اصمعی . [ اَ م َ ] (اِخ ) (122 هَ . ق . / 740 م . - 216 هَ . ق . / 831 م .) .
نام و نسب : عبدالملک بن قریب بن علی بن اصمع باهلی . منسوب به جد خود که اصمع نام داشت ، و بکسر اول غلط است و سمعانی نیز اصمعی را انتساب به جد دانسته است . و برخی وی را به بنواصمع، گروهی از قیس غیلان نسبت داده اند. و صاحب قاموس الاعلام آرد: نسب وی به مضربن نزاربن معد منتهی شود. و صاحب ضحی الاسلام گوید: اصمعی از قبیله ٔ باهله بود، نامش عبدالملک بن قریب منسوب به نیایَش اصمع. و نام عم وی را «سران » یاد کرده اند. کنیت وی را ابوسعید و ابوالقندیس و ابن قریب نیز آورده اند.
معاصران و استادان وی : اصمعی با گروهی از بزرگان ادب و لغت همعصر بود همچون : خلیل بن احمد و ابوزید انصاری و عیسی بن عمر ثقفی نحوی و خلف احمر فرغانی و ابوعبیده و ابونواس شاعر و ابوعمروبن العلاء و ابوعثمان مازنی و سیبویه و عمربن شبه . و اصمعی در نزد برخی از آنان تلمذ کرد از قبیل خلیل و عیسی بن عمر ثقفی و ابوزید و ابوعمروبن العلا ، و برخی خلف احمر را نیز استاد وی دانسته اند.
زادگاه وی : اصمعی در بصره چشم بجهان گشود و در آن شهر پرورش یافت و ازعالمان آن شهر دانش فراگرفت ، آنگاه به بادیه سفرها گزید و از مردم بادیه نشین لغت و شعر و ادب بیاموخت وآنها را گرد آورد و روایت کرد. در روزگار خلافت هارون از بصره به بغداد رفت و سپس به زادگاه خویش بازگشت و هم در آن شهر درگذشت . مأمون خلیفه میخواست او را بدرگاه خود بخواند اما موفق نشد و اصمعی پاسخ داد پیری و ضعف حال بمن اجازه نمی دهد از بصره بیرون آیم و بجای دیگر سفر گزینم . اما با همه ٔ این مأمون در هنگام لزوم حل هر مشکلی از دانشهای ادب و لغت را از راه مکاتبه ازو میخواست و پاسخ دریافت میکرد.
منظر وی : اصمعی مردی زشت روی بود چنانکه گویند یکی ازامیران کنیزکی به وی بخشید و آن کنیزک از اصمعی بهراسید.
صفات و دانش او: اصمعی مردی سبکروح و ظریف و خوش بیان بود و بروایت کردن اخبار اعراب و نقل ملح آنان شیفتگی فراوان داشت و میدانست که چگونه در مخاطب خویش شگفتی ایجاد کند و او را بخنده آورد و استحسان او را برانگیزد. دو خصلت در وی آنچنان قوی بود که توان آنها را راز شهرت وی دانست : نخست ، حافظه ٔ نیکو و نیرومند چنانکه بزرگترین قصیده را با یک بار شنیدن حفظ میکرد و هم روایت شده است که وی 16هزار ارجوزه را بجز دواوین عرب از بر داشت و هرچند این روایت مبالغه آمیز باشد اساس آن صحیح است . اما وی بمیزان توانایی حافظه ٔ خویش هوش علمی نداشت چنانکه خلیل از آموختن عروض به وی عاجز شده بود، و در نحو نیز ید طولایی نداشت ، زیرا دانستن نحو در عصر او نیاز به مهارت در قیاس و امثال آن داشت و به همین سبب کسانی که میدیدند وی با سیبویه مناظره میکند، میگفتند حق با سیبویه بود،ولی اصمعی بقوت زبان آوری بر وی چیره شد. خصلت دوم ، شیوه ٔ القا و تعبیر درست یا حسن تعبیر وی بود، چنانکه ابونواس گفته است : وی بلبلی بود که مردم را با نغمه های خویش بطرب می آورد. و شافعی در این باره گوید: «هیچکس از عرب نیکوتر از اصمعی به تعبیر نپرداخته است ». در حقیقت موسیقی عرب بادیه نشین در سخن و لهجه ٔ آنان بود بحدی که شهرنشینان از آن در شگفت میشدند، و این خصلت حسن تعبیر و زبان آوری اصمعی مایه ٔ شگفتی مردم به وی بود. باری این دو خصلت به اصمعی امکان داد تا بدرگاه خلافت راه یابد و بر مکانت و تقرب وی بیفزاید، چه او همبزم رشید بود و برای او افسانه ها و روایتهای نمکین و شیرین بادیه نشینان را نقل میکرد و او راسرگرم میداشت چنانکه کتب ادب آکنده از روایتهای اصمعی درباره ٔ داستانهای گوناگون زندگانی اجتماعی تازیان و بادیه نشینان آنان است ، خواه روایتهای وی درباره ٔلغت و شعر و لطایف ادبی ، و خواه نکات و لطایفی که میان او و عالمان در دربار خلافت و یا در پیشگاه امیران و یا در مجالس دانشمندان و ادیبان و شاعران رد و بدل شده است . پیوستگی اصمعی به رشید همچنانکه مایه ٔ شهرت فراوان وی گردید سبب توانگری او هم شد. اصمعی درلغت مهارتی بسزا داشت و هر لفظ را چه از لحاظ اشتقاق و چه از نظر معانی گوناگون آن بخوبی تشریح میکرد، وی تنها بشناختن کلمه اکتفا نمی کرد بلکه مفهوم و مدلول آنرا نیز بیان میداشت و اگر مدلول آن از مفاهیمی بشمار میرفت که نشان دادنی میبود آنرا نشان میداد و توصیف میکرد. ابوعبیده هم در لغت دست داشت و از کلمه های مربوط به اسب و اعضای آن چندین برابر اصمعی گرد آورده بود، ولی هنگامی که اسبی حاضر میکردند و از ابوعبیده درباره ٔ همان الفاظ میپرسیدند وی آنها را نمی شناخت و نمی توانست مدلول یکایک را نشان دهد، در صورتی که اصمعی آنها را بدقت تمام میشناخت و یکایک را نشان میداد و این در نتیجه ٔ آمیزش ممتد وی با اعراب و شنیدن او الفاظ را از زبان آنان و پیوستگی وی