوم را به دیار دیگر تبعید می کردند واین روش تا آغاز تاریخ اسلامی دوام داشته. بیشتر نقل وانتقالات قوم کادووس به گوشه وکنار ایران، مربوط به عهد باستان، دوران صفویه وافشاریه است. کسروی دراین باره مطالبی رابیان داشته:نام قادسیه به زبان ایرانیان، گاودوشان یا کادووسیان بوده واینک قادسیه نامیده شده. گاودوشان مردمی جسوروجنگجو بودندکه از کوهستان ها آنان را به سرحد مرزهای عربستان و ایران کوچانیدند.
صفویه
حمدالله مستوفی در نیمهٔ نخست سدهٔ ۸ ه. ق دربارهٔ مردم تالش می نویسد: �مردم آنجا جنگی و مردانه باشند… و از مذاهب فراغتی دارند، اما به قوم شیعه و بواطنه نزدیک ترند�. بدین سبب، از آغاز برآمدن شیوخ صفویه، مردم تالش نقش مهمی در به قدرت رسیدن آنان ایفا نمودند. [۱۴]شیخ صفی، سرسلسلهٔ این طایفه از جانب امرای تالش حمایت می شد و در حلقهٔ مریدان او شمار بسیاری از مردم تالش حضور داشتند. شیخ صدرالدین موسی فرزند و جانشین شیخ صفی که از ملک اشرف چوپانی بیمناک بود، نزد هواخواهان تالش خود پناه جست. در ۸۰۶ ه. ق/۱۴۰۳م تیمور پس از ملاقات با خواجه علی در اردبیل بسیاری از مزارع و روستاهای منطقهٔ تالش، از آن میان، آستارا و کرگان رود ( هشتپر امروزی ) را در تیول خاندان او قرار داد. یکی از پسران خواجه علی به نام عبدالرحمان با خانوادهٔ خود در منطقهٔ تالش نشین گسکر اقامت دائمی گزید و در همان جا نیز درگذشت. [۱۴] در نخستین لشکرکشی شیخ حیدر به داغستان، بخش مهمی از سپاه او را تالشان تشکیل می دادند. در منابع از آنان با عنوان �آبی جامه� یاد شده است. [۱۴] پس از کشته شدن شیخ حیدر، پسرش
اسماعیل که نوجوانی بیش نبود، جانشین او شد. در این زمان اسماعیل که در اردبیل به سر می برد، از بیم جان در خفا رهسپار گیلان شد. در این سفر دده بیگِ تالش از همراهان او بود و مردم تالش در سراسر مسیر اردبیل به لاهیجان، از او به گرمی استقبال و پذیرایی کردند. [۱۴] یکی از علل گرایش مردم تالش به شاه اسماعیل و صفویان، ضدیت آنان با شروانشاهان بود. تالشها با آگاهی از دشمنی میان صفویان و شروانشاهان، رهایی خود را از استیلای آنان در قدرت گرفتن صفویان می دیدند. [۱۴] همراهی و پشتیبانی تالشها از حکومت صفویه موجب جلب اعتماد شاهان صفوی به آنان شده بود؛ این اعتماد به حدی بود که پس از سرکوب شورش غریب شاه در گیلان، همهٔ مردم گیلک نشین مناطق گیلان خلع سلاح شدند و از حمل هرگونه جنگ افزار منع گردیدند و فقط اجازه داشتند برای کارهای کشاورزی از داس استفاده کنند؛ اما تالشان مجاز به حمل هر نوع جنگ افزاری بودند. [۱۴]
خانات تالش
حکومت خانات تالش در بیشترین گسترش
نوشتار اصلی: خانات تالش
خانات تالش که با نام خانات لنکران نیز شناخته می شود، خان نشینی در منطقه کنونی جنوب شرقی جمهوری آذربایجان و نواحی شمالی استان گیلان در ایران امروزی بود که از دوران امپراتوری صفوی تا ۱۸۲۸ بر تالش حکم می راند که قسمت بزرگی از آن در نتیجه جنگ های ایران و روسیه برپایه پیمان ترکمنچای از ایران جدا شد. اولین خان این منطقه میرجمال الدین خان از یاران نادرشاه و آخرین آن ها میرحسن خان بود.
