تلمیح

تلمیح (در لغت یعنی: با گوشهء چشم نگریستن است) از جملهٔ صنایع معنوی بدیع است که در آن نویسنده یا گوینده در ضمن نوشتار یا گفتار خودش به آیه، حدیث، داستان، یا مثل قرآنی یا اشاره داشته باشد. (صفحهٔ ۳۲۸ فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد دوّم) به عنوان نمونه می توان موارد زیر را بیان کرد:
همایی، استاد جلال الدّین. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد دوّم (صنایع بدیع و سَرَقات ادبی)، چاپ سوّم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۴
که اشاره اش به داستان سیاوش در شاهنامهٔ فردوسی ست.
که به داستان یوسف در قرآن اشاره می کند.
تلمیح غیر از معنای اصلی آن که در عرصهٔ ادبیات است در عرصه های دیگر مثل موسیقی نیز به کار می رود. در جاز نوازنده یا خواننده در جریان بداهه نوازی یا بداهه خوانی به آهنگ های مشهور دیگر اشاره می کند و به این کار نیز می توان تلمیح گفت.

تَلمیح
در لغت به معنای اشاره کردن به چیزی یا در یک چشم به هم زدن دیدن است. اما در اصطلاح علم بدیع آن است که در میانۀ شعر یا نثر اشاراتی ضمنی به دانسته های تاریخی، اساطیری، داستان های معروف، مثل، آیه، حدیث، باورهای عامیانه و ... شود بدون تصریح به اصل ماجرا و بدون آن که از کیفیات آنچه مورد اشاره است ذکری به میان بیاید. لازمۀ بهره مندی از تلمیح آگاهی از موضوع مورد اشاره است. مثلاً در بیت «من آن نگین سلیمان به هیچ نستانم/که گاه گاه بر او دست اهرمن باشد» حافظ تلمیح دارد به داستان حضرت سلیمان و دزدیده شدن خاتم حکومتش به دست ابلیس و حوادث مربوط به آن.

[ویکی فقه] تلمیح، از صنایع معنوی در علم بدیع است.
تلمیح در لغت به معنای «به گوشه چشم نگریستن » است و در اصطلاح، اشاره به آیه ، حدیث ، مَثَل ، داستان یا شعری مشهور با حداقل کلمات است تا با تداعی شدن آن ها مقصود گوینده واضحتر و مطلبش مؤثرتر شود، مانند بیت « جهان پیر است و بی بنیاد از این فرهادکش فریاد/ که کرد افسون و نیرنگش ملول از جان شیرینم» که به داستان شیرین و فرهاد اشاره دارد یا بیت «لَوأسمَعوا یَعقُوبَ ذِکرَ مَلاحَةٍ/ فی وجهِهِ، نَسِیَالجَمالَ الیوسُفی» اگر ملاحتِ سیمای او را به گوش یعقوب می رساندند، او زیبایی یوسف گونه را فراموش می کرد که به داستان قرآنیِ یعقوب و یوسف اشاره می کند.ظاهراً اولین بار خطیب قزوینی (متوفی ۷۳۹) و پس از او تفتازانی (متوفی ۷۹۱) در مبحث «سرقات شعری» تلمیح را مطرح کرده و آن را اشاره به قصه یا شعری بدون آوردن شرح کامل آن دانسته اند، با این تفاوت که تفتازانی (متوفی ۷۹۱) مَثَل را نیز به قصه و شعر افزوده و تلمیح را به «تلمیح در نظم» و «تلمیح در نثر» تقسیم کرده است و چون هریک ممکن است به شعر یا قصه یا مثلی اشاره کند، مجموعاً شش نوع تلمیح می توان ساخت.به نوشته رادویانی (متوفی قرن پنجم) بیتی که متضمن اشاره به آیه ای از قرآن باشد، دارای صنعت «معنی الا´یات بالابیات» است.شمس قیس رازی تلمیح را گونه ای ایجاز دانسته است که شاعر با کلمات اندک، معانی بسیار القا کند.به تلمیح «ارسال ملیح» نیز گفته اند، یعنی شاعر در شعر مثلی بیاورد که بر اساس قصه ای یا برگرفته از حکایتی باشد و این را «تملیح» نیز گفته اند که در لغت به معنای « نمک بسیار در طعام کردن» است در تلمیح دو ژرف ساختِ تشبیه و تناسب (مراعات النظیر) وجود دارد؛ بین مطلبِ گوینده و آنچه به آن اشاره می کند، وجه شبه و بین اجزای داستان تناسب وجود دارد، مانند این بیت حافظ : «سوختم در چاه صبر از بهر آن شمع چگل/ شاه ترکان فارغ است از حال ما کو رستمی»، که بین عاشق شدن و رنجهای گوینده و رنج بیژن در عشق منیژه شباهت و بین چاه و چگل و شاه ترکان و رستم تناسب وجود دارد.
وجه اشتراک و افتراق تلمیح با صنایع دیگر
تلمیح با صنایع اقتباس و تضمین و ارسال المثل، وجوه اشتراک و افتراقی دارد.عمده ترین تفاوت آن ها این است که در این صنایع، آیه، حدیث، مثل یا شعر، به طور کامل یا بخشی از آن ها عیناً نقل می شود، اما در تلمیح به آن ها فقط اشاره می گردد؛ در تضمین، معمولاً شعر آورده می شود و در اقتباس، آیه و حدیث و در ارسال المثل، مثل می آید، ولی در تلمیح بیش تر به داستان اشاره می شود.به گفته تقوی اگر در تلمیح فقط به داستان اشاره شود، به آن « عنوان » می گویند.وجه اشتراک تلمیح با اقتباس و تضمین و ارسال المثل این است که در همه آنها، گوینده برای تأکید بر معنی یا تکمیل آن، به چیزی خارج از متن اشاره می کند.از تلمیح برای بالابردن یا ایجاد زبان شعری، اغراق در اثبات صفتی برای ممدوح یا معشوق ، ایجاز ، تمثیل ، ایجاد زبان رمزی یا مقاصد دیگر استفاده می شود.
اقسام تلمیح در ادب فارسی
تلمیح در ادب فارسی به دو بخش تقسیم می شود: اسلامی و ملی و حماسی .در دوره ها و سبکهای گوناگون شعر فارسی تلمیحات اسلامی با بسامد متفاوتی آمده اند.این تلمیحات در قرون اولیه اسلام در شعر برخی شاعران سبک خراسانی به کار می رفت.
← تلمیحات اسلامی
...