با ایشان در امور زندگی بود، در حالی که بیشتر دانستنیهای ابوعبیده نظری بود. اصمعی در حفظ اشعار و دواوین عرب سرآمد بود، اخفش گوید: «هیچکس را از اصمعی و خلف داناتر بشعر ندیدیم ». و ابن اعرابی گوید: «اصمعی را دیدم قریب 200 بیت انشاد کرد که یکی از آنها را ما نمیدانستیم ». و بسیاری از اشعار قبایل عرب از وی روایت شده است . چنانکه رفت و آمد وی بدربار خلفا و مجالس امرا که ایجاب میکرد وی بر افسانه ها و نوادر و سخنان لطیف آگاه باشد و از سوی دیگر حسن استعداد او در اینگونه مسائل ادبی ، سبب شده بود که وی مقدار بسیاری از ملح اعراب بادیه نشین را درباره ٔ عشق و زناشوئی و دشواریهای زندگی و نظایر اینها روایت کند و ازین رو محیطعراق آکنده از اینگونه داستانها شد و آنگاه دیگر شهرها آنها را نقل کردند. ولی آیا اصمعی در آنچه روایت میکرده موثق و راستگو بوده است یا نه ؟ در این باره اختلاف نظر است ، برخی گویند: «اصمعی بدان مشهور بود که کلمه هایی در لغت می افزود که از اهل زبان نبود» . و روایت کنند که مردی عبدالرحمن پسر برادر اصمعی را دید و به وی گفت : عم تو چه کرده است ؟ گفت : «در آفتاب نشست و بر اعراب دروغ بست ». و ابن اعرابی روایت کردو گفت : ابومحلم مرا ملاقات کرد و یک تن اعرابی با وی بود، گفت : این اعرابی را نزد شما آوردم تا از زبان وی دروغ اصمعی را بشنوید. آیا اصمعی در بیت عنترة:
شربت بماءالدحر ضین فأصبحت
زوراء تنفر عن حیاض الدیلم .
نگفته است : دیلم یعنی اعداء زیرا آنان عجمی باشند و عرب همه ٔ اعاجم را دشمنان میشمردند؟ اکنون از این اعرابی بپرسید معنی دیلم چیست . آنگاه ما از وی پرسیدیم و وی گفت دیلم حوضهایی است به غور که شتر من چندین بار بدان وارد شده است . و به ابوعبیده گفتند که اصمعی میگوید: «هنگامی که پدر من در مسابقه بر سلم بن قتیبة بوسیله ٔ اسبی که داشت سبقت جست » ابوعبیده گفت سبحان اﷲ و الحمد ﷲ و اﷲاکبر... بخدای سوگند که پدر اصمعی هرگز دابه ای نداشت و جز بر جامه ٔ خود بر هیچ چیز سوار نشد. و ثعلب گوید: از ابن اعرابی درباره ٔ کلمه ای که اصمعی روایت کرده بود، شنیدم که میگفت : از هزار اعرابی خلاف گفتار اصمعی را شنیده ام . و گروهی دیگر اصمعی را موثق شمرند چنانکه ابن معین و احمدبن حنبل وی را در حدیث ثقه دانسته اند. و ابوداود درباره ٔ وی گوید که او راستگوست ، برخی از لغویان نیز او را موثق دانسته اند چنانکه ابوالطیب گوید: «در میان مردم کسی حاضرجواب تر و متقن تر در محفوظات ، و راستگوتر در گفتار از اصمعی دیده نشده است ، وی بسیار خدا شناس و دیندار بود چنانکه به تفسیر قرآن نمیپرداخت و حتی هیچیک از لغاتی را که نظیر و اشتقاقی در قرآن از آنها آمده بود تفسیر نمیکردو از اینکه مبادا بر وی حرجی باشد به تفسیر حدیث هم نمیپرداخت و شعری را که در آن هجا بود نیز تفسیرنمی کرد و بجز احادیث ِ اندکی برفع حدیث نپرداخت و او در هر چیز که از اهل سنت روایت کرد راستگو بود. اما آنچه عوام از نوادر اعراب روایت کنند و گویند اینها از ساخته های اصمعی است و همچنین حکایتی که از پسر برادروی (حکایت گذشت ) آورده اند، هرگز بر اصمعی صدق نمیکند بویژه درباره ٔ این عبدالرحمن باید بگویم که اگر عموی وی نمیبود، خود او کسی نبود که شایستگی داشته باشد از وی نام ببرند. و چگونه توان پنداشت اصمعی بر شیوه ای بوده که عبدالرحمن نقل کرده است در حالی که اصمعی فتوی نمیداد جز بر آنچه همه ٔ عالمان بر آن اجماع داشتند، و از رأی دادن درباره ٔ مسائلی که مورد اختلاف بود خودداری میکرد و جز فصیح ترین لغات را جایز نمی شمرد و در رد هر لغتی که شیوا نبود اصرار میکرد؟».
از آراء متضاد درباره ٔ اصمعی توان چنین نتیجه گرفت که وی در روایت حدیث تحری شدید داشت ، و از اینرو محدثان وی را ثقه دانستند و در لغت نیز اغلب راستگو بود، مگر اینکه در تفسیر لغات غریب که گاهی اجتهاد میکرد دچار خطا میشد. اما درباره ٔ نوادر و ملح و آنچه از اعراب روایت کرده است ، توان گفت وی عنان گسیختگی را روا شمرده و هرگاه دریافته است که اقتضای مقام گفتار ظریف یا نادره و ملحه ای ایجاب میکند بر آن مقداری افزوده یا به اختراع و ایجاد آن پرداخته است و سهل انگاری در این باره را از اموری نمیدانسته است که با دین تماس داشته باشدیا سبب دور شدن از پرهیزکاری باشد، بهمین سبب میتوان درباره ٔ برخی از نوادر وی مانند حکایت اعرابیی که عشق وی را ناتوان ساخته بود در حالی که نودوشش سال داشت و نظایر آن ، تردید کرد، چنانکه وی هنگامی که این نادره را برای رشید نقل کرد گفت : «وای بر تو ای عبدالملک ، 96ساله هم عشق میورزد؟» و توان گفت چون مردم به نادره های اصمعی خو گرفتند و وی را بدان شناختند رفته رفته نوادر ظریفی درباره ٔ اعراب اختراع کردند و آنها را به اصمعی نسبت دادند. (از ضحی الاسلام ج 2 ص 302).
