مترادف چشم : دیده، عین، دید، رویت، نظر، نگاه، امید، انتظار، توقع، عزیز، گرامی، چشم زخم، حدقه
چشم
مترادف چشم : دیده، عین، دید، رویت، نظر، نگاه، امید، انتظار، توقع، عزیز، گرامی، چشم زخم، حدقه
فارسی به انگلیسی
right oh!, very well!
[n.] eye, [fig.] expectation, hope
eye, eyed
فارسی به عربی
بصر , ثقب , عین
مترادف و متضاد
بینایی، نظر، هدف، منظر، دیدگاه، جلوه، قیافه، چشم، دید، بینش، منظره، تماشا، باصره، قدرت دید، الت نشانه روی
بینایی، دهانه، کاراگاه، باجه، عین، چشم، دیده، سوراخ سوزن، مرکز هر چیزی، دکمه یا گره سیب زمینی
درخشان، ستاره، واکسی، پول، چشم، ادم باهوش، واکس کفش، چشم کبود شده، ادم زرنگ، چیز درخشنده، کلاه ابریشمی، کفش چرمی برقی
چشم بند اسب، چشمک زن، مژه، چشم
چشم، شیشه عینک
حلقه، روزنه، سوراخ، چشم، چشم کوچک
چشم
دیده، عین
دید، رویت، نظر، نگاه
امید، انتظار، توقع
عزیز، گرامی
چشمزخم
حدقه
۱. دیده، عین
۲. دید، رویت، نظر، نگاه
۳. امید، انتظار، توقع
۴. عزیز، گرامی
۵. چشمزخم
۶. حدقه
فرهنگ فارسی
← چشم توفان
عضوبدن انسان وحیوان که با آن چیزهاورنگهارابینند
( اسم ) گیاهی از تیر. پروانه واران که بطور خود رود را فریقا خصوصا مصر و سودان روید و شبیه به سنای مکی است و میوه اش مانند میو. باقلا نیام است و دانه هایش ریز و تقریبا به انداز. به دانه و مثلثی شکل و سیاه و براق است . سابقا دانه های آنرا در تداوی امراض چشم بکار میبردند چشام چشمیزک جاکسو .
دهی از دهستان کامبخش داور زن شهرستان سبزوار .
( اسم ) گیاهی از تیر. پروانه واران که بطور خود رود را فریقا خصوصا مصر و سودان روید و شبیه به سنای مکی است و میوه اش مانند میو. باقلا نیام است و دانه هایش ریز و تقریبا به انداز. به دانه و مثلثی شکل و سیاه و براق است . سابقا دانه های آنرا در تداوی امراض چشم بکار میبردند چشام چشمیزک جاکسو .
دهی از دهستان کامبخش داور زن شهرستان سبزوار .
فرهنگ معین
(چَ یا چِ ) [ په . ] (اِ. ) ۱ - عضو بینایی در انسان و حیوان ، دیده . ۲ - نگاه ، نظر. ۳ - (عا. ) معمولاً هنگام قبول کاری یا خواهش شخصی بر زبان می آورند.
لغت نامه دهخدا
چشم. [ چ َ /چ ِ ] ( اِ ) معروفست که عرب «عین » گویند. ( برهان ). ترجمه عین. ( آنندراج ).آن جزء از بدن انسان و حیوان که بر بالای آن ابرو جا گرفته و آلت دیدنست. ( فرهنگ نظام ). عضو آلی مدرک رنگها. عین و آلت ابصار و دیده و چشم که آلت ابصار باشد عبارت است از کره مجوفی مرکب از چندین غشاء، و ممتلی از رطوبتی موسوم به رطوبت بیضیه ، و غشاء خارجی که صلبیه نامیده میشود، و عبارتست از سفیدی چشم و احاطه میکند غشاء دیگری را موسوم به مشیمه و در جانب قدام چشم ، صلبیه دارای ثقبه ایست که در آن ثقبه مشاهده میگردد جزء شفاف و غیر حاجب ماورائی موسوم به قرنیه که ازسطح چشم برآمدگی دارد و نور عبور میکند از قرنیه و پس از آن از اطاق کوچکی میگذرد و ممتلی از مایعی موسوم برطوبت زجاجیه و برخورد مینماید یک نوع حجابی را که موسوم است به عنبیه این عنبیه دارای ثقبه ایست موسوم به حدقه و آن را مرتبط میکند با فضای داخلی چشم ، و در خلف حدقه نور میگذرد از یک جسم جامد غیر حاجب ماورائی موسوم به جلیدیه و از آن گذشته برخورد مینماید شبکیه را و این شبکیه عبارتست از غشاء داخلی چشم ودر آن ادراک میگردد مبصراتی که شخص بر آنها احاطه دارد و شبکیه نیست مگر انبساط عصب باصره و بواسطه این عصب است که میرسد بدماغ هر چه که از اثر نور در چشم منطبع گشته است. ( ناظم الاطباء ). میرزا علی طبیب مؤلف جواهرالتشریح نویسد:«... کره چشم در جوف مداری واقعست و بوسیله عضلات خود و عصب بصری و ملتحمه و جفنین و لفافه مقله ای مداری در مکان خود استوار شده واین وسایط ارتباطیه در حرکات مختلفه و ممتده آن نیز مساعدت میکنند... و طبقات مختلف چشم عبارتند از:
1 - صلبیه ، که طبقه ایست که قسمت غیرشفاف ( قرنیه غیرشفاف ) جزء قشری چشم را تشکیل میدهد و از خلف برای عبور عصب بصری سوراخ شده و از قدام دارای ثقبه ای بشکل بیضی ناقص است که قرنیه شفاف در آن قرار گرفته است و رنگ آن سفید کدر و در بعضی اشخاص و در اطفال کبود است.
2 - قرنیه ، که غشاء شفافی است بشکل بیضی ناقص و در جزء قدامی کره چشم واقع شده است.
3 - مشیمیه ، که بر حسب وقوع طبقات بروی یکدیگر، پرده دوم چشم است.
4 - عنبیه ، که حجاب عضلی عروقی است و بطور عمودی واقع شده ، در طرف مرکز آن سوراخی است موسوم به حدقه.
5 - شبکیه ، که پرده سوم چشم است وتأثیرات ضیائیه را اخذ کرده آنها را بعصب بصری منتقل میکند و بدماغ میرساند.
1 - صلبیه ، که طبقه ایست که قسمت غیرشفاف ( قرنیه غیرشفاف ) جزء قشری چشم را تشکیل میدهد و از خلف برای عبور عصب بصری سوراخ شده و از قدام دارای ثقبه ای بشکل بیضی ناقص است که قرنیه شفاف در آن قرار گرفته است و رنگ آن سفید کدر و در بعضی اشخاص و در اطفال کبود است.
2 - قرنیه ، که غشاء شفافی است بشکل بیضی ناقص و در جزء قدامی کره چشم واقع شده است.
3 - مشیمیه ، که بر حسب وقوع طبقات بروی یکدیگر، پرده دوم چشم است.
4 - عنبیه ، که حجاب عضلی عروقی است و بطور عمودی واقع شده ، در طرف مرکز آن سوراخی است موسوم به حدقه.
5 - شبکیه ، که پرده سوم چشم است وتأثیرات ضیائیه را اخذ کرده آنها را بعصب بصری منتقل میکند و بدماغ میرساند.
چشم . [ چ ِ ش ُ ] (اِخ ) دهی از دهستان کاهبخش داورزن شهرستان سبزوار که 40هزارگزی جنوب خاوری داورزن و 22هزارگزی جنوب راه شوسه ٔ عمومی سبزوار واقع است . جلگه و معتدل است و 792 تن سکنه دارد. آبش از قنات ، محصولش غلات ، زیره و پنبه ، شغل اهالی زراعت وراهش مالرو است ولی در تابستان از داورزن با اتومبیل هم میتوان رفت . (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 9).
چشم . [ چ َ / چ ِ ش ُ ] (اِ) دانه ٔ سیاهی باشد لغزنده که آنرا در داروهای چشم بکار برند و چون بپزند و خشک سازند بعد از آن صلایه کرده بر هر جراحت که پاشند نیک شود، خصوصاً بر جرحت آلت تناسل و جراحتی که مادرزاد باشد و باین معنی بضم ثانی هم بنظر آمده است . (برهان ) . بمعنی دارویی که بکار چشم آید و آن را «چاکسو» نیز خوانند. (آنندراج ). دانه ٔ سیاه که آنرا «چاکسو» گویند. (غیاث ). داروئی که چاکسو گویند. (ناظم لااطباء). داروی چشم . جاکشو. چاکشو. چشام . تشمیزج . چِشُم . (در اصطلاح اهالی فیض آباد محولات بخش تربت حیدریه ) :
مرا داد از توتیا نفع بیش
بچشم من انداخت چون چشم خویش .
رجوع به چاکسو و چشام شود.
مرا داد از توتیا نفع بیش
بچشم من انداخت چون چشم خویش .
وحید (در تعریف کحال ، از آنندراج ).
رجوع به چاکسو و چشام شود.
چشم . [ چ َ /چ ِ ] (اِ) معروفست که عرب «عین » گویند. (برهان ). ترجمه ٔ عین . (آنندراج ).آن جزء از بدن انسان و حیوان که بر بالای آن ابرو جا گرفته و آلت دیدنست . (فرهنگ نظام ). عضو آلی مدرک رنگها. عین و آلت ابصار و دیده و چشم که آلت ابصار باشد عبارت است از کره ٔ مجوفی مرکب از چندین غشاء، و ممتلی از رطوبتی موسوم به رطوبت بیضیه ، و غشاء خارجی که صلبیه نامیده میشود، و عبارتست از سفیدی چشم و احاطه میکند غشاء دیگری را موسوم به مشیمه و در جانب قدام چشم ، صلبیه دارای ثقبه ایست که در آن ثقبه مشاهده میگردد جزء شفاف و غیر حاجب ماورائی موسوم به قرنیه که ازسطح چشم برآمدگی دارد و نور عبور میکند از قرنیه و پس از آن از اطاق کوچکی میگذرد و ممتلی از مایعی موسوم برطوبت زجاجیه و برخورد مینماید یک نوع حجابی را که موسوم است به عنبیه این عنبیه دارای ثقبه ایست موسوم به حدقه و آن را مرتبط میکند با فضای داخلی چشم ، و در خلف حدقه نور میگذرد از یک جسم جامد غیر حاجب ماورائی موسوم به جلیدیه و از آن گذشته برخورد مینماید شبکیه را و این شبکیه عبارتست از غشاء داخلی چشم ودر آن ادراک میگردد مبصراتی که شخص بر آنها احاطه دارد و شبکیه نیست مگر انبساط عصب باصره و بواسطه ٔ این عصب است که میرسد بدماغ هر چه که از اثر نور در چشم منطبع گشته است . (ناظم الاطباء). میرزا علی طبیب مؤلف جواهرالتشریح نویسد:«... کره ٔ چشم در جوف مداری واقعست و بوسیله ٔ عضلات خود و عصب بصری و ملتحمه و جفنین و لفافه ٔ مقله ای مداری در مکان خود استوار شده واین وسایط ارتباطیه در حرکات مختلفه و ممتده ٔ آن نیز مساعدت میکنند... و طبقات مختلف چشم عبارتند از:
1 - صلبیه ، که طبقه ایست که قسمت غیرشفاف (قرنیه ٔ غیرشفاف ) جزء قشری چشم را تشکیل میدهد و از خلف برای عبور عصب بصری سوراخ شده و از قدام دارای ثقبه ای بشکل بیضی ناقص است که قرنیه ٔ شفاف در آن قرار گرفته است و رنگ آن سفید کدر و در بعضی اشخاص و در اطفال کبود است .
2 - قرنیه ، که غشاء شفافی است بشکل بیضی ناقص و در جزء قدامی کره ٔ چشم واقع شده است .
3 - مشیمیه ، که بر حسب وقوع طبقات بروی یکدیگر، پرده ٔ دوم چشم است .
4 - عنبیه ، که حجاب عضلی عروقی است و بطور عمودی واقع شده ، در طرف مرکز آن سوراخی است موسوم به حدقه .
5 - شبکیه ، که پرده ٔ سوم چشم است وتأثیرات ضیائیه را اخذ کرده آنها را بعصب بصری منتقل میکند و بدماغ میرساند.
6 - بیضیه یا رطوبت هایی که مایع شفاف براقی است واقع در خانه ٔ قدامی چشم ، یعنی در جزئی از چشم که مابین قرنیه و عنبیه واقع است .
7 - جسم زجاجی ، که ماده ٔ سریشمی بسیار شفافی است و در جزء خلفی کره ٔ چشم ، در خلف جلیدیه واقعشده و از رطوبتی موسوم برطوبت زجاجی که محتوی در غشائی موسوم بغشاء زجاجی است حاصل آمده است .
8 - منطقه ٔ زین ، که غشائی لیفی است و آن را «زین » کشف نموده ، دارای منظر مخطط مخصوصی است و باید آن را مانند نقطه ٔ ارتباط شبکیه و رباط معلق جلیدیه دانست . (نقل باختصار از کتاب جواهرالتشریح میرزا علی فصل دوم از باب چهارم ). عین . دیده . جهان بین . بیننده . جهاز بینایی . باصِرَة. بَصَر. جَحمَة. طَرف . عَین . نَاظِر. نَاظِرَة. (منتهی الارب ) :
بچشمت اندر بالار ننگری تو بروز
بشب بچشم کسان اندرون ببینی کاه .
دل زنده از کشته بریان شود
ز دیدار او چشم گریان شود.
سه پاس تو چشم است و گوش و زبان
کزین سه رسد نیک و بد بی گمان .
خرد چشم جانست چون بنگری
تو بی چشم شادان جهان نسپری .
دو چشمش کژ وسبز و دندان بزرگ
براه اندرون کژ رود همچو گرگ .
دو چشم من چو دو چرخشت کرد فرقت او
دو دیده همچو بچرخشت دانه ٔ انگور .
تا کجا بیش بود نرگس خوشبوی طری
که بچشم تو چنان آید چون درنگری .
چنان گوشم بدر چشمم براهست
تو گویی خانه ام زندان و چاهست .
امیر یوسف را شراب دریافته بود چشمش بروی طغرل بماند. (تاریخ بیهقی ).و هرچند کوشید و خویشتن را فراهم کرد چشم از وی بازنتوانست داشت . (تاریخ بیهقی ). خواست که یوسف یکچند از چشم وی و حشم و لشکر دور ماند. (تاریخ بیهقی ).
