مختصر مجمع البیان

[ویکی اهل البیت] مؤلف کتاب« مختصر مجمع البیان» شیخ محمد باقر ناصری از شهر ناصریه عراق می باشد.
ناصری در مقدمه خود می نویسد: در حوزه علمیه شهر ناصریه به تدریس تفسیر قرآن مشغول بودم، احساس کردم به تفسیری نیاز است که شامل آیات الاحکام، اسباب نزول، بیان مفردات و مطرح کردن برخی مطالب قرآنی بر اساس دیدگاه شیعه و روایات اهل بیت« علیهم السلام»، باشد، بعد از مشورت فراوان به این نتیجه رسیدم که تفسیر مجمع البیان را خلاصه نمایم.
ناصری در مقدمه می نویسد:« سعی کردم از چارچوب تفسیر مجمع البیان خارج نشوم، بدین جهت اغلب از تعابیر، جملات و کلمات آن استفاده کرده ام. از قصص، احکام و مذاهب و آراء مختصری کوتاه برگزیدم و بخش های بیان آیات، احکام، و اسباب نزول را بیشتر مورد توجه قرار دادم. از خوض در ادبیات و لغت پرهیز نموده، مطالب این بخش را کنار گذاشتیم. از اخبار و روایات و آراء به آنچه غرض را می رساند اکتفا نمودم.»
بنابر این سیر ورود و خروج ایشان به بحث به این ترتیب است که، در هر سوره ابتدا کلیاتی درباره سوره از قبیل نام، مکی مدنی بودن و تعداد آیات مطرح می کنند سپس به بیان معنا و توضیح آیه می پردازد، در این میان، اشاره ای نیز به معنای برخی لغات و وجوه و احتمالات در معنای آن خواهد داشت، به همین جهت مطالعه کننده اثری از عناوین النزول، فضلها( سوره)، التوضیح، اللغة، الاعراب، القراءة، الحجة، و المعنی و عنوانهای موضوعی مانند: فصل فی التقوی و المتقی، که برای تفکیک مطالب و نظم بیشتر از طرف مرحوم طبرسی، انتخاب شده بود، نخواهد دید و این مختصر بیشتر، مختصر بخش« توضیح» و« المعنی» خواهد بود، با این وصف رویکردی اجتهادی، روایی به خود گرفته است که جنبه تربیتی و هدایتی نیز خواهد داشت.
چینش فعلی مختصر مجمع بنا به گفته ناصری، 8 سال، زمان به خود اختصاص داد و در سال 1400 ه پایان یافت.
لازم به یادآوری است که تفسیر مجمع البیان از تفاسیر پر تعلیقه و پر حاشیه می باشد، مشهورترین آنها به کوشش شیخ بیاض و نام آن« زبدة البیان» است. کفعمی نیز آن را با نام« قراضة النضیر فی تلخیص مجمع البیان»، ملخص کرده است. همچنین« شرح شواهد مجمع البیان» از محمد حسین بن طاهر قزوین با تصحیح و تعلیق کاظم موسوی میاموی تهران، دارالکتب الاسلامیه 1338 ق و« مختصر مجمع البیان» اثر محمد بن احمد خواجگی شیرازی، که در برخی فهارس« تفسیر خواجگی» گفته شده است.( خواجگی آن را به نام ابراهیم قطبشاه از شاهان شیعی قرن دهم در هند ساخته ونگارش آن باید بین سالهای 958 تا 988 ق بوده باشد.) از جمله این آثار هستند.
مقدمه ای کوتاه از ناصری در ابتدای تفسیر به چشم می خورد که شامل مطالبی در فضل قرآن و عظمت آن، علم تفسیر و جایگاه آن، جایگاه قرآن، اهل بیت« علیهم السلام» و قرآن، جایگاه تفسیر مجمع البیان و مؤلف آن، انگیزه خود از تلخیص مجمع البیان و شیوه آن، می باشد.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، اثر شیخ ابو علی الفضل( مشهد 468- سبزوار 548 ق) فرزند حسن بن الفضل طبرسی ملقب به امین الدین و امین الاسلام مشهور به طبرسی و شیخ طبرسی از مشاهیر مفسران شیعه می باشد. مجمع البیان تفسیری است به زبان عربی در ده مجلد و حجم آن تقریبا کمی بیش از تبیان شیخ طوسی است سبک و شیوه تدوین و تبویب این تفسیر در میان همه تفاسیر فریقین و فارسی و عربی بی سابقه و بی نظیر است و با نظمی متین و مرتب و با روش علمی و ساده که بین تمامی تفسیرهای موجود از منزلت خاصی برخوردار است. همچنین مسائل ادبی از نحو و لغت و اشتقاق و تصریف و مسائل نحوی را مشروح و مبسوط مورد بحث و بررسی قرار داده است که جنبه نحو و لغت در آن قوی تر است. در این تفسیر تبویب و تنظیم مطالب به نحوی است که به مراجعه کننده امکان می دهد تا خواسته خود را ذیل یکی از ابواب و فصول به سرعت باز یابد. مفسر نخست از نظر قرائت و اختلاف قراءآت تحت عنوان الحجّة، بعد از نظر لغت و مشکلات لغوی و از نظر اعراب کلمات سپس از نظر اسباب النزول و معنا، آیه را مورد بحث قرار داده و بعد احکام آیه و قصص را به میان می آورد و گاهی به اشعار نیز استشهاد کرده است و در پایان تحت عنوان نظم، ربط و پیوند معنایی آیات را به یک دیگر و ربط در آیه از آیات را با آیات قبل و بعد از آنها و همچنین ارتباط سوره های قرآن مجید را با هم بازگو نموده است.