برخی از نوادر اصمعی : از اصمعی روایت کنند که گفت : کنیزکی خوبروی را دیدم که بر رویش خال و در پایش خلخال بود، از نام او پرسیدم ، گفت : کعبه . گفتم : این خال چیست ؟ گفت : حجرالاسود. آنگاه به بوسیدن حجر کسب اجازه کردم . گفت : لن تنالوا البر الا بشق الانفس ، سپس کیسه ای درهم بدو دادم . گفت : اکنون آزادی ، طواف کنی یا حجرالاسود را بوسه دهی ، و اگر بخواهی توانی در مسجدالحرام داخل شوی . و نیز از اصمعی نقل است که گفت : روزی در صحرا کیسه ٔخود را بزنی امانت دادم ، چون خواستم آنرا بازستانم ،به انکار برخاست ، ناگزیر وی را نزد یکی از مشایخ عرب بردم ، و او باز هم بر انکار بیفزود، و شیخ بحکم دین اسلام وی را بسوگند دادن واداشت ، و براستگویی وی و دروغگویی من حکم داد، آنگاه برحسب اضطراب بشیخ گفتم :گویا شما این آیه را نخوانده اید:
و لاتقبل لسارقة یمینا
و لو حَلَفَت ْ برب ّالعالمینا.
شیخ در دم مرا تصدیق و آن زن را تهدید کرد، تا اقرار آورد و عین مال مرا بخودم بازداد. آنگاه شیخ از من پرسید این آیه در کدام سوره است ؟ گفتم :در سوره ٔ:
الا هبی بصحنک ِ فاصبحینا
و لاتبقی خمورالأندرینا.
گفت : سبحان اﷲ! من گمان می کردم در سوره ٔانا فتحنا لک فتحاً مبینا [1/48] است .
و نیز آورده اند که روزی اصمعی از صحرا میگذشت ، دید بر سنگی نوشته اند:
ایا معشرالعشاق باﷲ خبّروا
اذا حل ّ عشق بالفتی کیف یصنع؟
اصمعی در زیر آن نوشت :
یداوی هواه ثم یکتم سره
و یصبر فی کل الامور و یخشع.
آنگاه فردای آن روز بدان جایگاه آمد و دیدنوشته اند:
و کیف یداوی والهوی قاتل الفتی
و فی کل یوم روحه یتقطع.
اصمعی در زیر آن نوشت :
اذا لم یطق صبراً لکتمان سره
فلیس له شی ٔ سوی الموت انفع.
روز دیگر که باز هم اصمعی از آنجا میگذشت ، دید جوان ملیحی سر بر سنگ نهاده و جان داده و بر روی سنگ نوشته است :
سمعنا اطعناثم متنا فبلغوا
سلامی علی من کان للوصل یمنع.
اصمعی دیگربار هم در زیر آن نوشت :
هنیاً لارباب النعیم نعیمهم
و للعاشق المسکین ما یتجرع .
صاحب ریحانة الادب مینویسد: نظیر این قضیه را به امام شافعی هم نسبت داده اند. و اگرچه بدین روش که به اصمعی نسبت داده اند بسیار مستبعد است و دور نیست که بطور مثل و رمان عرفانی جعل کرده باشند لکن محال هم نمیباشد. (از ریحانة الادب ج 1 ص 87).
سنجش اصمعی با دیگران : اصمعی بیش از حد به نص لغوی تکیه میکرد و در این باره سختگیر بود و از قیاس دوری میجست و با آن به معارضه برمیخاست . ابن جنی در این باره میگوید: «خلیل پیشوای قوم خویش بود و در دانش خود پرده از روی قیاس برمیداشت ». ولی درباره ٔ اصمعی گوید: «وی از کسانی نیست که به قیاسات دلبستگی نشان دهد و در این باره بکوشد». و نیز درباره ٔ اصمعی گوید: «وی به کمی چیرگی بر نظر و بسیاری محفوظات و روایات معروف است ». و در تأیید این اظهار نظر گوید: خلیل به اصمعی عروض می آموخت ولی فراگرفتن آن بر اصمعی دشوار بود، چنانکه خلیل از وی نومید شد و بتعریض این گفتار شاعر را درباره ٔ وی انشاد کرد:
اذا لم تستطع شیئاً فدعه
و جاوزه الی ما تستطیع.
خطیب بغدادی گفته است : از ابوزید درباره ٔ ابوعبیده و اصمعی پرسش شد، گفت : دو تن دروغگو باشند. و از آن دو درباره ٔ ابوزید پرسیدند، گفتند: آنچه بخواهی در وی عفاف و تقوی و اسلام است .
ابن مناذر گوید: اما اصمعی از لحاظ محفوظات سرآمد همه ٔ کسان است . و ابوزید موثق ترین مردم است . و هم ابن مناذر آرد: «اصمعی یک سوم لغت را پاسخ میداد و ابوعبیده نیمی از آنرا، و ابوزید دوسوم آنرا». و برخی این عبارت را چنین تفسیر کرده اند که منشاء آن فزونی یا کمی آگاهی بر لغت نیست ، بلکه منشاء آن توسع در اخذ و تحمل و فتوی و سختگیری در آنست ، چه برخی از آنان در آنچه اخذ میکردند بیشتر سخت میگرفتند چون اصمعی . (ضحی الاسلام ص 304). و هم از نظر مقایسه ٔ اصمعی و ابوعبیده گفته اند: ایرانی بودن ، ابوعبیده را از فروتنی در برابر عصبیت تازی آزاد کرد و آن همه سختگیری که اصمعی در تفسیر آیات قرآن و حدیث نشان میداد، در ابوعبیده دیده نمیشد. (ص 305). یکی از کسانی که به جرح و انتقاداز اصمعی و ابوعبیده و کسایی پرداخت و آنان را به دروغگویی و نادرستی نسبت داد ابن اعرابی (متوفی 231 هَ . ق .) بود. (ص 309).
آثار و تألیفهای او: اصمعی چهل کتاب در لغت و آنچه بدان اختصاص دارد تألیف کرد . وی در فن لغت به گردآوری کلمه های مخصوص به موضوعی واحد همت گماشت و بتعبیر امروزی در لغات دستگاهی از پیشوایان بشمار میرفت و کتب کوچک بسیاری در موضوعهای گوناگون تألیف کرد از قبیل کتاب النخل ، کتاب الکرم ، کتاب الشاء، کتاب الابل و کتابی در نامهای وحوش و کتابی در خیل و کتاب النبات و کتاب الشجر .