بچشمی چشم این غمگین گشاییم
بابروییش از ابرو چین گشاییم .
ای بخلق از جهانیان ممتاز
چشم خلقی بروی خوب تو باز.
دوست دارم اگرم لطف کنی ور نکنی
بدو چشم تو که چشم از تو به انعامم نیست .
نبینی که چون گربه عاجز شود
برآرد بچنگال چشم پلنگ .
چشم خفاش اگر پرتو خورشید ندید
جرم بر دیده ٔ خفاش نه بر خورشید است .
رجوع به بصروعین و دیده شود. || بمعنی چشم زخم . (انجمن آرا) (آنندراج ) (غیاث ). بمعنی نظر بد که نام دیگرش چشم زخم است . (فرهنگ نظام ). چشزخ . چشمزخ . نَظرَة. طُرفَة. (منتهی الارب ). نظر. چشم بد. عین الکمال :
یارم سپند اگرچه برآتش همی فکند
از بهر چشم تا نرسد مر ورا گزند
او را سپند و آتش ناید همی بکار
باروی همچو آتش و با خال چون سپند.
خوش سپند افکن در آتش و رویش بنگر
که بترسم که مر او را رسد از چشم زیان .
تا جهان باشد خسرو بسلامت ماناد
ایزد از ملکت او چشم کسان دور کناد.
گل کبود که برتافت آفتاب بر او
ز بیم چشم نهان گشت در بن پایاب .
شکسته دیگ سیاهی نهند در بستان
ز بهر چشم چو شد بوستان خوش و دلخواه .
ازبیم چشم چون گل رعنا درین چمن
بر روی نوبهار نقاب خزان کشم .
رجوع به چشزخ و چشم بد و چشمزخ و چشم زخم شود. || امید، چنانکه گویند: چشم آن دارم ؛ یعنی : امید آن دارم . (انجمن آرا). بمعنی امید. (آنندراج ) (فرهنگ نظام ). امید و توقع. (غیاث ). امید و توقع و انتظار. (ناظم الاطباء). چشمداشت . آرمان . آرزو :
تا بمن امید هدایت کراست
یا بخدا چشم عنایت کراست .
هر کسی را ز لبت چشم تمنائی هست
من خود این بخت ندارم که زبانم باشد.
هرآنکه تخم بدی کشت و چشم نیکی داشت
دماغ بیهده پخت و خیال باطل بست .
ای که در دلق ملمع طلبی نقد حضور
چشم سرّی عجب از بیخبران میداری .
چشم آسایش که دارد از سپهر تیزرو
ساقیا جامی بمن ده تا بیاسایم دمی .
ما ز یاران چشم یاری داشتیم
خود غلط بود آنچه ما پنداشتم .
ز هیچ یار مرا چشم آشنایی نیست
شکسته جانم و امید مومیایی نیست .
روا مدار که گردد مزید خواهش غیر
نوازش ستمی کز تو چشم بود مرا.
رجوع به چشمداشت و چشم داشتن شود.
|| بمعنی نگاه . (آنندراج ) (فرهنگ نظام ). نگاه و نظر. (ناظم الاطباء) :
چشمت همیشه مانده بدست توانگران
تا اینت پانذ آرد و آن خز و آن حریر.
چشم که بر تو میکنم چشم حسود میکنم
شکر خدا که باز شد دیده ٔ بخت روشنم .
گر ازدوست چشمت باحسان اوست
تو در بند خویشی نه در بند دوست .
|| (صوت ) «چشم » قید اجابت و تصدیق است . (از آنندراج ). بچشم . بالای چشم . سر چشم . روی چشمم . سمعاً و طاعةً. اطاعت میکنم :
دیدمش سرگرم استغنا ز راهی میگذشت
گفتمش دارم نگاهی آرزو، فرمود چشم .
|| (اِ) گشادگی در نوشتن بعضی حروف . نیز سفیدی میان سر فا و قاف و واو را گویند. (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ) : و چشمهای واو و قاف و فا درخور یکدیگر و بر یک اندازه بود، نه تنگ و نه فراخ . (نوروزنامه ص 47 و117)
|| هریک از خالهای کعبتین نرد :
لعبتان چشمها حیران که ما بر تخت نرد
چشمها از لعبتان استخوان انگیخته .
|| مجازاً بمعنی عزیز، نیازی و گرامی :
که ففعور چشم و دل ساوه شاه
ورا دید خواهد همی بی سپاه .
|| مجازاً بمعنی نزد. پیش . پیشگاه . در نظر :
ای قامت تو بصورت کاونجک
هستی توبچشم مردمان بلکنجک .
بقرطاس بر پیل بنگاشتند
بچشم جهاندار بگذاشتند.
آری چو وقت خویش ندانی وروز خویش
در چشم شاه خواری و در چشم خواجه خوار.
هرکه خرد وی اندکتر، او بچشم مردمان سبکتر. (تاریخ بیهقی ).
صفات و تشبیهات : مولف آنندراج نویسد: «آنچه در صفات و تشبیهات چشم خوبان مستعمل است : آشناروی . آهو. آهوانداز. آهوبچه . آهوفریب . آهوگیر. اختر. بادام . بادام تلخ . بادام سیه . باده پیما. بازیگوش . بخواب رفته . بدخوی . بلاجوی . بی باک . بی پروا. بی پروانگاه . بیرحم . بیگانه خوی . بی گناه کش . بی می مست . بی نماز. پرخمار. پرخواب . پرفن . پرکار. پریشان نگاه . پیمانه . ترک . ترک خطای . ترکش بند. ترک مردم شکار. تغافل شعار. تنگ . تنگظرف . تیر. تیرانداز. تیر هوای . تیزچنگ .تیغ. تیغ کشیده . جادو. جاودانه . جادوفریب . جادووش . جفاکیش . جگردار. جنون فزای . چاه بابل . حجاب آلود. حیاة. خانه پرداز. خانه ٔ سیاه . خدنگ افکن . خراب . خمار. خواب آلوده . خوابناک . خوش دنباله . خوش سخن . خوش مژگان . خوش مژه . خوش نگاه . خونخوار. خونریز. دردناک . دلاشوب . دلاویز. دلبر. دل سیاه . دل سیه . دلفریب . دنباله دار. روشن . روشندل . روشندماغ . زنبورسرخ . ساغر. ساقی مشرب . ستاره . ستم دستگاه . ستمگر. سخندان . سخن ساز. سخنگوی . سرمه بیز.سرمه پالا. سرمه دار. سرمه رنگ . سرمه سای . سرمه فریب . سیه خانه . سیه دل . سیه مست . شرم آلود. شرمگین . شرمناک . شعبده باز. شفق نگاه . شورانگیز. شهباز. شیرشکار. شیرگیر. شیشه . ضحاک . طومارحیا. طومار سربه مهر. ظالم . ظالم خونخوار. ظالم مظلوم نما. عاشق کش . عربده جوی . عشوه فروش . عیار. غارتگر. غضب مست . غمزه زن . فتان . فتنه . فتنه انگیز. فتنه جوی . فتنه خیز. فتنه دکان . فتنه زای . فتنه ساز. فتنه گر. فرشته شکار. فرعون . فسونساز. قاتل . قتال . قیامت زای . کافر. کرشمه پرداز. کرشمه ساز. کمان . کمان کشیده .کم حرف . کینه جوی . گرانخواب . گشاده . گلگون . گوشه نشین .گویا. گیرا. مخمور. مردم آزار. مردم در. مردم کش . مست .مستانه . مست خواب . مهر بادامی . می پرست . میخانه . میگون . ناتوان . ناوک افکن . نرگس . نرگس بسیارخواب . نرگس بیمار. نرگس پرخواب . نرگس خواب آلود. نرگس سیرآب . نرگس شهلا. نرگس طناز. نرگس فتنه زای . نرگس کافرمژه . نرگس گویا. نرگس لاله رنگ . نرگس مستانه . نکته دار. نمرود. نیم باز. نیم خواب . نیم مست . وحشت دستگاه . هاروت . هرزه جنگ .هرزه گرد». سپس مولف آنندراج نویسد: «و در صفات چشم عشاق این الفاظ بکار برند: آئینه . آلایش نصیب . ابر. اشک آلود. اشکبار. اشک فشان . باز. بلابین . بی تاب . بی خواب . بیدار. بیضه . پرآب . تر. تنگظرف . جویبار. چرخ . حسرت بین . حسرت فشان . حیران . حیرت آلود. حیرت زده . خواب آلود.خواب جسته . خونبار. خون پالا. خونفشان . داغدیده . دجله ران . درفشان . دولابی . رمدکشیده . روشن بین . ژاله پاش . ستاره بار. ستم رسیده . شب پیمای . شگون گیر. صدف . طوفان . طوفان جوش . طوفانزای . طوفانی . عنبر. قطره زای . قطره زن . کاسه . کره . گران خواب . گریان . گریه آلود. گریخته خواب . گوهرزای . گهربار. گهرفروش . لوح . مرغ . ناغنوده . نگران . نم زده . ورق ».
- آب چشم ؛ کنایه از اشک چشم :
نریزد خدا آب روی کسی
که ریزد گنه آب چشمش بسی .
- آب چشم ریختن ؛ کنایه از گریستن :
نخست ای گنه کرده ٔ خفته خیز
بقدر گنه آب چشمی بریز.
- آب در چشم آمدن ؛ اشک شوق در چشم آمدن و چشم پر از اشک شوق یا پر از اشک حسرت شدن :
اگر صد نوبتش چون قرص خورشید
ببینم ، آب در چشم من آید.
ز وجد آب در چشمش آمد چو میغ
ببارید بر چهره سیل دریغ.
- آهوچشم ؛ آنکه دارای چشمی چون غزال است :
بعد یکساعت آن دو آهوچشم
کآتش برق بودنشان در پشم .
تو آهوچشم نگذاری مرا از دست تا آنگه
که همچون آهو از دستت نهم سر در بیابانی .
- از چشم افتادن کسی یا چیزی ؛ در نظر شخص بیقدر و منزلت شدن :
از آن نوبت که دیدم ابروانش
ز چشمانم بیفتادست پروین .
- از چشم انداختن کسی یا چیزی را ؛ کنایه است از مورد بغض و نفرت قرار دادن آن کس یا آن چیز را.
- از چشم کسی افتادن ؛ منفور آن کس شدن . منفور شدن نزد او پس از محبوب بودن .
- از چشم کسی انداختن شخصی را ؛ آن شخص را مبغوض آن کس کردن : گفتند چه تدبیر کنیم تا این مرد را از چشم شاه بیندازیم .(اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ سعید نفیسی ).
- از چشم کسی دانستن یا دیدن کاری یا حادثه ای را ؛ آن کس را مسؤول و مسبب وقوع آن کار یا آن حادثه شمردن . بدو نسبت کردن آن کاریا حادثه : اگر یک مو از سر او کم شود از چشم شما می بینیم :
من مخمور اگر مستم ز چشم یار میدانم
مرا از من جدا کرده اشارتهای پنهانش .
- از چشم گذاشتن ؛ بی محلی و بی اعتنائی کردن :
تو یاد هر که کنی در جهان بزرگ شود
مگر که دیگرش از چشم خویش بگذاری .
- ازرق چشم ؛ دارای چشم کبودرنگ .
- بادام چشم ؛ دارای چشمی خوش حالت به شکل بادام :
در هیچ بوستان چو تو سروی نیامده ست
بادام چشم و پسته دهان و شکرسخن .
- بچشم آمدن ؛ نظر خورده شدن . آفت عین الکمال یافتن . از نظر آسیب یافتن .
- بچشم درآمدن ؛ در نظر جلوه کردن . منظور نظر واقع شدن :
میرود وز خویشتن بینی که هست
درنمی آید بچشمش دیگری .
- بچشم کردن کسی یا چیزی ؛ در نظر گرفتن و زیر نظر داشتن آن کس یاآن چیز :
بچشم کرده ام ابروی ماه سیمایی
خیال سبزخطی نقش بسته ام جائی .
- || و نیز در اصطلاح اهالی فیض آباد محولات بخش تربت حیدریه ، بمعنی چشم زخم زدن .
- بچشم کسی کشیدن چیزی را ؛ جلوه فروختن بدان کس بسبب آن چیز.
- بچشم کشیدن کاری را ؛ منت گذاشتن بدان کس بسبب انجام دادن آن کار.
- بچشم یا بر چشم نهادن چیزی ؛ کنایه از سپاسگزاری کردن و شکرنعمت گفتن :
همچو نوباوه برنهد بر چشم
نامه ٔ او خلیفه ٔ بغداد.
- بدچشم .
- بر چشم نشاندن ؛ گرامی و معزز داشتن :
اگر بدست کند باغبان چنین سروی
چه جای چشمه که بر چشمهاش بنشاند.
- بی چشم و رو .
- بی چشمی .
- پاک چشم .
- پشت چشم نازک کردن ؛ کنایه از کبر و غرور فروختن و ناز و افاده کردن .
- پوشیده چشم :
در آن دم یکی مرد پوشیده چشم
بپرسیدش از موجب کین و خشم .
- پیروزه چشم ؛ دارای چشم پیروزه رنگ :
همه سرخ رویند و پیروزه چشم .
- پیش چشم داشتن ؛ در نظر داشتن و از نظر گذراندن : عاقل باید که در فاتحت کارها نهایت اغراض خویش پیش چشم دارد. (کلیله و دمنه ).
- پیش چشم کردن ؛ کنایه از بیاد داشتن و بخاطر داشتن چیزی یا مطلبی ، چنانکه گوئی همیشه پیش نظر است : و شاعر بدین درجه نرسد الا که در عنفوان شباب و در روزگار جوانی بیست هزار بیت از اشعارمتقدمان یاد گیرد و ده هزار کلمه از آثار متأخران پیش چشم کند و پیوسته دواوین استادان همی خواند و یاد همی گیرد. (چهارمقاله ٔ عروضی ).
- تنگ چشم ؛ دارای چشمی ریز همچون چشم برخی از چینیان و ترکان :
تنگ چشمان معنیم هستند
که رخ از چشم تنگ بربستند.
نبینی که چشمانش از کهرباست
وفا جستن از تنگ چشمان خطاست .
برای حاجت دنیا طمع بخلق نبردم
که تنگ چشم تحمل کند عذاب مهین را.
تنگ چشمان نظر به میوه کنند
ما تماشاکنان بستانیم .
- تنگ چشمی ؛ حالت تنگ چشم :
همه تنگ چشمی پسندیده اند.
- تیره چشم .
- تیزچشم ؛ تیزبین :
روز صیادم بد و شب پاسبان
تیزچشم و صیدگیرو دزدران .
