جامع التواریخ

جامِعُ التَّواریخ، کتابی مشهور، تألیف خواجه رشیدالدین فضل الله طبیب همدانی. این کتاب از مهم ترین منابع تاریخ ایران و جهان به زبان فارسی است که خاصه بخش مربوط به دورۀ مغولان آن از اهمیت و ارزشی یگانه برخوردار است؛ چنان که برخی از دانشمندان آن را «تاریخ کبیر» و اثری «عدیم النظیر»، «یکی از اعاظم کتب تاریخی» ( نک‍ : قزوینی، 2/«د»؛ مینوی، «ترجمۀ علوم. . . »، 5 ) ، «دائرة المعارف بزرگ تاریخی که هیچ یک از ملتهای آسیایی و اروپایی نظیر آن را در قرون وسطى نداشته اند» ( بارتولد، 46 ) ، یا آن را اثری خوانده اند که نویسندۀ آن به عنوان «نخستین تاریخ نویس جهانی»، تاریخ و فرهنگ
دولتهای بزرگ و گوناگون قاره های آسیا و اروپا‍ را با بی طرفی عالمانه نخستین بار وصف کرده است ( یان1، جم‍ ) .
همان گونه که اعراب به ضبط و حفظ انساب بسیار اهمیت می دادند، مغولان کوچرو نیز سخت پایبند حفظ نسب نامۀ قبیله ای خویش بودند ( نک‍ : رشیدالدین، 1/223، 244؛ ولادیمیرتسف، 75 ) . این امر نزد مغولان از نظر دیگری هم اهمیت داشت، زیرا در فرهنگ آنان ازدواج هم نسبان، هم خونان و یا به قول خود آنان هم استخوانان با یکدیگر ممنوع بود و می بایست از اقوام غیر هم استخوان همسر بگزینند ( رشیدالدین، 1/86، 99، 114، 191؛ ولادیمیرتسف، همانجا ) . آنان تا زمانی که خط نداشتند و نگارش نمی دانستند، نسب نامۀ قبیله ها را به خاطر می سپردند و از نسلی به نسل دیگر منتقل می ساختند. چون چنگیزخان ( چینگگیزخان ) به کشورگشایی پرداخت، مغولان با قومها و ملتهای متمدن تر آشنا شدند و از اویغوران خط و نوشتن آموختند، آنگاه نسب نامه ها را نویساندند و در خزانۀ شاهی نهادند ( جوینی، 2/17؛ رشیدالدین، 1/227 ) .
دلبستگی مغولانۀ ایلخانان ایران به نسب نامه، به منابع تاریخی نیز راه یافت. تا جایی که منابع یاری می کنند، می دانیم که هیچ یک از ایلخانان ایران ( اگرچه پسینیان آنان مسلمان شده بودند ) عربی نمی دانستند، اما زبان فارسی را کم و بیش به ضرورت آموخته بودند. به همین سبب، و با آنکه در ایران پیش از حملۀ مغول آثار دینی و علمی و تاریخی بیشتر به زبان عربی ــ که زبان علمـی همۀ اقوام مسلمان به شمـار می رفت ــ نوشته می شد، با استیلای مغولان و در عصر ایلخانان فارسی نویسی و تاریخ نویسی به زبان فارسی نضج گرفت ( قزوینی، 2/«د»، «ه‍ » ) و کتابهای بسیار به ویژه در زمینۀ تاریخ به زبان فارسی تألیف گردید.
دو سال پس از فتح بغداد، یعنی در 658 ق ( همو، 2/«د» ) ، عطاملک جوینی، تاریخ جهانگشای را تألیف کرد. پس از او خواجه رشیدالدین جامع التواریخ را نوشت و آنگاه نویسندگان و مورخان دیگر انبوهی آثار مکتوب تاریخی پدید آوردند.