اصمعیات : اصمعیات مجموعه ٔ قصایدی است که آنها را به اصمعی نسبت دهند و آنها 77 قصیده است و برخی روایت کرده اند که اصمعی میخواست از راه تدوین اصمعیات مفضلیات را تکمیل کند و بر آنها بیفزاید، چنانکه برخی معتقدند که مفضلیاتی که هم اکنون دردسترس ماست اینهمه بزرگ نبوده است بلکه اصمعی بر آن افزوده است . محمدبن لیث اصفهانی گفته است : ابوعکرمةضبی مفضلیات را بر ما املا کرد و یادآور شد که آنها 30 قصیده بوده است که آنها را برای امیرالمؤمنین مهدی گرد آورده بود و من پس از آن آنها را در نزد اصمعی خواندم و او آنها را به 120 قصیده رسانید. اصمعیات را استاد آلْوارت منتشر کرده و بر آن تعلیقاتی نوشته و درباره ٔ آن ببحث پرداخته است . (از ضحی الاسلام ج 2 ص 276). و صاحب معجم المطبوعات آرد: آلْوارت (1828 - 1909 م .) نویسنده ٔ فهرست کتب عربی موجود در کتابخانه ٔ برلین که اهتمام خاصی به نشر قصاید تازی داشت کتابی در لایپزیک بسال 1902 و1903 زیر عنوان مجموع اشعارالعرب در سه بخش منتشر کرد که بخش نخست آن مشتمل بر اصمعیات و بعض قصاید لغوی است و در پایان بخش شروح و فهارسی بر آن افزود. (ازمعجم المطبوعات ج 1 ستون 496).
تألیفهای دیگر او: کتاب لغات القرآن . کتاب المصادر. ما اتفق لفظه و اختلف معناه . کتاب النجوم و اسراره . کتاب النبات . غریب الحدیث . کتاب الهمزة و تخفیفها. کتاب الوحوش . کتاب اللغات . کتاب الصفات . کتاب المقصور و الممدود. کتاب نوادرالاعراب یا کتاب النوادر. میاه العرب . الاجناس فی اصول الفقه . اصول الکلام . کتاب خلق الفرس . کتاب الاثواب . کتاب المیسر و القداح . کتاب اخبیة. کتاب فعل و افعل . کتاب الامثال . کتاب الالفاظ. کتاب السلاح . کتاب الانواء. کتاب الاجناس . کتاب الهمزة. کتاب القلب و الابدال . کتاب جزیرةالعرب . کتاب الاشتقاق . کتاب معانی الشعر. کتاب الاراجیز. کتاب النسب . المترادف (خطی ) (الاعلام ). الفروق . کتاب الابل (بیروت 1322 هَ . ق . در ضمن کتاب الکنز اللغوی فی اللسان العربی ). اسماء الوحوش وصفاتها (به اهتمام مسیو ژیور و با آن کتاب ما قال قطرب الخ بچاپ رسیده است . وین 1888 م . 70 ص ).
الاضداد (به اهتمام اب لویس شیخو بیروت 1912 م .). خلق الانسان ، یعنی درباره ٔ نامهای اعضا و صفات وی (در ضمن کتاب الکنز اللغوی فی اللسان العربی ).الخیل (به اهتمام هافنر ،وین 1895 م . 62 ص ). الدارات ، عبارت از مقالاتی است درباره ٔ شناسائی جزیرةالعرب (به اهتمام هافنر که آنرااز نسخه ٔ مصور دارالکتب المصریة نقل کرده است ، بیروت 1898 م . 16 ص ). الشاء (به اهتمام هافنر، بیروت 1896 م . 32 ص ). الفرق فی اللغة (با شروح و فهرست از مولر ، وین 1876 م . 56 ص ). الکنز اللغوی فی اللسان العربی (مشتمل بر کتاب الابل و خلق الانسان که یاد شد). النبات والشجر (به اهتمام هافنر،مطبعه ٔ یسوعیین بیروت 1898 م . 48 ص ). النخل والکرم (بیروت 1898 م . 38 ص ). (از معجم المطبوعات ج 1 ستون 456).
برخی از اشعار شاعران پارسیگوی درباره ٔ اصمعی :
چو ابن رومی شاعر، چو ابن مقله دبیر
چوابن معتز نحوی ، چو اصمعی لغوی .
با نظم ابن رومی و با نثر اصمعی
با شرح ابن جنی و با نحو سیبوی .
چون بحتری و اصمعی و جاحظ و صابی
هر یک گه شعر و ادب و فضل و ترسل .
پیرایه ٔ شرع امام حافظ
تلقین ده اصمعی ّ و جاحظ.
در بیان و در فصاحت کی بود یکسان سخن
گرچه گوینده بود چون جاحظ و چون اصمعی .
و رجوع شود به الانباری ص 150 و الفهرست ص 155 و ابن خلکان ج 2 ص 262 و بغیةالوعاة ص 313 و روضات الجنات ص 458 و قاموس الاعلام ترکی ج 2 ص 993 و بلوغ الارب ج 3 و ج 1 (فهرست ) و ریحانة الادب و فهرست معجم الادباء یاقوت و مافروخی ص 35 و سیرة عمربن عبدالعزیز ص 229 و تاریخ الخلفا ص 73، 146، 164، 189، 221 و کتاب التاج ص 44، 155 و فهرست تاریخ سیستان و ابن البلخی ص 31 و موشح و ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 126و فیه مافیه ص 341 و النقود صص 158 - 159 و فهرست عقدالفرید و هدیةالاحباب ص 99 و آداب اللغة العربیة ج 2 ص 101 و تاریخ ابن خلکان ج 1 ص 313 و لغات تاریخیة وجغرافیة ج 1 ص 186 و المنصف ص 458 و 28 و معجم المطبوعات ستون 459 و جواهر الادب و فهرست کتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار ج 2 ص 599 و احوال رودکی ص 127 و الجماهرص 144 و فهرست البیان و التبیین و الاوراق صص 25 - 39و فهرست تاریخ گزیده و ضحی الاسلام و الموسوعة العربیةچ بیروت و شدالازار.