طرفه کور دوربین تیزچشم
لیک از اشتر نبیند غیر پشم .
- چارچشم (در صفت سگ ) .
- چارچشمی .
- چشم از جهان بستن ؛کنایه است از مردن و دم درکشیدن :
چو سالار جهان چشم از جهان بست
بسالاری ترا باید میان بست .
رجوع به چشم بستن شود.
- چشم از کسی یا از کاری آب نخوردن ؛ چنانکه گویند: چشمم از فلان شخص آب نمیخورد؛ یعنی گمان نمیکنم فلانی بتواند چنین کاری کند. یا چشمم از این کار آب نمیخورد؛ یعنی گمان نمیکنم این کار صورت گیرد.
- چشم براه داشتن ؛ در انتظار چیزی یا کسی بودن . (امثال و حکم ) :
چنان گوشم بدر چشمم براه است
تو گویی خانه ام زندان و چاه است .
مدتی شد که تا بدان امید
چشم دارد براه و گوش بدر.
- چشم بر پشت پا داشتن ؛ شرم را سرافکنده بودن . (امثال و حکم ) :
زلیخا رخ بدان فرخ لقا داشت
ولی یوسف نظر بر پشت پا داشت .
- چشم بر پشت پا دوختن ؛ کنایه از با شرم و حیا بودن یا خجالت کشیدن :
چو رویم شمع خوبی برفروزد
دو چشم خود به پشت پای دوزد
بدین اندیشه آزارش نجویم
که پشت پاش به باشد ز رویم .
- چشم برنداشتن از چیزی یا کسی ؛ پیوسته نگریستن و مدام نظر کردن .
- چشم بلا را خاریدن ؛ چیز یا کسی موذی و زیانکار را که اکنون آزارش نمیرسد، بعمد به ایذا و آزار و اضرار خویش برانگیختن . (امثال و حکم ) :
گر او بد کند پیچد از روزگار
تو چشم بلا را بتندی مخار.
- چشم پنگان کردن ؛ بخشم یا شگفتی چشمان را بیش از اندازه گشادن . نظیر: چشمها راچهار کردن . (امثال و حکم ) :
ور تو گویی جای خورد و برد چون باشد بهشت
بر تو از خشم و سفاهت چشم چون پنگان کنند.
- چشم چپ کسی به کسی افتادن ؛ با آن کس عداوت پیدا کردن . چپ افتادن .
- چشم چشم را ندیدن ؛ کنایه است از بسیار تاریک بودن جائی از گرد و غبار. تیره و تار بودن .
- چشم چهار شدن و گشتن ؛ افتادن دو چشم بدو چشم دیگر. یعنی ملاقات دست دادن و دیدن یکدیگر :
یکبارگی جفا مکن از ما تو شرم دار
کافر دو چشم گردد روزی چهار چشم .
- چشم چهار کردن . رجوع بچشم ها را چهار کردن شود.
- چشم دراندن . رجوع به چشم دراندن شود.
- چشم را در کاری روی هم گذاشتن ؛ کنایه از بی ملاحظه انجام دادن آن کار.
- چشم سوی کسی کشیدن ؛ کنایه از میل و علاقه داشتن بدان کس و هواخواه وی بودن : یوسف را بدان بهانه فرستادند که گفتند: باد سالاری در سر وی شده است و لشکر چشم سوی او کشیده . (تاریخ بیهقی ).
- چشمش بروشنایی افتاده است ؛ بمزاح ، نفعی یا مالی در جایی گمان برده و طمع کرده است . (امثال و حکم ).
- چشمش چشمها دیده است ؛ آمیزش و معاشرتهای سوء بسیار کرده و از این رو بی شرم و آزرم شده است . (امثال و حکم ).
- چشمش کرایه میخواهد ؛ بیشتربه مزاح به کودکانی که هر آنچه را بینند خواهند، گفته میشود. (امثال و حکم ).
- چشمش محک است ؛ با دیدن صورت ظاهر کسی سریره ٔ او را شناسد.
- || وزن چیزی ناسخته و ناسنجیده را باچشم تمیز دهد. (ازامثال وحکم ).
- چشم فروخوابانیدن ؛ کنایه از چشم پوشی و اغماض کردن .غمض عین کردن .
- چشم کار کردن ؛ چنانکه گویند: تا چشم کار کرد؛ یعنی تا آنجا که چشم میدید، و تا آن حد بینایی چشم نیروی دیدن داشت : و آن صحرا چندانکه چشم کار کرد رسنها و چوبها فکنده بود که از فسون ایشان در حرکت آمد. (مجمل التواریخ ). چون بگذشتی بزمینی رسی همچنان کوه و درختان و هامون نحاس باشد چون برگذری باز بزمینی سیم رسی هرچند چشم کار کند و ازآن پس به زمینی زر رسی . (مجمل التواریخ ).
- چشم کسی را دزدیدن ؛ هنگام غفلت او از دیدن ، کاری را انجام دادن .
- چشم گود شدن ؛ کنایه از لاغر شدن .
- چشم و دل پاک بودن ؛ کنایه از امانت و عفت داشتن : چشم و دل پاک است . نظیر: انه لغضیض الطرف و نقی الظرف . (امثال و حکم ).
- چشم و دل سیر بودن ؛ اعتنا بمال و منال نداشتن : چشم و دل سیر است ؛ بی اعتنا بمال و بلند نظر است . (امثال و حکم ).
- چشم و هم چشم .
- چشم و هم چشمی .
- چشم ها را چهار کردن ، چشمهایش چهار شدن ؛ انتظار شدید بردن .
- || نهایت متعجب شدن .
- || فراوان دقت کردن . (امثال و حکم ).
- چشمهایش آلبالوگیلاس می چیند ؛ از بیخوابی یا خیرگی در تأثیرنور یا بعلت دردی در دیدگان ، اشیاء را در هم و غیر متمایز می بیند. و از این جمله همان معنی اراده شود که حضرت جلال الدین محمد بلخی از کلمه ٔ «کلاپیسه شدن چشم » اراده فرموده است . (امثال و حکم ).
- چشمهایش بسرش رفته است ؛ نهایت متکبر ومعجب شده است . (امثال و حکم ).
- حیزچشم .
- خوابیده چشم :
هم آن کژّبینی و خوابیده چشم
دل آگنده دارد تو گویی بخشم .
- خوش چشم .
- خوش چشم و ابرو .
- دجال چشم .
- در چشم آمدن کسی یا چیزی ؛ کنایه است از خوب و زیبا و باارزش جلوه کردن آن کس یا آن چیز در نظر :
بعد از تو که در چشم من آید که بچشمم
گویی همه عالم ظلماتست و تو نوری .
چو در چشم شاهد نیاید زرت
زر و خاک یکسان نماید برت .
بکش تا عیبجویانم نگویند
نمی آید ملخ درچشم شاهین .
- در چشم کسی آراستن چیزی یاعملی را ؛ کنایه از خوب و زیبا جلوه دادن آن چیز یا آن عمل را در نظر آن کس : چون نیکوئی فرماید آن چیز را در چشم وی بیارایند تا زیادت فرماید. (تاریخ بیهقی ).
- در چشم کسی گفتن ؛ کنایه است از صریح و بیواسطه سخنی را بخود آن کس گفتن .
- در چشم مردم گذاشتن ؛ تظاهر کردن . برخ مردم کشیدن :
کلید در دوزخست آن نماز
که در چشم مردم گذاری دراز.
- زاغ چشم ؛ کبود چشم :
دمان همچو شیر ژیان پر ز خشم
بلند و سیه خایه و زاغ چشم .
- سرخ چشم .
- سیاه چشم .
- سیخ چشم (در اصطلاح اهالی فیض آباد محولات بخش تربت حیدریه ) ؛ بمعنی بی حیا، پررو و خیره چشم .
- سیخ چشمی .
- سیه چشم ؛ دارای چشمی با مردمک سخت سیاه و براق . به کنایه ، معشوق زیبا :
سیه چشم را بند بر پای کرد
بزندان درون مر ورا جای کرد.
همی بود او را ز آرام بهر
سیه چشم با می بیامیخت زهر.
کنیزی سیه چشم و پاکیزه روی .
تو مشکبوی سیه چشم را که دریابد
که همچو آهوی مشکین زآدمی برمی .
- شوخ چشم :
بس که بودم چون گل نرگس دوروی و شوخ چشم
باز یک چندی زبان در کام چون سوسن کشم .
که ای شوخ چشم آخرت چند بار
بگفتم که دستم ز دامن مدار.
کو دشمن شوخ چشم بی باک
تا عیب مرا بمن نماید.
- شوخ چشمی ؛ حالت و عمل شوخ چشم :
و گر شوخ چشمی و سالوس کرد
الا تا نپنداری افسوس کرد.
- شورچشم .
- کج چشم .
- کره چشم .
- گاوچشم .
- گداچشم .
رجوع به همین عناوین شود.
- گربه چشم ؛ دارای چشمی کبودرنگ و موّرب :
ابا سرخ ترکی بدی گربه چشم
که گفتی دل آزرده دارد بخشم .
دگر ره یکی روسی گربه چشم
چو شیران به ابرو درآورده خشم .
- گرسنه چشم :
این گرسنه چشم بی ترحم
خود سیر نمی شود ز مردم .
- گرسنه چشمی :
فغان که کاسه ٔزرین بی نیازی را
گرسنه چشمی ما کاسه ٔ گدائی کرد.
- گستاخ چشم :
غضبناک و خونریز و گستاخ چشم .
- گورچشم ؛ نوعی حریر. (شرفنامه چ وحید ص 369) :
حریر زمین زیر سم ستور
شده گورچشم از بسی چشم گور.
- میش چشم .
- نرم چشم .
- نکوچشم .
- هفت چشم .
- هم چشم .
- هم چشمی .
رجوع به همین عناوین شود.
- همه را بیک چشم دیدن ؛ کنایه است از دوگانگی و تبعیض قائل نشدن و فرق میان اشخاص نگذاشتن .
- یک چشم .
رجوع به همین عنوان شود.
- امثال :
چشم آخربین تواند دید راست .
چشم اول بین غرور است و خطاست .
چشم بازار را درآورده است ؛ چیزی بسیار بد خریده است . نظیر: لر بازار نرود بازار میگندد. (امثال و حکم ).
چشم باز غیب میگوید ؛ بطور مزاح به کسی که از چیزی روشن و بدیهی آگاهی دهد. (امثال وحکم ).
چشم بزرگان تنگ میشود ؛ به طنز و استهزاء، کبر غنای شما سبب است که مرا ندیدید و مرا نشناختید. (امثال و حکم ).
چشم ترا زیان است درخور بخیره دیدن . (از امثال و حکم ).
گفت چشم تنگ دنیادار را
یا قناعت پر کند یا خاک گور.
رجوع به چشم تنگ شود.
چشم خردت گشای چون اهل یقین
زیر و زبردو گاو مشتی خر بین .
چشم دانا بی غرض بین است و بس .
چشم دریده ادب نگاه ندارد .
چشم دشمن همه بر عیب افتد .
چشم دل باز کن که جان بینی
آنچه نادیدنی است آن بینی .
چشم رضا بپوشد هر عیب را که دید
چشم حسد پدید کند عیب ناپدید.
چشم زخم میرزا مهدیخانی ؛ شکستی فاحش . گویند: در جنگ نخستین نادر با ترکان عثمانی که شکست بلشکر ایران رسید، نادر بمیرزا مهدیخان گفت بولایات و ایالات و رؤسای قبایل و عشایر ایران ماجرا بنویسد عِدّه و عُدّه بخواهد، میرزا مهدیخان به اسلوب دُره شرحی بنگاشت و پس از تمجید و تبجیل فراوان از پیروزیهای لشکر ظفرنمون نوشت اندک چشم زخمی بقسمتی از سپاه سپهردستگاه ... رسید، و چون نوشته بسمع نادر رسانید، سردار ایران برآشفت و گفت این دروغ و یافه چراست ؟ بنویس دمار از ما برآوردند و... (امثال و حکم ).
چشم سر نقش این و آن بیند
و آنچه سر است چشم جان بیند.
چشمش را ببین دلش را بخوان ؛ نظیر: القلب مصحف البصر. ان الجواد عینه فراره . (امثال و حکم ).
چشمش هزار کار میکند که ابروش نمیداند؛ به نهفته کاری و کردارپوشی خوگر و معتاد است . (امثال و حکم ).
چشم عیان بین نبیند نهان را.
چشم که بچشم افتد شرم کند.(امثال و حکم ).
چشم گریان چشمه ٔ فیض خداست .
چشم مور و پای مار و نان ملا کس ندید.
چشم می بیند دل میخواهد. (ازامثال و حکم ).
چشم ها دارد نخودچی ، ابرو ندارد هیچی . (از امثال و حکم ).
اگر چشم نبیند دل نخواهد.
این چشم را مباد به آن چشم احتیاج . (فرهنگ نظام ).
بلی چشم کلاژه یک دو بیند.
خواست زیر ابرویش را بگیرد چشمش را کور کرد. (از فرهنگ نظام ).
گر دست ما تهی است ولی چشم ما پر است .
گر نبیند بروز شب پره چشم
چشمه ٔ آفتاب را چه گناه ؟
لیلی را بچشم مجنون باید دید. (از مجموعه ٔ امثال طبع هند).
کاری که چشم میکند ابرو نمیکند. (فرهنگ نظام ).
کسی را محرم راز خود آن بدخو نمیداند
که چشمش صد سخن میگوید و ابرو نمیداند.
1 - صلبیه ، که طبقه ایست که قسمت غیرشفاف (قرنیه ٔ غیرشفاف ) جزء قشری چشم را تشکیل میدهد و از خلف برای عبور عصب بصری سوراخ شده و از قدام دارای ثقبه ای بشکل بیضی ناقص است که قرنیه ٔ شفاف در آن قرار گرفته است و رنگ آن سفید کدر و در بعضی اشخاص و در اطفال کبود است .
2 - قرنیه ، که غشاء شفافی است بشکل بیضی ناقص و در جزء قدامی کره ٔ چشم واقع شده است .
3 - مشیمیه ، که بر حسب وقوع طبقات بروی یکدیگر، پرده ٔ دوم چشم است .
4 - عنبیه ، که حجاب عضلی عروقی است و بطور عمودی واقع شده ، در طرف مرکز آن سوراخی است موسوم به حدقه .
5 - شبکیه ، که پرده ٔ سوم چشم است وتأثیرات ضیائیه را اخذ کرده آنها را بعصب بصری منتقل میکند و بدماغ میرساند.