خواجه رشیدالله فضل الله که در عهد هلاگو همراه خانواده از قلعۀ الموت فرود آمده بود، خدمت خویش را در دربار ایلخانان از عهد اباقاخان آغاز کرد و در روزگار غازان خان مقامی والا یافت که تا مرگ محمد خدابنده اولجایتو پایید ( IA, IX/705 - 706 ) . غازان خان که به روایت رشیدالدین به تاریخ دلبستگی فراوان داشت و پس از پولاد چینگسانگ از همۀ مغولان عصر مؤلف، تاریخ قبایل مغول و نیاکان چنگیزخان را بهتر و بیشتر می دانست ( رشیدالدین، 2/ 1338 ) ، او را مأمور نوشتن تاریخ قبایل مغول و نیاکان چنگیزخان، تاریخ زندگی و کارهای او و جانشینانش تا روزگار خویش ساخت، و به فرمان غازان نوشته ها و یادداشتهای «نامدوّن» و «نامرتب» که در باب تاریخ و نسب نامۀ مغولان در خزانۀ شاهی نگهداری می شد ( همو، 1/34 - 35 ) و از آنها به عنوان التان دفتر ( دبتر ) ( همو، 1/186، 227 ) ( = دفتر زرین ) یاد شده است، در اختیار رشیدالدین قرار گرفت. خواجه رشیدالدین بخش نخست جلد اول جامع التواریخ یعنی تاریخ مبارک غازانی را که تاریخ قبیله های ترک و مغول و اسطوره ها و تاریخ نیاکان چنگیز و تاریخ دوران کودکی و جوانی و برخاستن او ست، با استفاده از آن نوشته ها و با سود جستـن از دانسته های خود غازان خـان و پولاد چینگسانگ ــ که از سوی تیمور قاآن نوادۀ قوبیلای قاآن به سفارت آمده و در ایران ماندگار شده بود ــ و دیگر امیران مغول تألیف کرد ( همو، 1/35 ) . سپس از آغاز حملۀ مغول به ایران تا فتح بغداد را بیشتر از جهانگشای جوینی و فتح نامۀ منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی برگرفت. از آن پس تا روزگار غازان را که خود شاهد رویدادها بود، از یاد خویش و ناگزیر یاد دیگر دولتمردان و امیران ایرانی و ترک و مغول، و شاید سفیران شرق و غرب فراهم ساخت؛ اما به قول او هنوز «سواد» به تمامی به «بیاض» نرفته بود که در 703ق غازان خان درگذشت و مؤلف پس از مرگ او نقل به «بیاض» را تکمیل کرد و به سلطان محمد اولجایتو، برادر و جانشین غازان خان، تقدیم داشت. اولجایتو نیز که مانند برادرش بر اسطوره ها و تاریخ مغولان آگاهی داشت، به ملاحظه و بررسی کتاب پرداخت و جایهایی از آن را اصلاح کرد و دستور داد تا خواجه دنبالۀ تاریخ را تا به روزگار او بنویسد و 3 بخش نیز بر آن بیفزاید: 1. تاریخ جهان از آغاز خلقت تا ظهور چنگیزخان؛ 2. تاریخ اقوام و ملل؛ 3. جغرافیای جهان یا صور الاقالیم و مسالک الممالک ( نک‍ : همو، 1/1 - 2، 8 - 9 ) .
مؤلف ضمن آنکه از تکمیل و اصلاح جلد اول غافل نبود و چند جای آن را در عصر اولجایتو ترمیم کرد، این بخشها را نیز نوشت که به ایلخان عرضه داشت و از وی اکرام و اعزاز و انعام فراوان یافت ( همو، 1/772 - 773؛ ابوالقاسم، 54، 196، 240 ) .
جلد نخست کتاب که با تاریخ قبایل ترک و مغول آغاز شده است، اسطوره هایی از آن دو قوم را دربر دارد. تنها منبعی که از نظر کیفیت و حفظ اسطوره ها با این بخش از جامع التواریخ هم طراز، و شاید به جهاتی از آن برتر است، کتابِ مونغولون نه اوچا ـ توپچاآن یا «تاریخ سرّی مغول» است که متن اصلی آن به خط مغولی بازنمانده، اما متن چینی آن به نام یوآن ـ چااو ـ بیشی = تاریخ خاندان یوآن ( در زبان چینی خانوادۀ قوبیلای بدین نام خوانده می شد ) باقی مانده است که متن مغولی را در حاشیه با آوانگاری چینی دربر دارد ( کلاوز، 9 - 65 ) . مثلاً برحس . . .