نام و نسب : عبدالملک بن قریب بن علی بن اصمع باهلی . منسوب به جد خود که اصمع نام داشت ، و بکسر اول غلط است و سمعانی نیز اصمعی را انتساب به جد دانسته است . و برخی وی را به بنواصمع، گروهی از قیس غیلان نسبت داده اند. و صاحب قاموس الاعلام آرد: نسب وی به مضربن نزاربن معد منتهی شود. و صاحب ضحی الاسلام گوید: اصمعی از قبیله ٔ باهله بود، نامش عبدالملک بن قریب منسوب به نیایَش اصمع. و نام عم وی را «سران » یاد کرده اند. کنیت وی را ابوسعید و ابوالقندیس و ابن قریب نیز آورده اند.
معاصران و استادان وی : اصمعی با گروهی از بزرگان ادب و لغت همعصر بود همچون : خلیل بن احمد و ابوزید انصاری و عیسی بن عمر ثقفی نحوی و خلف احمر فرغانی و ابوعبیده و ابونواس شاعر و ابوعمروبن العلاء و ابوعثمان مازنی و سیبویه و عمربن شبه . و اصمعی در نزد برخی از آنان تلمذ کرد از قبیل خلیل و عیسی بن عمر ثقفی و ابوزید و ابوعمروبن العلا ، و برخی خلف احمر را نیز استاد وی دانسته اند.
زادگاه وی : اصمعی در بصره چشم بجهان گشود و در آن شهر پرورش یافت و ازعالمان آن شهر دانش فراگرفت ، آنگاه به بادیه سفرها گزید و از مردم بادیه نشین لغت و شعر و ادب بیاموخت وآنها را گرد آورد و روایت کرد. در روزگار خلافت هارون از بصره به بغداد رفت و سپس به زادگاه خویش بازگشت و هم در آن شهر درگذشت . مأمون خلیفه میخواست او را بدرگاه خود بخواند اما موفق نشد و اصمعی پاسخ داد پیری و ضعف حال بمن اجازه نمی دهد از بصره بیرون آیم و بجای دیگر سفر گزینم . اما با همه ٔ این مأمون در هنگام لزوم حل هر مشکلی از دانشهای ادب و لغت را از راه مکاتبه ازو میخواست و پاسخ دریافت میکرد.
منظر وی : اصمعی مردی زشت روی بود چنانکه گویند یکی ازامیران کنیزکی به وی بخشید و آن کنیزک از اصمعی بهراسید.
صفات و دانش او: اصمعی مردی سبکروح و ظریف و خوش بیان بود و بروایت کردن اخبار اعراب و نقل ملح آنان شیفتگی فراوان داشت و میدانست که چگونه در مخاطب خویش شگفتی ایجاد کند و او را بخنده آورد و استحسان او را برانگیزد. دو خصلت در وی آنچنان قوی بود که توان آنها را راز شهرت وی دانست : نخست ، حافظه ٔ نیکو و نیرومند چنانکه بزرگترین قصیده را با یک بار شنیدن حفظ میکرد و هم روایت شده است که وی 16هزار ارجوزه را بجز دواوین عرب از بر داشت و هرچند این روایت مبالغه آمیز باشد اساس آن صحیح است . اما وی بمیزان توانایی حافظه ٔ خویش هوش علمی نداشت چنانکه خلیل از آموختن عروض به وی عاجز شده بود، و در نحو نیز ید طولایی نداشت ، زیرا دانستن نحو در عصر او نیاز به مهارت در قیاس و امثال آن داشت و به همین سبب کسانی که میدیدند وی با سیبویه مناظره میکند، میگفتند حق با سیبویه بود،ولی اصمعی بقوت زبان آوری بر وی چیره شد. خصلت دوم ، شیوه ٔ القا و تعبیر درست یا حسن تعبیر وی بود، چنانکه ابونواس گفته است : وی بلبلی بود که مردم را با نغمه های خویش بطرب می آورد. و شافعی در این باره گوید: «هیچکس از عرب نیکوتر از اصمعی به تعبیر نپرداخته است ». در حقیقت موسیقی عرب بادیه نشین در سخن و لهجه ٔ آنان بود بحدی که شهرنشینان از آن در شگفت میشدند، و این خصلت حسن تعبیر و زبان آوری اصمعی مایه ٔ شگفتی مردم به وی بود. باری این دو خصلت به اصمعی امکان داد تا بدرگاه خلافت راه یابد و بر مکانت و تقرب وی بیفزاید، چه او همبزم رشید بود و برای او افسانه ها و روایتهای نمکین و شیرین بادیه نشینان را نقل میکرد و او راسرگرم میداشت چنانکه کتب ادب آکنده از روایتهای اصمعی درباره ٔ داستانهای گوناگون زندگانی اجتماعی تازیان و بادیه نشینان آنان است ، خواه روایتهای وی درباره ٔلغت و شعر و لطایف ادبی ، و خواه نکات و لطایفی که میان او و عالمان در دربار خلافت و یا در پیشگاه امیران و یا در مجالس دانشمندان و ادیبان و شاعران رد و بدل شده است . پیوستگی اصمعی به رشید همچنانکه مایه ٔ شهرت فراوان وی گردید سبب توانگری او هم شد. اصمعی درلغت مهارتی بسزا داشت و هر لفظ را چه از لحاظ اشتقاق و چه از نظر معانی گوناگون آن بخوبی تشریح میکرد، وی تنها بشناختن کلمه اکتفا نمی کرد بلکه مفهوم و مدلول آنرا نیز بیان میداشت و اگر مدلول آن از مفاهیمی بشمار میرفت که نشان دادنی میبود آنرا نشان میداد و توصیف میکرد. ابوعبیده هم در لغت دست داشت و از کلمه های مربوط به اسب و اعضای آن چندین برابر اصمعی گرد آورده بود، ولی هنگامی که اسبی حاضر میکردند و از ابوعبیده درباره ٔ همان الفاظ میپرسیدند وی آنها را نمی شناخت و نمی توانست مدلول یکایک را نشان دهد، در صورتی که اصمعی آنها را بدقت تمام میشناخت و یکایک را نشان میداد و این در نتیجه ٔ آمیزش ممتد وی با اعراب و شنیدن او الفاظ را از زبان آنان و پیوستگی وی با ایشان در امور زندگی بود، در حالی که بیشتر دانستنیهای ابوعبیده نظری بود. اصمعی در حفظ اشعار و دواوین عرب سرآمد بود، اخفش گوید: «هیچکس را از اصمعی و خلف داناتر بشعر ندیدیم ». و ابن اعرابی گوید: «اصمعی را دیدم قریب 200 بیت انشاد کرد که یکی از آنها را ما نمیدانستیم ». و بسیاری از اشعار قبایل عرب از وی روایت شده است . چنانکه رفت و آمد وی بدربار خلفا و مجالس امرا که ایجاب میکرد وی بر افسانه ها و نوادر و سخنان لطیف آگاه باشد و از سوی دیگر حسن استعداد او در اینگونه مسائل ادبی ، سبب شده بود که وی مقدار بسیاری از ملح اعراب بادیه نشین را درباره ٔ عشق و زناشوئی و دشواریهای زندگی و نظایر اینها روایت کند و ازین رو محیطعراق آکنده از اینگونه داستانها شد و آنگاه دیگر شهرها آنها را نقل کردند. ولی آیا اصمعی در آنچه روایت میکرده موثق و راستگو بوده است یا نه ؟ در این باره اختلاف نظر است ، برخی گویند: «اصمعی بدان مشهور بود که کلمه هایی در لغت می افزود که از اهل زبان نبود» . و روایت کنند که مردی عبدالرحمن پسر برادر اصمعی را دید و به وی گفت : عم تو چه کرده است ؟ گفت : «در آفتاب نشست و بر اعراب دروغ بست ». و ابن اعرابی روایت کردو گفت : ابومحلم مرا ملاقات کرد و یک تن اعرابی با وی بود، گفت : این اعرابی را نزد شما آوردم تا از زبان وی دروغ اصمعی را بشنوید. آیا اصمعی در بیت عنترة:
شربت بماءالدحر ضین فأصبحت
زوراء تنفر عن حیاض الدیلم .