6 - بیضیه یا رطوبت هایی که مایع شفاف براقی است واقع در خانه ٔ قدامی چشم ، یعنی در جزئی از چشم که مابین قرنیه و عنبیه واقع است .
7 - جسم زجاجی ، که ماده ٔ سریشمی بسیار شفافی است و در جزء خلفی کره ٔ چشم ، در خلف جلیدیه واقعشده و از رطوبتی موسوم برطوبت زجاجی که محتوی در غشائی موسوم بغشاء زجاجی است حاصل آمده است .
8 - منطقه ٔ زین ، که غشائی لیفی است و آن را «زین » کشف نموده ، دارای منظر مخطط مخصوصی است و باید آن را مانند نقطه ٔ ارتباط شبکیه و رباط معلق جلیدیه دانست . (نقل باختصار از کتاب جواهرالتشریح میرزا علی فصل دوم از باب چهارم ). عین . دیده . جهان بین . بیننده . جهاز بینایی . باصِرَة. بَصَر. جَحمَة. طَرف . عَین . نَاظِر. نَاظِرَة. (منتهی الارب ) :
بچشمت اندر بالار ننگری تو بروز
بشب بچشم کسان اندرون ببینی کاه .
رودکی .
دل زنده از کشته بریان شود
ز دیدار او چشم گریان شود.
فردوسی .
سه پاس تو چشم است و گوش و زبان
کزین سه رسد نیک و بد بی گمان .
فردوسی .
خرد چشم جانست چون بنگری
تو بی چشم شادان جهان نسپری .
فردوسی .
دو چشمش کژ وسبز و دندان بزرگ
براه اندرون کژ رود همچو گرگ .
فردوسی .
دو چشم من چو دو چرخشت کرد فرقت او
دو دیده همچو بچرخشت دانه ٔ انگور .
فرخی .
تا کجا بیش بود نرگس خوشبوی طری
که بچشم تو چنان آید چون درنگری .
منوچهری .
چنان گوشم بدر چشمم براهست
تو گویی خانه ام زندان و چاهست .
فخرالدین اسعد (ویس و رامین ).
امیر یوسف را شراب دریافته بود چشمش بروی طغرل بماند. (تاریخ بیهقی ).و هرچند کوشید و خویشتن را فراهم کرد چشم از وی بازنتوانست داشت . (تاریخ بیهقی ). خواست که یوسف یکچند از چشم وی و حشم و لشکر دور ماند. (تاریخ بیهقی ).
بچشمی چشم این غمگین گشاییم
بابروییش از ابرو چین گشاییم .
نظامی .
ای بخلق از جهانیان ممتاز
چشم خلقی بروی خوب تو باز.
سعدی .
دوست دارم اگرم لطف کنی ور نکنی
بدو چشم تو که چشم از تو به انعامم نیست .
سعدی .
نبینی که چون گربه عاجز شود
برآرد بچنگال چشم پلنگ .
سعدی .
چشم خفاش اگر پرتو خورشید ندید
جرم بر دیده ٔ خفاش نه بر خورشید است .
ابن یمین .
رجوع به بصروعین و دیده شود. || بمعنی چشم زخم . (انجمن آرا) (آنندراج ) (غیاث ). بمعنی نظر بد که نام دیگرش چشم زخم است . (فرهنگ نظام ). چشزخ . چشمزخ . نَظرَة. طُرفَة. (منتهی الارب ). نظر. چشم بد. عین الکمال :
یارم سپند اگرچه برآتش همی فکند
از بهر چشم تا نرسد مر ورا گزند
او را سپند و آتش ناید همی بکار
باروی همچو آتش و با خال چون سپند.
حنظله ٔ بادغیسی .
خوش سپند افکن در آتش و رویش بنگر
که بترسم که مر او را رسد از چشم زیان .
فرخی .
تا جهان باشد خسرو بسلامت ماناد
ایزد از ملکت او چشم کسان دور کناد.
منوچهری .
گل کبود که برتافت آفتاب بر او
ز بیم چشم نهان گشت در بن پایاب .
خفاف .
شکسته دیگ سیاهی نهند در بستان
ز بهر چشم چو شد بوستان خوش و دلخواه .
سوزنی .
ازبیم چشم چون گل رعنا درین چمن
بر روی نوبهار نقاب خزان کشم .
صائب (ازآنندراج ).
رجوع به چشزخ و چشم بد و چشمزخ و چشم زخم شود. || امید، چنانکه گویند: چشم آن دارم ؛ یعنی : امید آن دارم . (انجمن آرا). بمعنی امید. (آنندراج ) (فرهنگ نظام ). امید و توقع. (غیاث ). امید و توقع و انتظار. (ناظم الاطباء). چشمداشت . آرمان . آرزو :
تا بمن امید هدایت کراست
یا بخدا چشم عنایت کراست .
نظامی .
هر کسی را ز لبت چشم تمنائی هست
من خود این بخت ندارم که زبانم باشد.
سعدی .
هرآنکه تخم بدی کشت و چشم نیکی داشت
دماغ بیهده پخت و خیال باطل بست .
سعدی .
ای که در دلق ملمع طلبی نقد حضور
چشم سرّی عجب از بیخبران میداری .
حافظ.
چشم آسایش که دارد از سپهر تیزرو
ساقیا جامی بمن ده تا بیاسایم دمی .
حافظ.
ما ز یاران چشم یاری داشتیم
خود غلط بود آنچه ما پنداشتم .
حافظ.
ز هیچ یار مرا چشم آشنایی نیست
شکسته جانم و امید مومیایی نیست .
باقر کاشی (از آنندراج ).
روا مدار که گردد مزید خواهش غیر
نوازش ستمی کز تو چشم بود مرا.
قدسی (از آنندراج ).
رجوع به چشمداشت و چشم داشتن شود.
|| بمعنی نگاه . (آنندراج ) (فرهنگ نظام ). نگاه و نظر. (ناظم الاطباء) :
چشمت همیشه مانده بدست توانگران
تا اینت پانذ آرد و آن خز و آن حریر.
ناصرخسرو.
چشم که بر تو میکنم چشم حسود میکنم
شکر خدا که باز شد دیده ٔ بخت روشنم .
سعدی .
گر ازدوست چشمت باحسان اوست
تو در بند خویشی نه در بند دوست .
سعدی .
|| (صوت ) «چشم » قید اجابت و تصدیق است . (از آنندراج ). بچشم . بالای چشم . سر چشم . روی چشمم . سمعاً و طاعةً. اطاعت میکنم :
دیدمش سرگرم استغنا ز راهی میگذشت
گفتمش دارم نگاهی آرزو، فرمود چشم .
قاسم مشهدی (از آنندراج ).
|| (اِ) گشادگی در نوشتن بعضی حروف . نیز سفیدی میان سر فا و قاف و واو را گویند. (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ) : و چشمهای واو و قاف و فا درخور یکدیگر و بر یک اندازه بود، نه تنگ و نه فراخ . (نوروزنامه ص 47 و117)
|| هریک از خالهای کعبتین نرد :
لعبتان چشمها حیران که ما بر تخت نرد
چشمها از لعبتان استخوان انگیخته .
خاقانی .
|| مجازاً بمعنی عزیز، نیازی و گرامی :
که ففعور چشم و دل ساوه شاه
ورا دید خواهد همی بی سپاه .
فردوسی .
|| مجازاً بمعنی نزد. پیش . پیشگاه . در نظر :
ای قامت تو بصورت کاونجک
هستی توبچشم مردمان بلکنجک .
شهید.
بقرطاس بر پیل بنگاشتند
بچشم جهاندار بگذاشتند.
فردوسی .
آری چو وقت خویش ندانی وروز خویش
در چشم شاه خواری و در چشم خواجه خوار.
فرخی .
هرکه خرد وی اندکتر، او بچشم مردمان سبکتر. (تاریخ بیهقی ).
صفات و تشبیهات : مولف آنندراج نویسد: «آنچه در صفات و تشبیهات چشم خوبان مستعمل است : آشناروی . آهو. آهوانداز. آهوبچه . آهوفریب . آهوگیر. اختر. بادام . بادام تلخ . بادام سیه . باده پیما. بازیگوش . بخواب رفته . بدخوی . بلاجوی . بی باک . بی پروا. بی پروانگاه . بیرحم . بیگانه خوی . بی گناه کش . بی می مست . بی نماز. پرخمار. پرخواب . پرفن . پرکار. پریشان نگاه . پیمانه . ترک . ترک خطای . ترکش بند. ترک مردم شکار. تغافل شعار. تنگ . تنگظرف . تیر. تیرانداز. تیر هوای . تیزچنگ .تیغ. تیغ کشیده . جادو. جاودانه . جادوفریب . جادووش . جفاکیش . جگردار. جنون فزای . چاه بابل . حجاب آلود. حیاة. خانه پرداز. خانه ٔ سیاه . خدنگ افکن . خراب . خمار. خواب آلوده . خوابناک . خوش دنباله . خوش سخن . خوش مژگان . خوش مژه . خوش نگاه . خونخوار. خونریز. دردناک . دلاشوب . دلاویز. دلبر. دل سیاه . دل سیه . دلفریب . دنباله دار. روشن . روشندل . روشندماغ . زنبورسرخ . ساغر. ساقی مشرب . ستاره . ستم دستگاه . ستمگر. سخندان . سخن ساز. سخنگوی . سرمه بیز.سرمه پالا. سرمه دار. سرمه رنگ . سرمه سای . سرمه فریب . سیه خانه . سیه دل . سیه مست . شرم آلود. شرمگین . شرمناک . شعبده باز. شفق نگاه . شورانگیز. شهباز. شیرشکار. شیرگیر. شیشه . ضحاک . طومارحیا. طومار سربه مهر. ظالم . ظالم خونخوار. ظالم مظلوم نما. عاشق کش . عربده جوی . عشوه فروش . عیار. غارتگر. غضب مست . غمزه زن . فتان . فتنه . فتنه انگیز. فتنه جوی . فتنه خیز. فتنه دکان . فتنه زای . فتنه ساز. فتنه گر. فرشته شکار. فرعون . فسونساز. قاتل . قتال . قیامت زای . کافر. کرشمه پرداز. کرشمه ساز. کمان . کمان کشیده .کم حرف . کینه جوی . گرانخواب . گشاده . گلگون . گوشه نشین .گویا. گیرا. مخمور. مردم آزار. مردم در. مردم کش . مست .مستانه . مست خواب . مهر بادامی . می پرست . میخانه . میگون . ناتوان . ناوک افکن . نرگس . نرگس بسیارخواب . نرگس بیمار. نرگس پرخواب . نرگس خواب آلود. نرگس سیرآب . نرگس شهلا. نرگس طناز. نرگس فتنه زای . نرگس کافرمژه . نرگس گویا. نرگس لاله رنگ . نرگس مستانه . نکته دار. نمرود. نیم باز. نیم خواب . نیم مست . وحشت دستگاه . هاروت . هرزه جنگ .هرزه گرد». سپس مولف آنندراج نویسد: «و در صفات چشم عشاق این الفاظ بکار برند: آئینه . آلایش نصیب . ابر. اشک آلود. اشکبار. اشک فشان . باز. بلابین . بی تاب . بی خواب . بیدار. بیضه . پرآب . تر. تنگظرف . جویبار. چرخ . حسرت بین . حسرت فشان . حیران . حیرت آلود. حیرت زده . خواب آلود.خواب جسته . خونبار. خون پالا. خونفشان . داغدیده . دجله ران . درفشان . دولابی . رمدکشیده . روشن بین . ژاله پاش . ستاره بار. ستم رسیده . شب پیمای . شگون گیر. صدف . طوفان . طوفان جوش . طوفانزای . طوفانی . عنبر. قطره زای . قطره زن . کاسه . کره . گران خواب . گریان . گریه آلود. گریخته خواب . گوهرزای . گهربار. گهرفروش . لوح . مرغ . ناغنوده . نگران . نم زده . ورق ».
- آب چشم ؛ کنایه از اشک چشم :
نریزد خدا آب روی کسی
که ریزد گنه آب چشمش بسی .
سعدی .
- آب چشم ریختن ؛ کنایه از گریستن :
نخست ای گنه کرده ٔ خفته خیز
بقدر گنه آب چشمی بریز.
سعدی .
- آب در چشم آمدن ؛ اشک شوق در چشم آمدن و چشم پر از اشک شوق یا پر از اشک حسرت شدن :
اگر صد نوبتش چون قرص خورشید
ببینم ، آب در چشم من آید.
سعدی .
ز وجد آب در چشمش آمد چو میغ
ببارید بر چهره سیل دریغ.
سعدی .
- آهوچشم ؛ آنکه دارای چشمی چون غزال است :
بعد یکساعت آن دو آهوچشم
کآتش برق بودنشان در پشم .
نظامی .
تو آهوچشم نگذاری مرا از دست تا آنگه
که همچون آهو از دستت نهم سر در بیابانی .
سعدی .
- از چشم افتادن کسی یا چیزی ؛ در نظر شخص بیقدر و منزلت شدن :
از آن نوبت که دیدم ابروانش
ز چشمانم بیفتادست پروین .
سعدی .
- از چشم انداختن کسی یا چیزی را ؛ کنایه است از مورد بغض و نفرت قرار دادن آن کس یا آن چیز را.
- از چشم کسی افتادن ؛ منفور آن کس شدن . منفور شدن نزد او پس از محبوب بودن .
- از چشم کسی انداختن شخصی را ؛ آن شخص را مبغوض آن کس کردن : گفتند چه تدبیر کنیم تا این مرد را از چشم شاه بیندازیم .(اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ سعید نفیسی ).
- از چشم کسی دانستن یا دیدن کاری یا حادثه ای را ؛ آن کس را مسؤول و مسبب وقوع آن کار یا آن حادثه شمردن . بدو نسبت کردن آن کاریا حادثه : اگر یک مو از سر او کم شود از چشم شما می بینیم :
من مخمور اگر مستم ز چشم یار میدانم
مرا از من جدا کرده اشارتهای پنهانش .
خاقانی .
- از چشم گذاشتن ؛ بی محلی و بی اعتنائی کردن :
تو یاد هر که کنی در جهان بزرگ شود
مگر که دیگرش از چشم خویش بگذاری .
سعدی .
- ازرق چشم ؛ دارای چشم کبودرنگ .
- بادام چشم ؛ دارای چشمی خوش حالت به شکل بادام :
در هیچ بوستان چو تو سروی نیامده ست
بادام چشم و پسته دهان و شکرسخن .
سعدی .
