[ویکی فقه] به طور کلی، عمده دانشها و موضوعات درسی در مدارس و مراکز آموزشی در این مقاله آورده می شود.
ضرورت آشنایی
مسلمانان غیرعرب با
زبان عربی و نگرانی از درک نادرست قرآن و حدیث موجب تدوین قواعد دستوری زبانِ عربی شد، چنانکه سیبویه (متوفی نیمه دوم
قرن دوم ) نخستین اثر در این زمینه را به نام الکتاب تألیف کرد. الکتاب سیبویه تا چند قرن از اصلیترین کتابهای درسی در این موضوع بوده است . کتابهای درسی صرف و نحو و
لغت در بیش تر مدارس قدیم
جهان اسلام ، علاوه بر الکتاب سیبویه ، عبارت بوده است از: الایضاح فی النحو اثر ابوعلی فارسی (متوفی ۳۷۷) و الجمل فی النحو اثر عبدالقاهر جرجانی (متوفی ۴۷۴) که به جرجانیه معروف است . از قرن هفتم به بعد هم تدریس این کتابها متداول شد: الفیه اثر ابن معطی مغربی (متوفی ۶۲۸)؛ الکافیه و الشافیه اثر ابن حاجب نحوی (متوفی ۶۴۶) و شرح رضیالدین استرآبادی بر آن ؛ العزّی فی التصریف اثر ابراهیم زنجانی (متوفی پس از ۶۵۵) و شرح تفتازانی بر آن ؛ کتاب مشهور و بسیار متداول الفیه اثر ابن مالک اندلسی (متوفی ۶۷۲) و شروح فراوان آن مثل شرح ابن ناظم ، ابن عقیل و سیوطی؛ کتاب اجتهادی مغنی اللبیب در نحو اثر ابن هشام انصاری مصری (متوفی ۶۷۱)؛ مقدمه الا´جرومیه اثر محمدبن محمدبن داود صنهاجی معروف به ابن اجروم (متوفی ۷۲۳)؛ الهدایه اثر مؤلفی نامعلوم ؛ صمدیه (الفوائد الصمدیّـه) اثر بهاءالدین عاملی (متوفی ۱۰۳۰) و کتابهای دیگری که برخی از آن ها تاکنون نیز در مدارس علمیه و دانشگاههای جهان اسلام ، کتاب درسی است .
بلاغت
برای درک درست معانی قرآن و بویژه برای اثبات
اعجاز قرآن علم بلاغت ، که شامل معانی و بیان و بدیع است ، بنیاد نهاده شد. دانشمندان
مسلمان ابتدا در ضمن کتابهای نحوی و تفسیری به این مباحث توجه نشان دادند و بزودی از قرن چهارم به بعد به تألیف کتابهای مستقل ، در باره شاخه های مختلف علوم بلاغی پرداختند.
علوم قرآنی
یکی از مهمترین دانشها در برنامه تحصیلی، تفسیر و
قرائت قرآن بود. به دلیل ارتباط قرآن با مباحث لغوی و فقهی و کلامی و جز آن ، از یک سو
مفسران میبایست تواناییهای علمی معتنابهی میداشتند و از سوی دیگر دانشمندان سایر رشته های علوم دینی نیز می بایست با تفسیر آشنا میبودند. علم قرائت با مطالعات معانی واژه ها و اِعراب کلمات و ترکیبات قرآن و قرائتهای گوناگون آن پیوند داشت .
صحابه و
تابعین از همان آغاز به
تعلیم دانسته های خود از قرآن و قرائات مختلف اهتمام تمام میورزیدند، گرچه فراگیری همه قرائتها برای شاگردان الزامی نبود. فراهم آمدن و تدوین برخی از کتابهای مطالعات قرآنی حاصل تدریس استادان بوده است ، چنانکه تفسیرِ طبری معروف به جامع البیان از جلسات املای او بر برخی از شاگردانش حاصل آمده است . در علم قرائات ، تدریس این کتابها بیش تر رایج بوده است : التیسیر فی القراءات السبع ، اثرِ ابوعمرو عثمان بن سعید دانی (متوفی ۴۴۴)؛ الکنز فی القراءات العشر، اثر نجم الدین عبداللّه واسطی (متوفی ۵۲۱)؛ ارشاد المبتدی و تذکره المنتهی فی القراءات العشر، اثر ابوالعزّ قلانسی واسطی (متوفی ۵۲۱)؛ کتاب ایضاح الرموز و مفتاح الکنوز (نام دیگر آن : مجمع السرور)، اثر شمس الدین قباقبی حلبی (متوفی ۸۴۹)؛ منظومه شاطبیه موسوم به قصیده حرز الامانی و وجه التهانی، اثر ابومحمد قاسم بن فیره شاطبی (متوفی۵۹۰)؛ تحریرالتیسیر فی القراءات السبع و نیز المقدمه الجزریه فی علم التجوید، اثر شمس الدین ابن جزری متوفی ۸۳۳. علاوه بر فراگیری علم قرائات و تجوید، علم تفسیر نیز در مدارس تدریس میشد. از جمله مهمترین تفاسیری که کتاب درسی شد، این آثار بوده است : معالم التنزیل یا تفسیر بغوی، اثر حسین بن مسعود بَغَوی فَرّاء (متوفی ۵۱۶)؛ الکشّاف عن حقائق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل ، اثر جاراللّه زمخشری (متوفی ۵۳۸)؛ مفاتیح الغیب معروف به تفسیر کبیر، اثر فخررازی (متوفی ۶۰۶)؛ مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، اثر
فضل بن حسن طبرسی (متوفی ۵۶۰) و انوار التنزیل و
اسرار التأویل ، اثر بیضاوی که بر هر یک از آن ها بویژه تفسیر زمخشری و بیضاوی شروح و حواشی بسیاری نوشته شده است . واحدی نیشابوری نیز سه تفسیر بسیط ، وسیط و وجیز داشته که مدرّسان در درسشان از آن ها بهره فراوان می برده اند.
حدیث
...