نگفته است : دیلم یعنی اعداء زیرا آنان عجمی باشند و عرب همه ٔ اعاجم را دشمنان میشمردند؟ اکنون از این اعرابی بپرسید معنی دیلم چیست . آنگاه ما از وی پرسیدیم و وی گفت دیلم حوضهایی است به غور که شتر من چندین بار بدان وارد شده است . و به ابوعبیده گفتند که اصمعی میگوید: «هنگامی که پدر من در مسابقه بر سلم بن قتیبة بوسیله ٔ اسبی که داشت سبقت جست » ابوعبیده گفت سبحان اﷲ و الحمد ﷲ و اﷲاکبر... بخدای سوگند که پدر اصمعی هرگز دابه ای نداشت و جز بر جامه ٔ خود بر هیچ چیز سوار نشد. و ثعلب گوید: از ابن اعرابی درباره ٔ کلمه ای که اصمعی روایت کرده بود، شنیدم که میگفت : از هزار اعرابی خلاف گفتار اصمعی را شنیده ام . و گروهی دیگر اصمعی را موثق شمرند چنانکه ابن معین و احمدبن حنبل وی را در حدیث ثقه دانسته اند. و ابوداود درباره ٔ وی گوید که او راستگوست ، برخی از لغویان نیز او را موثق دانسته اند چنانکه ابوالطیب گوید: «در میان مردم کسی حاضرجواب تر و متقن تر در محفوظات ، و راستگوتر در گفتار از اصمعی دیده نشده است ، وی بسیار خدا شناس و دیندار بود چنانکه به تفسیر قرآن نمیپرداخت و حتی هیچیک از لغاتی را که نظیر و اشتقاقی در قرآن از آنها آمده بود تفسیر نمیکردو از اینکه مبادا بر وی حرجی باشد به تفسیر حدیث هم نمیپرداخت و شعری را که در آن هجا بود نیز تفسیرنمی کرد و بجز احادیث ِ اندکی برفع حدیث نپرداخت و او در هر چیز که از اهل سنت روایت کرد راستگو بود. اما آنچه عوام از نوادر اعراب روایت کنند و گویند اینها از ساخته های اصمعی است و همچنین حکایتی که از پسر برادروی (حکایت گذشت ) آورده اند، هرگز بر اصمعی صدق نمیکند بویژه درباره ٔ این عبدالرحمن باید بگویم که اگر عموی وی نمیبود، خود او کسی نبود که شایستگی داشته باشد از وی نام ببرند. و چگونه توان پنداشت اصمعی بر شیوه ای بوده که عبدالرحمن نقل کرده است در حالی که اصمعی فتوی نمیداد جز بر آنچه همه ٔ عالمان بر آن اجماع داشتند، و از رأی دادن درباره ٔ مسائلی که مورد اختلاف بود خودداری میکرد و جز فصیح ترین لغات را جایز نمی شمرد و در رد هر لغتی که شیوا نبود اصرار میکرد؟».
از آراء متضاد درباره ٔ اصمعی توان چنین نتیجه گرفت که وی در روایت حدیث تحری شدید داشت ، و از اینرو محدثان وی را ثقه دانستند و در لغت نیز اغلب راستگو بود، مگر اینکه در تفسیر لغات غریب که گاهی اجتهاد میکرد دچار خطا میشد. اما درباره ٔ نوادر و ملح و آنچه از اعراب روایت کرده است ، توان گفت وی عنان گسیختگی را روا شمرده و هرگاه دریافته است که اقتضای مقام گفتار ظریف یا نادره و ملحه ای ایجاب میکند بر آن مقداری افزوده یا به اختراع و ایجاد آن پرداخته است و سهل انگاری در این باره را از اموری نمیدانسته است که با دین تماس داشته باشدیا سبب دور شدن از پرهیزکاری باشد، بهمین سبب میتوان درباره ٔ برخی از نوادر وی مانند حکایت اعرابیی که عشق وی را ناتوان ساخته بود در حالی که نودوشش سال داشت و نظایر آن ، تردید کرد، چنانکه وی هنگامی که این نادره را برای رشید نقل کرد گفت : «وای بر تو ای عبدالملک ، 96ساله هم عشق میورزد؟» و توان گفت چون مردم به نادره های اصمعی خو گرفتند و وی را بدان شناختند رفته رفته نوادر ظریفی درباره ٔ اعراب اختراع کردند و آنها را به اصمعی نسبت دادند. (از ضحی الاسلام ج 2 ص 302).
