عراق عجم

عراق عجم نام تاریخی ناحیه ای در مرکز ایران است که از غرب به کوه های زاگرس، از شرق به کویر، و از شمال به کوه های البرز منتهی می شود. کرمانشاه، همدان، اصفهان، فریدن، ری، قزوین و کاشان، قم، تفرش از شهرهای عمدهٔ این ناحیه بوده اند و سبک عراقی در شعر فارسی منسوب به این ناحیه است. بر اساس کتاب اسناد نام خلیج فارس میراثی کهن و جاودان در مبحث نامهای سرزمین ایران آمده است که در دوره های تاریخی پیش از اسلام ایران مرکزی را ایراکستان می گفتند برخی نیز این منطقه را اراک نام گذاری کرده اند و آن را کوچک شده واژه ایران می دانستند به معنی ایران کوچک، جغرافی دانان و مسالک و ممالک نویسان مسلمان این کلمه را معرب نموده و بر اساس قواعد معرب سازی ک را به ق تبدیل و آن را اِراق و عراق ثبت کردندو دشت های منطقه غرب زاگرس را که منطبق با سرزمین صاف (فلات) عراق (به غیر از کردستان) را عراق عرب نام نهادند که منطبق با منطقه بابلیون دوره باستان است. اهمیت ملایر در دوران پیش از اسلام (ایران باستان) به قلعه ها و مراکز جمعیتی آن باز می گردد. هنگامی که آریایی ها از سرمای شمال روسیه (سیبری) به سرزمین ایران کوچ کردند، یکی از اقوام آن ها به نام ماد که قوی ترین قوم آریایی بود در ناحیه غربی ایران کنونی ساکن شدند و آغازگر تاریخ ایران باستان شدند. این قوم جنگاور و دامپرور بودند و سرزمین تازه را که سرسبز و گرم بود بهشت رویای خود یافتند. بعدها قوم ماد، کشور ماد یا ماه را در باختر ایران بنا کرد و نخستین تمدن های انسانی را تشکیل داد و کشور ماد یا ماه از ناحیه ای شامل اراک، ری، قم، اصفهان، ساوه، ملایر، نهاوند، همدان، کرمانشاه و پشت کوه لرستان کنونی تشکیل می شد که به این منطقه بعدها ایالت کوهستانی یا جبل و بعد از آن عراق عجم گفتند.
شاعر جهان خواجه ایران، حافظ شیراز علیه الرحمه می فرماید:
معنای عراق، زمین صاف، نزدیک دریا، ساحل رودخانه یا دریا و به گمانی برگرفته شده از واژه فارسی ایراه یا ایران شهر است و یاقوت، باور دارد که همان بابل است واژه عجم یک واژه عربی است، به معنای کسی که نمی تواند به عربی سخن بگوید یا کسی که عربی را با لهجه سخن می گوید. چون در صدر اسلام و هم چنین در چهار سده نخست هجری قمری بیشتر کسانی که در کشور اسلامی نفوذ و حضور داشتند و در ضمن عرب نبودند، ایرانی بودند؛ بنابراین این زاب (:صفت) عجم، بر ایرانیان نامیده می شده است. برمی گردیم به یاقوت حموی و به کتاب «معجم البلدان» ج. ۲ ص ۹۹، که در این گفتار، حدود عراق عجم را آورده و همان مناطق مرکزی ایران است. او می گوید که این صفت یعنی عراق عجم اولاً غلط و ثانیاً جدید است. یعنی در زمان یاقوت حموی که در آغازین های سده هفتم می زیسته تازه است. یاقوت می گوید که لفظ عراق عجم پس از سلجوقیان، بر زبان ها افتاده است و مناطق مرکزی ایران در پنج سده آغازین هجرت به نام الجبال مشهور بوده است. پدیده ای که در لفظ عراق عجم دیده می شود، همگونی و تشبیه مناطق مرکزی ایران به عراق عرب یعنی عراق کنونی یا بقول یاقوت حموی بابل است.عراق عجم به نام ناحیه جبال نیز شناخته می شده است. جبال جمع عربی لغت جبل (کوهستان یا تپه) نامی که عرب ها به منطقه ای که پیشتر ماه (سرزمین ماد) که به آن عراق عجم هم گفته می شود که از عراق عرب - در جنوب بین النهرین - تمایز داده شود
دلیل این نام گذاری، کوهستان های آن - جز در ناحیه شمال شرقی اش - است. جبال از شرق به صحرای بزرگ خراسان، از جنوب خوزستان، از جنوب شرق استان فارس، از جنوب غرب عراق عرب، در شمال غرب آذربایجان و در شمال هم رشته کوه های البرز محدود شده است. مرزهای جبال به خوبی مشخص نشده و به طور مکرر تغییر می کرده است
بر پایه اصطخری (۲۰۳ ه‍. ق) و ابن حوقل (۲۶۷ ه‍. ق) معدن های آنتیمونی (سنگ سرمه) در اصفهان وجود داشته است.

عراقِ عَجَم
۱. در اصطلاح جغرافیای تاریخی: نامی که جغرافی دانان اسلامی قرن ۶ق جایگزین نام جَبَل یا بلادالجبل کردند تا محدودۀ جغرافیایی میان دشت های بین النهرین تا کویر مرکزی ایران را مشخص سازند و آن را از عراق عرب متمایز کنند. در دوران باستان این منطقه تقریباً همان سرزمین ماد بود. در دوران اسلامی شامل همدان، اصفهان، قم، کاشان و ری می شد. ۲. در تقسیمات جغرافیایی کشور: تا پیش از ۱۳۱۶ش، نام ولایتی بودکمابیش مطابق با شهرستان های اراک و تفرش امروزی و حاکم نشین آن شهرِ سلطان آباد بود. به موجب قانون تقسیمات کشوری ۱۳۱۶ش، نام حاکم نشین مزبور به اراک مبدّل شد.

[ویکی فقه] عراق عجم، مقابل عراق عرب می باشد.
در بحث زمین های مفتوح عنوه نیز از عراق عجم نام برده شده است.
محل اطلاق عنوان یاد شده
عنوان یاد شده بر نواحی مرکزی ایران اطلاق می شد و گستره آن شهرهای کرمانشاه ، همدان ، ری و اصفهان را دربر می گرفت.