پایتخت این خان نشین، شهر لنکران و مردم این خانات را تالش ها و اذربایجانی ها تشکیل می دادند. [۱۵]
عهدنامه گلستان
تالش یکپارچه تا سال ( ۱۸۱۳ ) بخشی از ایران بود و در آن سال برپایه عهدنامه گلستان شمال تالش از خاک ایران جدا گشت. در سال ۱۲۲۸ق. آستارا به موجب عهدنامه گلستان که میان دولت ایران و روسیه منعقد شد به دو قسمت تقسیم گردید و با تعیین رودخانه آستاراچای به عنوان خط مرزی، مناطق وسیع شمالی این رودخانه به دولت روسیه و جنوب تالش از رودخانه آستاراچای در اختیار ایران قرار گرفت.
جمهوری خودگردان تالش - مغان
جمهوری خودگردان تالش - مغان
جمهوری خودگردان تالش - مغان یک جمهوری خودگردان با عمر کوتاه به ریاست جمهوری علی اکرم همت زاده بود که از ژوئن تا اوت ۱۹۹۳ ( به مدت دو ماه ) اداره تالش گشتاسبی را برعهده داشت. [۱۶] این جمهوری خود خوانده در جنوب خاوری منطقه خاک جمهوری آذربایجان قرار داشت و از رایونهای آستارا،
لریک، لنکران، ماساللی،
یاردیملی، جلیل آباد و بیله سوار تشکیل شده بود. از نظر جغرافیایی، جمهوری خودگردان تالش - مغان همه مناطق پایین رود ارس در جمهوری آذربایجان را شامل می شد.
زبان
زبان تالشی نام یکی از زبان های ایرانی شمال غربی است و همچنین به فردی که گویشور آن زبان باشد می گویند. زبان تالشی از خانواده زبان های کناره دریای کاسپین و به زبان تاتی بسیار نزدیک می باشد. تالشی همچنین هم ریشه با دیگر زبان های کرانهٔ کاسپین همچون گیلکی و مازندرانی است ولی با آن ها تفاوتی آشکار دارد. تات ها و تالشی ها و مازندرانی ها به زبان هایی سخن می گویند که در بسیاری موارد با زبان فارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و
اوستایی مشابهت دارد. [۱۷] زبان تالشی مشابهت با زبان های اوستایی و کردی دارد. [۱۸][۱۹][۲۰] همچنین این زبان به زبان آذری باستان نزدیک است. [۲۱] در بخش باختری استان گیلان و بخشی از شهرستان نمین در استان اردبیل، ایران و استان لنکران - آستارا در جنوب جمهوری آذربایجان سخن گفته می شود. میللر معتقد است که با دلایل روشن می توان گفت که تاتی و تالشی ادامه زبانی است که دست کم در آغاز دوره فارسی میانه بدان سخن می گفته اند، این شواهد و نشانه ها همان اندازه که وجه اشتراک این گویشها را با زبان پهلوی پارتی نشان می دهد گویای پیوندهای خیلی نزدیک آن ها با مادی و اوستایی نیز هست. زیرا که تفاوت زبان پهلوی با زبانهای دیرین مانند مادی واوستایی به همانگونه است که تشابه و تفاوت تاتی و تالشی باآن زبانها. به عقیده خوچکو این زبان پر از حروف با صدا و آوائی است و به سبب آهنگی که در آن دیده می شود می توان آن را شبیه لهجه ایتالیایی دانست. [۲۲] تالش شامل مناطق زیر است:
برگرفته از ویکیپدیا