برخی از نوادر اصمعی : از اصمعی روایت کنند که گفت : کنیزکی خوبروی را دیدم که بر رویش خال و در پایش خلخال بود، از نام او پرسیدم ، گفت : کعبه . گفتم : این خال چیست ؟ گفت : حجرالاسود. آنگاه به بوسیدن حجر کسب اجازه کردم . گفت : لن تنالوا البر الا بشق الانفس ، سپس کیسه ای درهم بدو دادم . گفت : اکنون آزادی ، طواف کنی یا حجرالاسود را بوسه دهی ، و اگر بخواهی توانی در مسجدالحرام داخل شوی . و نیز از اصمعی نقل است که گفت : روزی در صحرا کیسه ٔخود را بزنی امانت دادم ، چون خواستم آنرا بازستانم ،به انکار برخاست ، ناگزیر وی را نزد یکی از مشایخ عرب بردم ، و او باز هم بر انکار بیفزود، و شیخ بحکم دین اسلام وی را بسوگند دادن واداشت ، و براستگویی وی و دروغگویی من حکم داد، آنگاه برحسب اضطراب بشیخ گفتم :گویا شما این آیه را نخوانده اید:
و لاتقبل لسارقة یمینا
و لو حَلَفَت ْ برب ّالعالمینا.
شیخ در دم مرا تصدیق و آن زن را تهدید کرد، تا اقرار آورد و عین مال مرا بخودم بازداد. آنگاه شیخ از من پرسید این آیه در کدام سوره است ؟ گفتم :در سوره ٔ:
الا هبی بصحنک ِ فاصبحینا
و لاتبقی خمورالأندرینا.
گفت : سبحان اﷲ! من گمان می کردم در سوره ٔانا فتحنا لک فتحاً مبینا [1/48] است .
و نیز آورده اند که روزی اصمعی از صحرا میگذشت ، دید بر سنگی نوشته اند:
ایا معشرالعشاق باﷲ خبّروا
اذا حل ّ عشق بالفتی کیف یصنع؟
اصمعی در زیر آن نوشت :
یداوی هواه ثم یکتم سره
و یصبر فی کل الامور و یخشع.
آنگاه فردای آن روز بدان جایگاه آمد و دیدنوشته اند:
و کیف یداوی والهوی قاتل الفتی
و فی کل یوم روحه یتقطع.
اصمعی در زیر آن نوشت :
اذا لم یطق صبراً لکتمان سره
فلیس له شی ٔ سوی الموت انفع.
روز دیگر که باز هم اصمعی از آنجا میگذشت ، دید جوان ملیحی سر بر سنگ نهاده و جان داده و بر روی سنگ نوشته است :
سمعنا اطعناثم متنا فبلغوا
سلامی علی من کان للوصل یمنع.
اصمعی دیگربار هم در زیر آن نوشت :
هنیاً لارباب النعیم نعیمهم
و للعاشق المسکین ما یتجرع .
صاحب ریحانة الادب مینویسد: نظیر این قضیه را به امام شافعی هم نسبت داده اند. و اگرچه بدین روش که به اصمعی نسبت داده اند بسیار مستبعد است و دور نیست که بطور مثل و رمان عرفانی جعل کرده باشند لکن محال هم نمیباشد. (از ریحانة الادب ج 1 ص 87).
سنجش اصمعی با دیگران : اصمعی بیش از حد به نص لغوی تکیه میکرد و در این باره سختگیر بود و از قیاس دوری میجست و با آن به معارضه برمیخاست . ابن جنی در این باره میگوید: «خلیل پیشوای قوم خویش بود و در دانش خود پرده از روی قیاس برمیداشت ». ولی درباره ٔ اصمعی گوید: «وی از کسانی نیست که به قیاسات دلبستگی نشان دهد و در این باره بکوشد». و نیز درباره ٔ اصمعی گوید: «وی به کمی چیرگی بر نظر و بسیاری محفوظات و روایات معروف است ». و در تأیید این اظهار نظر گوید: خلیل به اصمعی عروض می آموخت ولی فراگرفتن آن بر اصمعی دشوار بود، چنانکه خلیل از وی نومید شد و بتعریض این گفتار شاعر را درباره ٔ وی انشاد کرد:
اذا لم تستطع شیئاً فدعه
و جاوزه الی ما تستطیع.
(از ضحی الاسلام ص 279).
خطیب بغدادی گفته است : از ابوزید درباره ٔ ابوعبیده و اصمعی پرسش شد، گفت : دو تن دروغگو باشند. و از آن دو درباره ٔ ابوزید پرسیدند، گفتند: آنچه بخواهی در وی عفاف و تقوی و اسلام است .
ابن مناذر گوید: اما اصمعی از لحاظ محفوظات سرآمد همه ٔ کسان است . و ابوزید موثق ترین مردم است . و هم ابن مناذر آرد: «اصمعی یک سوم لغت را پاسخ میداد و ابوعبیده نیمی از آنرا، و ابوزید دوسوم آنرا». و برخی این عبارت را چنین تفسیر کرده اند که منشاء آن فزونی یا کمی آگاهی بر لغت نیست ، بلکه منشاء آن توسع در اخذ و تحمل و فتوی و سختگیری در آنست ، چه برخی از آنان در آنچه اخذ میکردند بیشتر سخت میگرفتند چون اصمعی . (ضحی الاسلام ص 304). و هم از نظر مقایسه ٔ اصمعی و ابوعبیده گفته اند: ایرانی بودن ، ابوعبیده را از فروتنی در برابر عصبیت تازی آزاد کرد و آن همه سختگیری که اصمعی در تفسیر آیات قرآن و حدیث نشان میداد، در ابوعبیده دیده نمیشد. (ص 305). یکی از کسانی که به جرح و انتقاداز اصمعی و ابوعبیده و کسایی پرداخت و آنان را به دروغگویی و نادرستی نسبت داد ابن اعرابی (متوفی 231 هَ . ق .) بود. (ص 309).
آثار و تألیفهای او: اصمعی چهل کتاب در لغت و آنچه بدان اختصاص دارد تألیف کرد . وی در فن لغت به گردآوری کلمه های مخصوص به موضوعی واحد همت گماشت و بتعبیر امروزی در لغات دستگاهی از پیشوایان بشمار میرفت و کتب کوچک بسیاری در موضوعهای گوناگون تألیف کرد از قبیل کتاب النخل ، کتاب الکرم ، کتاب الشاء، کتاب الابل و کتابی در نامهای وحوش و کتابی در خیل و کتاب النبات و کتاب الشجر .