- بچشم آمدن ؛ نظر خورده شدن . آفت عین الکمال یافتن . از نظر آسیب یافتن .
- بچشم درآمدن ؛ در نظر جلوه کردن . منظور نظر واقع شدن :
میرود وز خویشتن بینی که هست
درنمی آید بچشمش دیگری .
سعدی .
- بچشم کردن کسی یا چیزی ؛ در نظر گرفتن و زیر نظر داشتن آن کس یاآن چیز :
بچشم کرده ام ابروی ماه سیمایی
خیال سبزخطی نقش بسته ام جائی .
حافظ.
- || و نیز در اصطلاح اهالی فیض آباد محولات بخش تربت حیدریه ، بمعنی چشم زخم زدن .
- بچشم کسی کشیدن چیزی را ؛ جلوه فروختن بدان کس بسبب آن چیز.
- بچشم کشیدن کاری را ؛ منت گذاشتن بدان کس بسبب انجام دادن آن کار.
- بچشم یا بر چشم نهادن چیزی ؛ کنایه از سپاسگزاری کردن و شکرنعمت گفتن :
همچو نوباوه برنهد بر چشم
نامه ٔ او خلیفه ٔ بغداد.
فرخی .
- بدچشم .
- بر چشم نشاندن ؛ گرامی و معزز داشتن :
اگر بدست کند باغبان چنین سروی
چه جای چشمه که بر چشمهاش بنشاند.
سعدی .
- بی چشم و رو .
- بی چشمی .
- پاک چشم .
- پشت چشم نازک کردن ؛ کنایه از کبر و غرور فروختن و ناز و افاده کردن .
- پوشیده چشم :
در آن دم یکی مرد پوشیده چشم
بپرسیدش از موجب کین و خشم .
سعدی .
- پیروزه چشم ؛ دارای چشم پیروزه رنگ :
همه سرخ رویند و پیروزه چشم .
نظامی .
- پیش چشم داشتن ؛ در نظر داشتن و از نظر گذراندن : عاقل باید که در فاتحت کارها نهایت اغراض خویش پیش چشم دارد. (کلیله و دمنه ).
- پیش چشم کردن ؛ کنایه از بیاد داشتن و بخاطر داشتن چیزی یا مطلبی ، چنانکه گوئی همیشه پیش نظر است : و شاعر بدین درجه نرسد الا که در عنفوان شباب و در روزگار جوانی بیست هزار بیت از اشعارمتقدمان یاد گیرد و ده هزار کلمه از آثار متأخران پیش چشم کند و پیوسته دواوین استادان همی خواند و یاد همی گیرد. (چهارمقاله ٔ عروضی ).
- تنگ چشم ؛ دارای چشمی ریز همچون چشم برخی از چینیان و ترکان :
تنگ چشمان معنیم هستند
که رخ از چشم تنگ بربستند.
نظامی .
نبینی که چشمانش از کهرباست
وفا جستن از تنگ چشمان خطاست .
سعدی .
برای حاجت دنیا طمع بخلق نبردم
که تنگ چشم تحمل کند عذاب مهین را.
سعدی .
تنگ چشمان نظر به میوه کنند
ما تماشاکنان بستانیم .
سعدی .
- تنگ چشمی ؛ حالت تنگ چشم :
همه تنگ چشمی پسندیده اند.
نظامی .
- تیره چشم .
- تیزچشم ؛ تیزبین :
روز صیادم بد و شب پاسبان
تیزچشم و صیدگیرو دزدران .
مولوی .
طرفه کور دوربین تیزچشم
لیک از اشتر نبیند غیر پشم .
مولوی .
- چارچشم (در صفت سگ ) .
- چارچشمی .
- چشم از جهان بستن ؛کنایه است از مردن و دم درکشیدن :
چو سالار جهان چشم از جهان بست
بسالاری ترا باید میان بست .
نظامی .
رجوع به چشم بستن شود.
- چشم از کسی یا از کاری آب نخوردن ؛ چنانکه گویند: چشمم از فلان شخص آب نمیخورد؛ یعنی گمان نمیکنم فلانی بتواند چنین کاری کند. یا چشمم از این کار آب نمیخورد؛ یعنی گمان نمیکنم این کار صورت گیرد.
- چشم براه داشتن ؛ در انتظار چیزی یا کسی بودن . (امثال و حکم ) :
چنان گوشم بدر چشمم براه است
تو گویی خانه ام زندان و چاه است .
ویس و رامین (از امثال و حکم ).
مدتی شد که تا بدان امید
چشم دارد براه و گوش بدر.
انوری (از امثال وحکم ).
- چشم بر پشت پا داشتن ؛ شرم را سرافکنده بودن . (امثال و حکم ) :
زلیخا رخ بدان فرخ لقا داشت
ولی یوسف نظر بر پشت پا داشت .
جامی (از امثال و حکم ).
- چشم بر پشت پا دوختن ؛ کنایه از با شرم و حیا بودن یا خجالت کشیدن :
چو رویم شمع خوبی برفروزد
دو چشم خود به پشت پای دوزد
بدین اندیشه آزارش نجویم
که پشت پاش به باشد ز رویم .
جامی .
- چشم برنداشتن از چیزی یا کسی ؛ پیوسته نگریستن و مدام نظر کردن .
- چشم بلا را خاریدن ؛ چیز یا کسی موذی و زیانکار را که اکنون آزارش نمیرسد، بعمد به ایذا و آزار و اضرار خویش برانگیختن . (امثال و حکم ) :
گر او بد کند پیچد از روزگار
تو چشم بلا را بتندی مخار.
فردوسی (از امثال و حکم ).
- چشم پنگان کردن ؛ بخشم یا شگفتی چشمان را بیش از اندازه گشادن . نظیر: چشمها راچهار کردن . (امثال و حکم ) :
ور تو گویی جای خورد و برد چون باشد بهشت
بر تو از خشم و سفاهت چشم چون پنگان کنند.
ناصرخسرو (از امثال و حکم ).
- چشم چپ کسی به کسی افتادن ؛ با آن کس عداوت پیدا کردن . چپ افتادن .
- چشم چشم را ندیدن ؛ کنایه است از بسیار تاریک بودن جائی از گرد و غبار. تیره و تار بودن .
- چشم چهار شدن و گشتن ؛ افتادن دو چشم بدو چشم دیگر. یعنی ملاقات دست دادن و دیدن یکدیگر :
یکبارگی جفا مکن از ما تو شرم دار
کافر دو چشم گردد روزی چهار چشم .
شهاب الدین محمدبن رشید.
- چشم چهار کردن . رجوع بچشم ها را چهار کردن شود.
- چشم دراندن . رجوع به چشم دراندن شود.
- چشم را در کاری روی هم گذاشتن ؛ کنایه از بی ملاحظه انجام دادن آن کار.
- چشم سوی کسی کشیدن ؛ کنایه از میل و علاقه داشتن بدان کس و هواخواه وی بودن : یوسف را بدان بهانه فرستادند که گفتند: باد سالاری در سر وی شده است و لشکر چشم سوی او کشیده . (تاریخ بیهقی ).
- چشمش بروشنایی افتاده است ؛ بمزاح ، نفعی یا مالی در جایی گمان برده و طمع کرده است . (امثال و حکم ).
- چشمش چشمها دیده است ؛ آمیزش و معاشرتهای سوء بسیار کرده و از این رو بی شرم و آزرم شده است . (امثال و حکم ).
- چشمش کرایه میخواهد ؛ بیشتربه مزاح به کودکانی که هر آنچه را بینند خواهند، گفته میشود. (امثال و حکم ).
- چشمش محک است ؛ با دیدن صورت ظاهر کسی سریره ٔ او را شناسد.
- || وزن چیزی ناسخته و ناسنجیده را باچشم تمیز دهد. (ازامثال وحکم ).
- چشم فروخوابانیدن ؛ کنایه از چشم پوشی و اغماض کردن .غمض عین کردن .
- چشم کار کردن ؛ چنانکه گویند: تا چشم کار کرد؛ یعنی تا آنجا که چشم میدید، و تا آن حد بینایی چشم نیروی دیدن داشت : و آن صحرا چندانکه چشم کار کرد رسنها و چوبها فکنده بود که از فسون ایشان در حرکت آمد. (مجمل التواریخ ). چون بگذشتی بزمینی رسی همچنان کوه و درختان و هامون نحاس باشد چون برگذری باز بزمینی سیم رسی هرچند چشم کار کند و ازآن پس به زمینی زر رسی . (مجمل التواریخ ).
- چشم کسی را دزدیدن ؛ هنگام غفلت او از دیدن ، کاری را انجام دادن .
- چشم گود شدن ؛ کنایه از لاغر شدن .
- چشم و دل پاک بودن ؛ کنایه از امانت و عفت داشتن : چشم و دل پاک است . نظیر: انه لغضیض الطرف و نقی الظرف . (امثال و حکم ).
- چشم و دل سیر بودن ؛ اعتنا بمال و منال نداشتن : چشم و دل سیر است ؛ بی اعتنا بمال و بلند نظر است . (امثال و حکم ).
- چشم و هم چشم .
- چشم و هم چشمی .
- چشم ها را چهار کردن ، چشمهایش چهار شدن ؛ انتظار شدید بردن .
- || نهایت متعجب شدن .
- || فراوان دقت کردن . (امثال و حکم ).
- چشمهایش آلبالوگیلاس می چیند ؛ از بیخوابی یا خیرگی در تأثیرنور یا بعلت دردی در دیدگان ، اشیاء را در هم و غیر متمایز می بیند. و از این جمله همان معنی اراده شود که حضرت جلال الدین محمد بلخی از کلمه ٔ «کلاپیسه شدن چشم » اراده فرموده است . (امثال و حکم ).
- چشمهایش بسرش رفته است ؛ نهایت متکبر ومعجب شده است . (امثال و حکم ).
- حیزچشم .
- خوابیده چشم :
هم آن کژّبینی و خوابیده چشم
دل آگنده دارد تو گویی بخشم .
فردوسی .
- خوش چشم .
- خوش چشم و ابرو .
- دجال چشم .
- در چشم آمدن کسی یا چیزی ؛ کنایه است از خوب و زیبا و باارزش جلوه کردن آن کس یا آن چیز در نظر :
بعد از تو که در چشم من آید که بچشمم
گویی همه عالم ظلماتست و تو نوری .
سعدی .
چو در چشم شاهد نیاید زرت
زر و خاک یکسان نماید برت .
سعدی .
بکش تا عیبجویانم نگویند
نمی آید ملخ درچشم شاهین .
سعدی .
- در چشم کسی آراستن چیزی یاعملی را ؛ کنایه از خوب و زیبا جلوه دادن آن چیز یا آن عمل را در نظر آن کس : چون نیکوئی فرماید آن چیز را در چشم وی بیارایند تا زیادت فرماید. (تاریخ بیهقی ).
- در چشم کسی گفتن ؛ کنایه است از صریح و بیواسطه سخنی را بخود آن کس گفتن .
- در چشم مردم گذاشتن ؛ تظاهر کردن . برخ مردم کشیدن :
کلید در دوزخست آن نماز
که در چشم مردم گذاری دراز.
سعدی .
- زاغ چشم ؛ کبود چشم :
دمان همچو شیر ژیان پر ز خشم
بلند و سیه خایه و زاغ چشم .
فردوسی .
- سرخ چشم .
- سیاه چشم .
- سیخ چشم (در اصطلاح اهالی فیض آباد محولات بخش تربت حیدریه ) ؛ بمعنی بی حیا، پررو و خیره چشم .
- سیخ چشمی .
- سیه چشم ؛ دارای چشمی با مردمک سخت سیاه و براق . به کنایه ، معشوق زیبا :
سیه چشم را بند بر پای کرد
بزندان درون مر ورا جای کرد.
فردوسی .
همی بود او را ز آرام بهر
سیه چشم با می بیامیخت زهر.
فردوسی .
کنیزی سیه چشم و پاکیزه روی .
نظامی .
تو مشکبوی سیه چشم را که دریابد
که همچو آهوی مشکین زآدمی برمی .
سعدی .
- شوخ چشم :
بس که بودم چون گل نرگس دوروی و شوخ چشم
باز یک چندی زبان در کام چون سوسن کشم .
سعدی .
که ای شوخ چشم آخرت چند بار
بگفتم که دستم ز دامن مدار.
سعدی .
کو دشمن شوخ چشم بی باک
تا عیب مرا بمن نماید.
سعدی .
- شوخ چشمی ؛ حالت و عمل شوخ چشم :
و گر شوخ چشمی و سالوس کرد
الا تا نپنداری افسوس کرد.
سعدی .
- شورچشم .
- کج چشم .
- کره چشم .
- گاوچشم .
- گداچشم .
رجوع به همین عناوین شود.
- گربه چشم ؛ دارای چشمی کبودرنگ و موّرب :
ابا سرخ ترکی بدی گربه چشم
که گفتی دل آزرده دارد بخشم .
فردوسی .
دگر ره یکی روسی گربه چشم
چو شیران به ابرو درآورده خشم .
نظامی .
- گرسنه چشم :
این گرسنه چشم بی ترحم
خود سیر نمی شود ز مردم .
- گرسنه چشمی :
فغان که کاسه ٔزرین بی نیازی را
گرسنه چشمی ما کاسه ٔ گدائی کرد.
صائب .
- گستاخ چشم :
غضبناک و خونریز و گستاخ چشم .
نظامی .
- گورچشم ؛ نوعی حریر. (شرفنامه چ وحید ص 369) :
حریر زمین زیر سم ستور
شده گورچشم از بسی چشم گور.
نظامی .
- میش چشم .
- نرم چشم .
- نکوچشم .
- هفت چشم .
- هم چشم .
- هم چشمی .
رجوع به همین عناوین شود.
- همه را بیک چشم دیدن ؛ کنایه است از دوگانگی و تبعیض قائل نشدن و فرق میان اشخاص نگذاشتن .
- یک چشم .
رجوع به همین عنوان شود.
- امثال :
چشم آخربین تواند دید راست .
چشم اول بین غرور است و خطاست .
مولوی (از امثال و حکم ).
چشم بازار را درآورده است ؛ چیزی بسیار بد خریده است . نظیر: لر بازار نرود بازار میگندد. (امثال و حکم ).
چشم باز غیب میگوید ؛ بطور مزاح به کسی که از چیزی روشن و بدیهی آگاهی دهد. (امثال وحکم ).
چشم بزرگان تنگ میشود ؛ به طنز و استهزاء، کبر غنای شما سبب است که مرا ندیدید و مرا نشناختید. (امثال و حکم ).