اصمعیات : اصمعیات مجموعه ٔ قصایدی است که آنها را به اصمعی نسبت دهند و آنها 77 قصیده است و برخی روایت کرده اند که اصمعی میخواست از راه تدوین اصمعیات مفضلیات را تکمیل کند و بر آنها بیفزاید، چنانکه برخی معتقدند که مفضلیاتی که هم اکنون دردسترس ماست اینهمه بزرگ نبوده است بلکه اصمعی بر آن افزوده است . محمدبن لیث اصفهانی گفته است : ابوعکرمةضبی مفضلیات را بر ما املا کرد و یادآور شد که آنها 30 قصیده بوده است که آنها را برای امیرالمؤمنین مهدی گرد آورده بود و من پس از آن آنها را در نزد اصمعی خواندم و او آنها را به 120 قصیده رسانید. اصمعیات را استاد آلْوارت منتشر کرده و بر آن تعلیقاتی نوشته و درباره ٔ آن ببحث پرداخته است . (از ضحی الاسلام ج 2 ص 276). و صاحب معجم المطبوعات آرد: آلْوارت (1828 - 1909 م .) نویسنده ٔ فهرست کتب عربی موجود در کتابخانه ٔ برلین که اهتمام خاصی به نشر قصاید تازی داشت کتابی در لایپزیک بسال 1902 و1903 زیر عنوان مجموع اشعارالعرب در سه بخش منتشر کرد که بخش نخست آن مشتمل بر اصمعیات و بعض قصاید لغوی است و در پایان بخش شروح و فهارسی بر آن افزود. (ازمعجم المطبوعات ج 1 ستون 496).
تألیفهای دیگر او: کتاب لغات القرآن . کتاب المصادر. ما اتفق لفظه و اختلف معناه . کتاب النجوم و اسراره . کتاب النبات . غریب الحدیث . کتاب الهمزة و تخفیفها. کتاب الوحوش . کتاب اللغات . کتاب الصفات . کتاب المقصور و الممدود. کتاب نوادرالاعراب یا کتاب النوادر. میاه العرب . الاجناس فی اصول الفقه . اصول الکلام . کتاب خلق الفرس . کتاب الاثواب . کتاب المیسر و القداح . کتاب اخبیة. کتاب فعل و افعل . کتاب الامثال . کتاب الالفاظ. کتاب السلاح . کتاب الانواء. کتاب الاجناس . کتاب الهمزة. کتاب القلب و الابدال . کتاب جزیرةالعرب . کتاب الاشتقاق . کتاب معانی الشعر. کتاب الاراجیز. کتاب النسب . المترادف (خطی ) (الاعلام ). الفروق . کتاب الابل (بیروت 1322 هَ . ق . در ضمن کتاب الکنز اللغوی فی اللسان العربی ). اسماء الوحوش وصفاتها (به اهتمام مسیو ژیور و با آن کتاب ما قال قطرب الخ بچاپ رسیده است . وین 1888 م . 70 ص ).
الاضداد (به اهتمام اب لویس شیخو بیروت 1912 م .). خلق الانسان ، یعنی درباره ٔ نامهای اعضا و صفات وی (در ضمن کتاب الکنز اللغوی فی اللسان العربی ).الخیل (به اهتمام هافنر ،وین 1895 م . 62 ص ). الدارات ، عبارت از مقالاتی است درباره ٔ شناسائی جزیرةالعرب (به اهتمام هافنر که آنرااز نسخه ٔ مصور دارالکتب المصریة نقل کرده است ، بیروت 1898 م . 16 ص ). الشاء (به اهتمام هافنر، بیروت 1896 م . 32 ص ). الفرق فی اللغة (با شروح و فهرست از مولر ، وین 1876 م . 56 ص ). الکنز اللغوی فی اللسان العربی (مشتمل بر کتاب الابل و خلق الانسان که یاد شد). النبات والشجر (به اهتمام هافنر،مطبعه ٔ یسوعیین بیروت 1898 م . 48 ص ). النخل والکرم (بیروت 1898 م . 38 ص ). (از معجم المطبوعات ج 1 ستون 456).
برخی از اشعار شاعران پارسیگوی درباره ٔ اصمعی :
چو ابن رومی شاعر، چو ابن مقله دبیر
چوابن معتز نحوی ، چو اصمعی لغوی .
منوچهری .
با نظم ابن رومی و با نثر اصمعی
با شرح ابن جنی و با نحو سیبوی .
منوچهری .
چون بحتری و اصمعی و جاحظ و صابی
هر یک گه شعر و ادب و فضل و ترسل .
عبدالواسع جبلی .
پیرایه ٔ شرع امام حافظ
تلقین ده اصمعی ّ و جاحظ.
خاقانی .
در بیان و در فصاحت کی بود یکسان سخن
گرچه گوینده بود چون جاحظ و چون اصمعی .
مترجم عجایب المقدور ابن عربشاه .
و رجوع شود به الانباری ص 150 و الفهرست ص 155 و ابن خلکان ج 2 ص 262 و بغیةالوعاة ص 313 و روضات الجنات ص 458 و قاموس الاعلام ترکی ج 2 ص 993 و بلوغ الارب ج 3 و ج 1 (فهرست ) و ریحانة الادب و فهرست معجم الادباء یاقوت و مافروخی ص 35 و سیرة عمربن عبدالعزیز ص 229 و تاریخ الخلفا ص 73، 146، 164، 189، 221 و کتاب التاج ص 44، 155 و فهرست تاریخ سیستان و ابن البلخی ص 31 و موشح و ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 126و فیه مافیه ص 341 و النقود صص 158 - 159 و فهرست عقدالفرید و هدیةالاحباب ص 99 و آداب اللغة العربیة ج 2 ص 101 و تاریخ ابن خلکان ج 1 ص 313 و لغات تاریخیة وجغرافیة ج 1 ص 186 و المنصف ص 458 و 28 و معجم المطبوعات ستون 459 و جواهر الادب و فهرست کتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار ج 2 ص 599 و احوال رودکی ص 127 و الجماهرص 144 و فهرست البیان و التبیین و الاوراق صص 25 - 39و فهرست تاریخ گزیده و ضحی الاسلام و الموسوعة العربیةچ بیروت و شدالازار.