چشم ترا زیان است درخور بخیره دیدن . (از امثال و حکم ).
گفت چشم تنگ دنیادار را
یا قناعت پر کند یا خاک گور.
سعدی (از امثال و حکم ).
رجوع به چشم تنگ شود.
چشم خردت گشای چون اهل یقین
زیر و زبردو گاو مشتی خر بین .
خیام (از امثال و حکم ).
چشم دانا بی غرض بین است و بس .
ادیب پیشاوری (از امثال و حکم ).
چشم دریده ادب نگاه ندارد .
حافظ (از امثال و حکم ).
چشم دشمن همه بر عیب افتد .
(ازامثال و حکم ).
چشم دل باز کن که جان بینی
آنچه نادیدنی است آن بینی .
هاتف (از امثال و حکم ).
چشم رضا بپوشد هر عیب را که دید
چشم حسد پدید کند عیب ناپدید.
(از امثال و حکم ).
چشم زخم میرزا مهدیخانی ؛ شکستی فاحش . گویند: در جنگ نخستین نادر با ترکان عثمانی که شکست بلشکر ایران رسید، نادر بمیرزا مهدیخان گفت بولایات و ایالات و رؤسای قبایل و عشایر ایران ماجرا بنویسد عِدّه و عُدّه بخواهد، میرزا مهدیخان به اسلوب دُره شرحی بنگاشت و پس از تمجید و تبجیل فراوان از پیروزیهای لشکر ظفرنمون نوشت اندک چشم زخمی بقسمتی از سپاه سپهردستگاه ... رسید، و چون نوشته بسمع نادر رسانید، سردار ایران برآشفت و گفت این دروغ و یافه چراست ؟ بنویس دمار از ما برآوردند و... (امثال و حکم ).
چشم سر نقش این و آن بیند
و آنچه سر است چشم جان بیند.
سنائی (از امثال و حکم ).
چشمش را ببین دلش را بخوان ؛ نظیر: القلب مصحف البصر. ان الجواد عینه فراره . (امثال و حکم ).
چشمش هزار کار میکند که ابروش نمیداند؛ به نهفته کاری و کردارپوشی خوگر و معتاد است . (امثال و حکم ).
چشم عیان بین نبیند نهان را.
ناصرخسرو (از امثال و حکم ).
چشم که بچشم افتد شرم کند.(امثال و حکم ).
چشم گریان چشمه ٔ فیض خداست .
مولوی . (از امثال و حکم ).
چشم مور و پای مار و نان ملا کس ندید.
(از امثال و حکم ).
چشم می بیند دل میخواهد. (ازامثال و حکم ).
چشم ها دارد نخودچی ، ابرو ندارد هیچی . (از امثال و حکم ).
اگر چشم نبیند دل نخواهد.
این چشم را مباد به آن چشم احتیاج . (فرهنگ نظام ).
بلی چشم کلاژه یک دو بیند.
سیف اسفرنک (از امثال و حکم ).
خواست زیر ابرویش را بگیرد چشمش را کور کرد. (از فرهنگ نظام ).
گر دست ما تهی است ولی چشم ما پر است .
گر نبیند بروز شب پره چشم
چشمه ٔ آفتاب را چه گناه ؟
سعدی .
لیلی را بچشم مجنون باید دید. (از مجموعه ٔ امثال طبع هند).
کاری که چشم میکند ابرو نمیکند. (فرهنگ نظام ).
کسی را محرم راز خود آن بدخو نمیداند
که چشمش صد سخن میگوید و ابرو نمیداند.
وحید قزوینی (از امثال وحکم ).
فرهنگ عمید
۱. (زیست شناسی ) عضو حسی و بینایی بدن انسان و حیوان.
۲. [مجاز] نظر، نگاه اجمالی: چشمم به او افتاد.
۳. [مجاز] انتظار، توقع: گر از دوست چشمت بر احسان اوست / تو در بند خویشی نه در بند دوست (سعدی۳: ۳۹۲ ).
۴. [عامیانه، مجاز] = * چشم شور.
۵. (شبه جمله ) [عامیانه، مجاز] هنگام قبول کاری با احترام نسبت به مخاطب گفته می شود،
* چشم از جهان بستن: [مجاز] مردن: چو سالار جهان چشم از جهان بست / به کین خواهی تو را باید میان بست (نظامی۲: ۱۶۲ ).
* چشم از جهان فروبستن: [مجاز] = * چشم از جهان بستن
* چشم باز کردن:
۱. بیدار شدن از خواب.
۲. [عامیانه، مجاز] چیزی را به دقت نگریستن و مواظب آن بودن.
* چشم بد: = * چشم شور: چه نیروست در جنبش چشم بد / که نیکوی خود را کند چشم زد (نظامی۶: ۱۰۷۶ )، ندانم چه چشم بد آمد بر اوی / چرا پژمرید آن چو گلبرگ روی (فردوسی: ۴/۳۳۸ ).
* چشم برداشتن: (مصدر لازم ) [مجاز]
۱. صرف نظر کردن.
۲. ترک نظاره کردن، نگاه نکردن به کسی یا چیزی.
* چشم بر هم نهادن: (مصدر لازم ) = * چشم بستن* چشم بستن: (مصدر لازم )
۱. مردن.
۲. نگاه نکردن به کسی یا چیزی، ترک نظاره کردن.
۳. [قدیمی، مجاز] صرف نظر کردن.
* چشم بصیرت: [مجاز] بینش آگاهانه و توٲم با خرد.
* چشم به راه داشتن: [مجاز] منتظر بودن، انتظار کشیدن: مدتی شد که تا بدان اومید / چشم دارد به راه و گوش به در (انوری: ۱۹۹ ).
* چشم بی آب: [قدیمی، مجاز] چشم شوخ، گستاخ، بی حیا، و بی شرم.
* چشم بیمار: [قدیمی، مجاز] چشم نیم بسته و خمارآلود که شاعران آن را به زیبایی وصف کرده اند.
* چشم پوشیدن: (مصدر لازم ) [مجاز] چشم پوشی کردن و نادیده انگاشتن.
* چشم خروس:
۱. (زیست شناسی ) گیاهی با گل های خوشه ای، برگ های شبیه برگ اقاقیا، دانههای سرخ، و ماده ای سمّی که دانه های آن در گذشته مصرف طبی داشته، آدونیس.
۲. [قدیمی، مجاز] شراب سرخ رنگ.
۳. [قدیمی، مجاز] لب و دهان سرخ، نازک، و تنگ.
* چشم خواباندن: (مصدر لازم ) [قدیمی، مجاز] تغافل کردن، نادیده انگاشتن.
* چشم خوابانیدن: (مصدر لازم ) [قدیمی، مجاز]=* چشم خواباندن* چشم خوردن: (مصدر لازم ) [عامیانه، مجاز] هدف چشم زخم واقع شدن، چشم زخم خوردن، از چشم شور آسیب دیدن.
* چشم داشتن: (مصدر متعدی ) [مجاز]
۱. توقع داشتن.
۲. [قدیمی] امید و آرزو داشتن.
۳. [قدیمی] در انتظار بودن.
* چشم دوختن: (مصدر لازم ) [مجاز] پیوسته به کسی یا چیزی با دقت نگاه کردن.
* چشم دل: [عامیانه] = * چشم بصیرت: چشم دل باز کن که جان بینی / آنچه نادیدنی ست آن بینی (هاتف: ۵۰ ).
* چشم رسیدن: (مصدر لازم ) [مجاز] = * چشم خوردن: به جز آن نرگس مستانه که چشمش مرساد / زیر این طارم فیروزه کسی خوش ننشست (حافظ: ۵۸ ).
* چشم زدن: (مصدر متعدی ) [مجاز]
۱. [عامیانه] چشم زخم به کسی رساندن، با چشم شور به کسی نظر کردن و به او آسیب رساندن.
۲. (مصدر لازم ) [قدیمی] بستن و باز کردن پلک ها.
۳. (مصدر لازم ) [قدیمی] اشاره کردن با چشم.
۴. (مصدر لازم ) [قدیمی] ترس و بیم داشتن، بیمناک بودن از کسی یا چیزی: دوخته بر دیده از این ناکسان / کاهْل نظر چشم زنند از خسان (امیرخسرو: لغت نامه: چشم زدن ).
* چشم شور: [عامیانه، مجاز] چشمی که اگر با نظر اعجاب و تحسین به کسی یا چیزی نگاه کند به آن چشم زخم می زند و آسیب می رساند.
* چشم فروبستن: (مصدر لازم ) [مجاز] = * چشم بستن: دلارامی که داری دل در او بند / دگر چشم از همه عالم فروبند (سعدی: ۱۴۸ ).
* چشم کردن: (مصدر متعدی ) [مجاز]
۱. [عامیانه] = * چشم زدن
۲. در نظر گرفتن، طرف توجه قرار دادن: که چشم کرد دل داغدار صائب را / که دود تلخی از این لالهزار میخیزد (صائب: ۸۰۶ )، تا تو را کبر تیزخشم نکرد / مر تو را چشم تو به چشم نکرد (سنائی: ۱۸ ).
* چشم گرداندن: (مصدر لازم ) [عامیانه]
۱. خیره نگریستن.
۲. با نگاه تند و خشمآلود به کسی نظر کردن.
* چشم گرم کردن: [قدیمی، مجاز] خفتن، اندکی خوابیدن، دیده برهم نهادن و به خواب رفتن: فرود آمد از بارگی شاهْ نرم / بدان تا کند بر گیا چشم گرم (فردوسی: ۷/۳۷۴ ).
* چشم نهادن: (مصدر لازم ) [قدیمی، مجاز]
۱. به کسی یا چیزی چشم داشتن و منتظر بودن.
۲. نگاه کردن و مراقب بودن.
* چشم نهان: [قدیمی، مجاز] = * چشم بصیرت: به چشم نهان، بین نهان جهان را / که چشم عیان بین نبیند نهان را (ناصرخسرو: ۱۰ ).
* چشم و چار: [عامیانه، مجاز] چشم.
* چشم و چراغ: [مجاز]
۱. شخص عزیز و دوست داشتنی.
۲. معشوق زیبا.
* به چشم کردن: [قدیمی] = * چشم زدن
۲. [مجاز] نظر، نگاه اجمالی: چشمم به او افتاد.
۳. [مجاز] انتظار، توقع: گر از دوست چشمت بر احسان اوست / تو در بند خویشی نه در بند دوست (سعدی۳: ۳۹۲ ).
۴. [عامیانه، مجاز] = * چشم شور.
۵. (شبه جمله ) [عامیانه، مجاز] هنگام قبول کاری با احترام نسبت به مخاطب گفته می شود،
* چشم از جهان بستن: [مجاز] مردن: چو سالار جهان چشم از جهان بست / به کین خواهی تو را باید میان بست (نظامی۲: ۱۶۲ ).
* چشم از جهان فروبستن: [مجاز] = * چشم از جهان بستن
* چشم باز کردن:
۱. بیدار شدن از خواب.
۲. [عامیانه، مجاز] چیزی را به دقت نگریستن و مواظب آن بودن.
* چشم بد: = * چشم شور: چه نیروست در جنبش چشم بد / که نیکوی خود را کند چشم زد (نظامی۶: ۱۰۷۶ )، ندانم چه چشم بد آمد بر اوی / چرا پژمرید آن چو گلبرگ روی (فردوسی: ۴/۳۳۸ ).
* چشم برداشتن: (مصدر لازم ) [مجاز]
۱. صرف نظر کردن.
۲. ترک نظاره کردن، نگاه نکردن به کسی یا چیزی.
* چشم بر هم نهادن: (مصدر لازم ) = * چشم بستن* چشم بستن: (مصدر لازم )
۱. مردن.
۲. نگاه نکردن به کسی یا چیزی، ترک نظاره کردن.
۳. [قدیمی، مجاز] صرف نظر کردن.
* چشم بصیرت: [مجاز] بینش آگاهانه و توٲم با خرد.
* چشم به راه داشتن: [مجاز] منتظر بودن، انتظار کشیدن: مدتی شد که تا بدان اومید / چشم دارد به راه و گوش به در (انوری: ۱۹۹ ).
* چشم بی آب: [قدیمی، مجاز] چشم شوخ، گستاخ، بی حیا، و بی شرم.
* چشم بیمار: [قدیمی، مجاز] چشم نیم بسته و خمارآلود که شاعران آن را به زیبایی وصف کرده اند.
* چشم پوشیدن: (مصدر لازم ) [مجاز] چشم پوشی کردن و نادیده انگاشتن.
* چشم خروس:
۱. (زیست شناسی ) گیاهی با گل های خوشه ای، برگ های شبیه برگ اقاقیا، دانههای سرخ، و ماده ای سمّی که دانه های آن در گذشته مصرف طبی داشته، آدونیس.
۲. [قدیمی، مجاز] شراب سرخ رنگ.
۳. [قدیمی، مجاز] لب و دهان سرخ، نازک، و تنگ.
* چشم خواباندن: (مصدر لازم ) [قدیمی، مجاز] تغافل کردن، نادیده انگاشتن.
* چشم خوابانیدن: (مصدر لازم ) [قدیمی، مجاز]=* چشم خواباندن* چشم خوردن: (مصدر لازم ) [عامیانه، مجاز] هدف چشم زخم واقع شدن، چشم زخم خوردن، از چشم شور آسیب دیدن.
* چشم داشتن: (مصدر متعدی ) [مجاز]
۱. توقع داشتن.
۲. [قدیمی] امید و آرزو داشتن.
۳. [قدیمی] در انتظار بودن.
* چشم دوختن: (مصدر لازم ) [مجاز] پیوسته به کسی یا چیزی با دقت نگاه کردن.
* چشم دل: [عامیانه] = * چشم بصیرت: چشم دل باز کن که جان بینی / آنچه نادیدنی ست آن بینی (هاتف: ۵۰ ).
* چشم رسیدن: (مصدر لازم ) [مجاز] = * چشم خوردن: به جز آن نرگس مستانه که چشمش مرساد / زیر این طارم فیروزه کسی خوش ننشست (حافظ: ۵۸ ).
* چشم زدن: (مصدر متعدی ) [مجاز]
۱. [عامیانه] چشم زخم به کسی رساندن، با چشم شور به کسی نظر کردن و به او آسیب رساندن.
۲. (مصدر لازم ) [قدیمی] بستن و باز کردن پلک ها.
۳. (مصدر لازم ) [قدیمی] اشاره کردن با چشم.
۴. (مصدر لازم ) [قدیمی] ترس و بیم داشتن، بیمناک بودن از کسی یا چیزی: دوخته بر دیده از این ناکسان / کاهْل نظر چشم زنند از خسان (امیرخسرو: لغت نامه: چشم زدن ).
* چشم شور: [عامیانه، مجاز] چشمی که اگر با نظر اعجاب و تحسین به کسی یا چیزی نگاه کند به آن چشم زخم می زند و آسیب می رساند.
* چشم فروبستن: (مصدر لازم ) [مجاز] = * چشم بستن: دلارامی که داری دل در او بند / دگر چشم از همه عالم فروبند (سعدی: ۱۴۸ ).
* چشم کردن: (مصدر متعدی ) [مجاز]
۱. [عامیانه] = * چشم زدن
۲. در نظر گرفتن، طرف توجه قرار دادن: که چشم کرد دل داغدار صائب را / که دود تلخی از این لالهزار میخیزد (صائب: ۸۰۶ )، تا تو را کبر تیزخشم نکرد / مر تو را چشم تو به چشم نکرد (سنائی: ۱۸ ).
* چشم گرداندن: (مصدر لازم ) [عامیانه]
۱. خیره نگریستن.
۲. با نگاه تند و خشمآلود به کسی نظر کردن.
* چشم گرم کردن: [قدیمی، مجاز] خفتن، اندکی خوابیدن، دیده برهم نهادن و به خواب رفتن: فرود آمد از بارگی شاهْ نرم / بدان تا کند بر گیا چشم گرم (فردوسی: ۷/۳۷۴ ).
* چشم نهادن: (مصدر لازم ) [قدیمی، مجاز]
۱. به کسی یا چیزی چشم داشتن و منتظر بودن.
۲. نگاه کردن و مراقب بودن.
* چشم نهان: [قدیمی، مجاز] = * چشم بصیرت: به چشم نهان، بین نهان جهان را / که چشم عیان بین نبیند نهان را (ناصرخسرو: ۱۰ ).
* چشم و چار: [عامیانه، مجاز] چشم.
* چشم و چراغ: [مجاز]
۱. شخص عزیز و دوست داشتنی.
۲. معشوق زیبا.
* به چشم کردن: [قدیمی] = * چشم زدن
۱. (زیست‌شناسی) عضو حسی و بینایی بدن انسان و حیوان.
۲. [مجاز] نظر؛ نگاه اجمالی: چشمم به او افتاد.
۳. [مجاز] انتظار؛ توقع: ◻︎ گر از دوست چشمت بر احسان اوست / تو در بند خویشی نه در بند دوست (سعدی۳: ۳۹۲).
۴. [عامیانه، مجاز] = ⟨ چشم شور.
۵. (شبه جمله) [عامیانه، مجاز] هنگام قبول کاری با احترام نسبت به مخاطب گفته میشود؛
⟨ چشم از جهان بستن: [مجاز] مردن: ◻︎ چو سالار جهان چشم از جهان بست / به کین‌خواهی تو را باید میان بست (نظامی۲: ۱۶۲).
⟨ چشم از جهان فروبستن: [مجاز] = ⟨ چشم از جهان بستن
⟨ چشم باز کردن:
۱. بیدار شدن از خواب.
۲. [عامیانه، مجاز] چیزی را به‌دقت نگریستن و مواظب آن بودن.
⟨ چشم بد: = ⟨ چشم شور: ◻︎ چه نیروست در جنبش چشم بد / که نیکوی خود را کند چشم‌زد (نظامی۶: ۱۰۷۶)، ◻︎ ندانم چه چشم بد آمد بر اوی / چرا پژمرید آن چو گلبرگ روی (فردوسی: ۴/۳۳۸).
⟨ چشم برداشتن: (مصدر لازم) [مجاز]
۱. صرف‌نظر کردن.
۲. ترک نظاره کردن؛ نگاه نکردن به کسی یا چیزی.
⟨ چشم بر هم نهادن: (مصدر لازم) = ⟨ چشم بستن⟨ چشم بستن: (مصدر لازم)
۱. مردن.
۲. نگاه نکردن به کسی یا چیزی؛ ترک نظاره کردن.
۳. [قدیمی، مجاز] صرف‌نظر کردن.
⟨ چشم بصیرت: [مجاز] بینش آگاهانه و توٲم با خرد.
⟨ چشم به راه داشتن: [مجاز] منتظر بودن؛ انتظار کشیدن: ◻︎ مدتی شد که تا بدان اومید / چشم دارد به راه و گوش به در (انوری: ۱۹۹).
⟨ چشم بی‌آب: [قدیمی، مجاز] چشم شوخ، گستاخ، بی‌حیا، و بی‌شرم.
⟨ چشم بیمار: [قدیمی، مجاز] چشم نیم‌بسته و خمارآلود که شاعران آن را به زیبایی وصف کرده‌اند.
⟨ چشم پوشیدن: (مصدر لازم) [مجاز] چشم‌پوشی کردن و نادیده انگاشتن.
⟨ چشم خروس:
۱. (زیست‌شناسی) گیاهی با گل‌های خوشه‌ای، برگ‌های شبیه برگ اقاقیا، دانههای سرخ، و ماده‌ای سمّی که دانههای آن در گذشته مصرف طبی داشته؛ آدونیس.
۲. [قدیمی، مجاز] شراب سرخ‌رنگ.
۳. [قدیمی، مجاز] لب و دهان سرخ، نازک، و تنگ.
⟨ چشم خواباندن: (مصدر لازم) [قدیمی، مجاز] تغافل کردن؛ نادیده انگاشتن.
⟨ چشم خوابانیدن: (مصدر لازم) [قدیمی، مجاز]=⟨ چشم خواباندن⟨ چشم خوردن: (مصدر لازم) [عامیانه، مجاز] هدف چشمزخم واقع شدن؛ چشمزخم خوردن؛ از چشم شور آسیب دیدن.
⟨ چشم داشتن: (مصدر متعدی) [مجاز]
۱. توقع داشتن.
۲. [قدیمی] امید و آرزو داشتن.
۳. [قدیمی] در انتظار بودن.
⟨ چشم دوختن: (مصدر لازم) [مجاز] پیوسته به کسی یا چیزی با دقت نگاه کردن.
⟨ چشم دل: [عامیانه] = ⟨ چشم بصیرت: ◻︎ چشم دل باز کن که جان بینی / آنچه نادیدنی‌ست آن بینی (هاتف: ۵۰).
⟨ چشم رسیدن: (مصدر لازم) [مجاز] = ⟨ چشم خوردن: ◻︎ به‌جز آن نرگس مستانه که چشمش مرساد / زیر این طارم فیروزه کسی خوش ننشست (حافظ: ۵۸).
⟨ چشم زدن: (مصدر متعدی) [مجاز]
۱. [عامیانه] چشمزخم به کسی رساندن؛ با چشم شور به کسی نظر کردن و به او آسیب رساندن.
۲. (مصدر لازم) [قدیمی] بستن و باز کردن پلک‌ها.
۳. (مصدر لازم) [قدیمی] اشاره کردن با چشم.
۴. (مصدر لازم) [قدیمی] ترس و بیم داشتن؛ بیمناک بودن از کسی یا چیزی: ◻︎ دوخته بر دیده از این ناکسان / کاهْل نظر چشم زنند از خسان (امیرخسرو: لغت‌نامه: چشم زدن).
⟨ چشم شور: [عامیانه، مجاز] چشمی که اگر با نظر اعجاب و تحسین به کسی یا چیزی نگاه کند به آن چشمزخم می‌زند و آسیب میرساند.
⟨ چشم فروبستن: (مصدر لازم) [مجاز] = ⟨ چشم بستن: ◻︎ دلارامی که داری دل در او بند / دگر چشم از همه عالم فروبند (سعدی: ۱۴۸).
⟨ چشم کردن: (مصدر متعدی) [مجاز]
۱. [عامیانه] = ⟨ چشم زدن
۲. در نظر گرفتن؛ طرف توجه قرار دادن: ◻︎ که چشم کرد دل داغدار صائب را / که دود تلخی از این لالهزار میخیزد (صائب: ۸۰۶)، ◻︎ تا تو را کبر تیزخشم نکرد / مر تو را چشم تو به چشم نکرد (سنائی: ۱۸).
⟨ چشم گرداندن: (مصدر لازم) [عامیانه]
۱. خیره نگریستن.
۲. با نگاه تند و خشمآلود به کسی نظر کردن.
⟨ چشم گرم کردن: [قدیمی، مجاز] خفتن؛ اندکی خوابیدن؛ دیده برهم نهادن و به خواب رفتن: ◻︎ فرود آمد از بارگی شاهْ نرم / بدان تا کند بر گیا چشم گرم (فردوسی: ۷/۳۷۴).
⟨ چشم نهادن: (مصدر لازم) [قدیمی، مجاز]
۱. به کسی یا چیزی چشم داشتن و منتظر بودن.
۲. نگاه کردن و مراقب بودن.
⟨ چشم نهان: [قدیمی، مجاز] = ⟨ چشم بصیرت: ◻︎ به چشم نهان، بین نهان جهان را / که چشم عیان‌بین نبیند نهان را (ناصرخسرو: ۱۰).
⟨ چشم‌و‌چار: [عامیانه، مجاز] چشم.
⟨ چشم‌و‌چراغ: [مجاز]
۱. شخص عزیز و دوست‌داشتنی.
۲. معشوق زیبا.
⟨ به چشم کردن: [قدیمی] = ⟨ چشم زدن
دانشنامه عمومی
چشم ها اعضای دستگاه بینایی اند. این اندام برای موجودات توانایی دریافت و پردازش جزئیات دیداری و توان پاسخ، پاسخی که لزوماً برای انجامش نیاز به بینایی نیست را فراهم می کنند. چشم، نور را شناسایی می کند و آن را تبدیل به پیام های الکتروشیمیایی در یاخته های عصبی می کند. در موجودات پیشرفته تر، چشم اندام نوری پیچیده ای است که روشنایی را از فضای پیرامون می گیرد، شدت و ضعف آن را متناسب می کند یا بر روی اجسام تمرکز می کند تا یک تصویر واضح داشته باشد. تصویر را تبدیل به سیگنالی می کند و به مغز می فرستد. چشم هایی که توان تجزیهٔ تصویر داشته باشند در ده نوع مختلف در طبیعت دیده شده اند که ۹۶ درصد از گونه های جانوران چشمانی با ساختار پیچیده دارند. چشم های با توان تجزیهٔ تصویر در نرم تنان، طنابداران و بندپایان وجود دارد. رزولوشن (قدرت بینایی) چشم انسان ۵۷۶ مگاپیکسل محاسبه شده است.چشم یک انسان چشم ترکیبی یک سنجاقک چشم مرکب چشم های یک عنکبوت
ساده ترین چشم مانند چشم میکروب ها، کاری نمی کند به جز تشخیص نور و تاریکی؛ که این برای تنظیم ساعت زیستی آن ها کافی است.
چشم های پیچیده می توانند شکل ها و رنگ ها را از هم تشخیص دهند. کهن ترین آثار یافت شده از چشم های نخستین به ۶۰۰ میلیون سال پیش، دورهٔ انفجار کامبرین بازمی گردد. آخرین جد جانوران ابزارهای زیست-شیمی لازم برای بدست آوردن بینایی را داشت و پس از آن ۹۶ درصد از گونه های جانوری در شش شاخهٔ زیستی از ۳۵ شاخه بینایی بدست آوردند. در بیشتر مهره داران و برخی از نرم تنان، چشم به این صورت کار می کند که اجازه می دهد پرتوهای نور وارد چشم شوند و به صفحه ای که پر از یاخته های حساس به نور است برخورد کنند. این صفحهٔ حساس به نور در پشت چشم قرار دارد و شبکیه نام دارد. یاخته های مخروطی برای تشخیص رنگ و یاخته های استوانه ای برای تشخیص در نور با شدت کم، همگی بر روی شبکیه قرار دارند و نور دریافتی را تبدیل به پیام های عصبی می کنند. این پیام ها با کمک عصب های بینایی به مغز فرستاده می شود.
چنین چشم هایی معمولاً کروی شکل اند و پر از مایعی شفاف و ژله مانند به نام زجاجیه. یک عدسی داخل آن ها قرار دارد تا بتواند بر روی اجسام پیرامون تمرکز کند و عنبیه که ماهیچه های پیرامون آن برای تنگ یا گشاد کردن مردمک کاربرد دارد. مردمک با تنگ و گشاد شدن میزان نور ورودی به چشم را تغییر می دهد. و در صورتی که نور کافی باشد محل تشکیل تصویر بر پردهٔ چشم را تغییر می دهد و خطاهای احتمالی را برطرف می کند. چشمان بیشتر سرپایان، ماهی ها، دوزیستان و مارها شکل عدسی ثابت دارد و تمرکز بر روی تصویر با کمک عقب و جلو رفتن لنز قابل انجام است مانند آنچه که در هنگام تمرکز کردن (فوکوس کردن) در دوربین عکاسی رخ می دهد.
ساده ترین چشم مانند چشم میکروب ها، کاری نمی کند به جز تشخیص نور و تاریکی؛ که این برای تنظیم ساعت زیستی آن ها کافی است.
چشم های پیچیده می توانند شکل ها و رنگ ها را از هم تشخیص دهند. کهن ترین آثار یافت شده از چشم های نخستین به ۶۰۰ میلیون سال پیش، دورهٔ انفجار کامبرین بازمی گردد. آخرین جد جانوران ابزارهای زیست-شیمی لازم برای بدست آوردن بینایی را داشت و پس از آن ۹۶ درصد از گونه های جانوری در شش شاخهٔ زیستی از ۳۵ شاخه بینایی بدست آوردند. در بیشتر مهره داران و برخی از نرم تنان، چشم به این صورت کار می کند که اجازه می دهد پرتوهای نور وارد چشم شوند و به صفحه ای که پر از یاخته های حساس به نور است برخورد کنند. این صفحهٔ حساس به نور در پشت چشم قرار دارد و شبکیه نام دارد. یاخته های مخروطی برای تشخیص رنگ و یاخته های استوانه ای برای تشخیص در نور با شدت کم، همگی بر روی شبکیه قرار دارند و نور دریافتی را تبدیل به پیام های عصبی می کنند. این پیام ها با کمک عصب های بینایی به مغز فرستاده می شود.
چنین چشم هایی معمولاً کروی شکل اند و پر از مایعی شفاف و ژله مانند به نام زجاجیه. یک عدسی داخل آن ها قرار دارد تا بتواند بر روی اجسام پیرامون تمرکز کند و عنبیه که ماهیچه های پیرامون آن برای تنگ یا گشاد کردن مردمک کاربرد دارد. مردمک با تنگ و گشاد شدن میزان نور ورودی به چشم را تغییر می دهد. و در صورتی که نور کافی باشد محل تشکیل تصویر بر پردهٔ چشم را تغییر می دهد و خطاهای احتمالی را برطرف می کند. چشمان بیشتر سرپایان، ماهی ها، دوزیستان و مارها شکل عدسی ثابت دارد و تمرکز بر روی تصویر با کمک عقب و جلو رفتن لنز قابل انجام است مانند آنچه که در هنگام تمرکز کردن (فوکوس کردن) در دوربین عکاسی رخ می دهد.
wiki: چشم
چشم (ابهام زدایی). چشم می تواند به موارد زیر اشاره داشته باشد:
چشم، عضو بارز حس بینایی
چشم انسان
چشم پزشکی
چشم، عضو بارز حس بینایی
چشم انسان
چشم پزشکی
wiki: چشم (ابهام زدایی)
چشم (فیلم ۱۳۸۹). چشم فیلمی به کارگردانی جمیل رستمی و نویسندگی حمیدرضا سلیمی ساختهٔ سال ۱۳۸۹ است.
مهدی احمدی
حشمت آرمیده
لادن مستوفی
افسانه پاکرو
سیاوش چراغی پور
مونیا جمالپور
صدف احمدی
مهدی احمدی
حشمت آرمیده
لادن مستوفی
افسانه پاکرو
سیاوش چراغی پور
مونیا جمالپور
صدف احمدی
wiki: چشم (فیلم ۱۳۸۹)
چشم (فیلم ۲۰۰۸). چشم (به انگلیسی: The Eye) عنوان یک فیلم ترسناک و هیجانی با بازی جسیکا آلبا است که در سال ۲۰۰۸ میلادی اکران عمومی شد . این فیلم بازسازی فیلمی ژاپنی به همین نام (به انگلیسیThe Eye(2002))ساخته برادران پنگ می باشد .
۱ فوریه ۲۰۰۸ (۲۰۰۸-02-۰۱)
داستان فیلم دربارهٔ زنی به نام سیدنی ولز هست ، که زمانی که عمل پیوند چشم انجام می دهد ، قادر به دیدن دنیای ماوراء طبیعی می شود و…
چشم در سال ۱۳۸۸ در ایران نیز اکران عمومی گشت که بازتاب فراوانی داشت .
۱ فوریه ۲۰۰۸ (۲۰۰۸-02-۰۱)
داستان فیلم دربارهٔ زنی به نام سیدنی ولز هست ، که زمانی که عمل پیوند چشم انجام می دهد ، قادر به دیدن دنیای ماوراء طبیعی می شود و…
چشم در سال ۱۳۸۸ در ایران نیز اکران عمومی گشت که بازتاب فراوانی داشت .
wiki: چشم (فیلم ۲۰۰۸)
چشم (فیلم). چشم فیلمی به کارگردانی جمیل رستمی و نویسندگی حمیدرضا سلیمی ساختهٔ سال ۱۳۸۹ است.
wiki: چشم (فیلم)
دانشنامه آزاد فارسی
17032300.jpg
چشماندام بینایی. در چشم انسان، براثر عملِ مشترک قرنیۀ منحنی، مایعات داخلی، و عدسی، نور متمرکز و کانونی می شود. چشم حشره، مرکب است و از تعدادی چشم کوچک مستقل، با نام اوماتیدی، تشکیل شده است. هر اوماتیدی به تنهایی نور را جمع آوری و به گیرنده منتقل می کند تا تصویری مجزا ساخته شود. بی مهرگان چشم هایی بسیار ساده تر و بدون عدسی دارند. در بین نرم تنان، سرپایان چشم های پیچیده ای شبیه به چشم مهر ه داران دارند. با آن که چشم های نوعی میگو قدرت درک رنگ دَه نوع رنگدانه، و چشم بعضی از مگس ها و ماهی ها قدرت درک پنج نوع رنگدانه را دارند، چشم انسان که فقط قدرت درک سه نوع رنگدانه را دارد، با ساختاری تقریباً کروی در حفره ای استخوانی قرار دارد. نور از قرنیه وارد چشم می شود. قرنیه منطقه ای شفاف در جلویِ لایۀ سخت خارجی (صلبیه) است. نور از شکافی کروی (مردمک) واقع در عنبیه (بخش رنگی چشم) می گذرد. ماهیچۀ عنبیه کوچکی و بزرگی مردمک و درنتیجه، مقدار نوری را که به چشم وارد می شود کنترل می کند. سپس، نور از عدسی عبور می کند. رباط های آویزان و ماهیچه های مژکی عدسی را در جای خود نگه می دارند. ماهیچه های مژکی باعث می شوند تا عدسی، که ساختار کروی و شفافی واقع در پشت عنبیه است، تغییر شکل دهد و تصاویر اجسامِ دور و نزدیک روی شبکّیه، واقع در پشت چشم، متمرکز شوند. شبکّیه پر از یاخته های حساس به نور استوانه ای، میله ای، و مخروطی است. یاخته های استوانه ای در نور کم به خوبی عمل می کنند، امّا قادر به درک رنگ نیستند. یاخته های مخروطی در روشنایی و نور زیاد بهتر عمل می کنند و مسئول دید رنگی اند. بخشی از شبکیّه، با نام لکه زرد، که تصویر در هنگام دید دقیق روی آن متمرکز می شود، اساساً از یاخته های مخروطی تشکیل شده است. یاخته های استوانه ای و مخروطی شبکیه تکانه ها را در طول نورون های حسی عصب بینایی به مغز می فرستند. این تکانه های عصبی در بخش خاصی از مغز (لپ پس سری) پردازش می شود و به صورت تصاویر ذهنی درمی آید که به آن رؤیت یا بینایی می گویند. چگونگی عمل رؤیت هنوز به درستی روشن نیست و سازوکار آن به ویژه در مورد رؤیت رنگ ها ناشناخته است. در قدیم عموماً معتقد بودند که در رؤیت، نور از چشم بیننده ساطع می شود و به اشیاء برخورد می کند و باعث دیدن آن ها می شود. ابن هیثم، فیزیک دان برجستۀ اسلامی قرن ۴ق که از بنیانگذاران علم اُپتیک یا نورشناسی است، ثابت کرد که این نظر درست نیست و از چشم هیچ نوری بیرون نمی آید. منبع و سرچشمه نور در بیرون قرار دارد که بر اشیاء می تابد و انعکاس آن به چشم می رسد و باعث رؤیت آن ها می شود.
wikijoo: چشم
فرهنگستان زبان و ادب
[علوم جَوّ] ← چشم توفان
نقل قول ها
چشم ها اندام های حسی در صورت است که مسئول بینایی می باشد.
• «بیناترین چشم ها، چشمی است که در خیر نفوذ کند؛ و شنواترین گوش ها، گوشی است که پذیرای پند باشد و از آن ها سود برد.» تحف العقول، ص ۲۳۵ -> حسن بن علی
• «چشمانت را خوب باز کن و نگاه کن، چهرهٔ خود را در تصویری می بینی؛ با گوش هایت خوب گوش بده، صدای خویش را در همهٔ صداها می شنوی.» ماسه و کف/۱۹۲۶ -> جبران خلیل جبران
• «بیناترین چشم ها، چشمی است که در خیر نفوذ کند؛ و شنواترین گوش ها، گوشی است که پذیرای پند باشد و از آن ها سود برد.» تحف العقول، ص ۲۳۵ -> حسن بن علی
• «چشمانت را خوب باز کن و نگاه کن، چهرهٔ خود را در تصویری می بینی؛ با گوش هایت خوب گوش بده، صدای خویش را در همهٔ صداها می شنوی.» ماسه و کف/۱۹۲۶ -> جبران خلیل جبران
wikiquote: چشم
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] چشم از اعضای بدن است که دارای قوه بینایی بوده , از آن در بابهای طهارت، صلات، صوم، حج، اطعمه و اشربه، قصاص و دیات سخن رفته است.
شستن داخل چشم در وضو واجب نیست.
باز بودن چشم هنگام شستن صورت در وضو مستحب است.
بستن چشمهای میت
بستن چشمهای میت پس از مرگ، مستحب و قرار دادن کافور در چشم او مکروه است.
چشم در نماز
کسی که خوابیده نماز می خواند و نیز کسی که از به جا آوردن رکوع و سجود ناتوان است بنابر مشهور باید با سر اشاره کند و با عدم امکان اشاره با سر، با بستن و باز کردن چشم، رکوع و سجود را به جا می آورد؛ بدین صورت که به قصد رکوع یا سجود، چشمهای خود را می بندد و به قصد بلند شدن از آن، آنها را باز می کند.
گروهی گفته اند: هنگام سجده، فشار بیشتری بر پلک های خود بیاورد. بنابر تصریح برخی، در صورت عدم امکان اشاره با هر دو چشم با یکی اشاره می کند.
← کراهت بستن چشم در نماز
...
شستن داخل چشم در وضو واجب نیست.
باز بودن چشم هنگام شستن صورت در وضو مستحب است.
بستن چشمهای میت
بستن چشمهای میت پس از مرگ، مستحب و قرار دادن کافور در چشم او مکروه است.
چشم در نماز
کسی که خوابیده نماز می خواند و نیز کسی که از به جا آوردن رکوع و سجود ناتوان است بنابر مشهور باید با سر اشاره کند و با عدم امکان اشاره با سر، با بستن و باز کردن چشم، رکوع و سجود را به جا می آورد؛ بدین صورت که به قصد رکوع یا سجود، چشمهای خود را می بندد و به قصد بلند شدن از آن، آنها را باز می کند.
گروهی گفته اند: هنگام سجده، فشار بیشتری بر پلک های خود بیاورد. بنابر تصریح برخی، در صورت عدم امکان اشاره با هر دو چشم با یکی اشاره می کند.
← کراهت بستن چشم در نماز
...
wikifeqh: چشم_
گویش اصفهانی
تکیه ای: čam
طاری: čeym
طامه ای: čam
طرقی: čem
کشه ای: čem
نطنزی: čam
واژه نامه بختیاریکا
تَک و تی؛ کَلا؛ تی
جدول کلمات
دیده
پیشنهاد کاربران
" بنام خدا "
در گویش محلی لری ( کهگیلویه ) به چشم
" تیه " گفته میشه.
تیه کال = چشم قهوه ای . . . . . کال = قهوه ای
پات سر تیم = قدمت بر چشم
در گویش محلی لری ( کهگیلویه ) به چشم
" تیه " گفته میشه.
تیه کال = چشم قهوه ای . . . . . کال = قهوه ای
پات سر تیم = قدمت بر چشم
دیده، عین، دید، رویت، نظر، نگاه، امید، انتظار، توقع، عزیز، گرامی، چشم زخم، حدقه
معنی به کردی
چاو
چاو
عین
دوختنِ چشم: کنایه ی ایما از پرهیز و دوری از گزند و آسیب
[ چو چشم زمانه بدوزم به گنج
سَزد گر سپهرم نخواهدبرنج ]
دکتر کزازی در مورد این واژه می نویسد: ( ( به گمان، این کاربرد کنایی بر پایه ی نیرویی آزارگر و زیانْ سان پدید آمده است که آن را نهفته در چشم میدانسته اند و چشم زخم می نامیده اند. ) )
نامه ی باستان ، ج ۳ ، داستان سیاوش ، دکتر کزازی ۱۳۸۴، ص ۳۱۵.
چشم : به چشم ، حتما .
( ( "چشم شاید پنچشنبه امد ـچشم ـامشب لیست خرید را بدهید به نعیم فردا می فرستم بخرد ــ چشم گوشت را خودم می خرم ـ چشم حتما از امیر می خرم . غیر از خشکشویی رفتن فعلا با نعیم کاری ندارید. ؟چشم چشم خداحافظ. "گوشی را گذاشت. ) )
( ( عادت می کنیم ، زویا پیرزاد ، چاپ 23 ، 1390 ، ص 12 . ) )
[ چو چشم زمانه بدوزم به گنج
سَزد گر سپهرم نخواهدبرنج ]
دکتر کزازی در مورد این واژه می نویسد: ( ( به گمان، این کاربرد کنایی بر پایه ی نیرویی آزارگر و زیانْ سان پدید آمده است که آن را نهفته در چشم میدانسته اند و چشم زخم می نامیده اند. ) )
نامه ی باستان ، ج ۳ ، داستان سیاوش ، دکتر کزازی ۱۳۸۴، ص ۳۱۵.
چشم : به چشم ، حتما .
( ( "چشم شاید پنچشنبه امد ـچشم ـامشب لیست خرید را بدهید به نعیم فردا می فرستم بخرد ــ چشم گوشت را خودم می خرم ـ چشم حتما از امیر می خرم . غیر از خشکشویی رفتن فعلا با نعیم کاری ندارید. ؟چشم چشم خداحافظ. "گوشی را گذاشت. ) )
( ( عادت می کنیم ، زویا پیرزاد ، چاپ 23 ، 1390 ، ص 12 . ) )
چشم عضو بینایی، یکی از حواس پنگانه انسان و بلکه مهمترین آنهاست ؛ بدون چشم، روشنایی و انواع طیفهای نوری برای انسان معنایی ندارد، انگار که کره زمین نچرخیده و تاریکی را به روشنایی واگذار نکرده است. بدون چشم زندگی برای انسان و بسیاری از جانوران مشکل و طاقت فرسا می شود و آن عبارت است از عضوی کروی شکل در قسمت سر که نور مستقیم یا انعکاس یافته از مردمک آن وارد و تصویری معکوس در روی شبکیه تشکیل می دهد ، بوسیله اعصاب بینایی با مغز ارتباط داشته و مغز با تجاربی که از قبل دارد ، احساس می کند نوری که وارد چشم شده، نور منبعی مانند خورشید یا ستاره ای دیگر ، چراغ و نظایر آن و یا برگردان شده آن نورها بوسیله جسمی است که خود منبع نمی باشد. ما این فرایند را دیدن می نامیم.
چشم کلمه ای است پارسی و کلمه " دیده " مترادف آن می باشد.
چشم به ترکی، " گؤز " نامیده می شود.
چشم کلمه ای است پارسی و کلمه " دیده " مترادف آن می باشد.
چشم به ترکی، " گؤز " نامیده می شود.
چشم قسمتی از بدن ما که در صورت ما قرار دارد و خداوند آن را برای دیدن ما انسان ها قرار داده تا بتوانیم ببینیم 👁
کلمات دیگر: