سلجوق نامه

سلجوق نامه کتابی است تاریخی نوشته ظهیرالدین نیشابوری دربارهٔ دودمان سلجوقیان در ایران از ابتدای حکومت طغرل بیک می باشد. سلجوق نامه اگر چه خلاصه و گاهی نادرست است، ولی مهم ترین مرجع موجود فارسی هم عصر سلجوقیان و در مورد تاریخ آن دودمان به شمار می آید. روی این نسخه، عنوان یا نام نویسنده نوشته نشده، اما با توجه به اینکه به طغرل سوم اهدا شده و از اشارات های راوندی و ابوالقاسم قاشانی دربارهٔ شناسایی این نسخه تردید وجود ندارد. این کتاب بسیار ساده و جذاب نوشته شده و وقایع نگاران زیادی این کتاب را پایه نظریات خود در این دوره قرار داده اند. در مقایسه این نسخه با کتاب های تاریخی دیگر نیز مشخص شد که تعدادی از کتاب های اندیشمندان نظیر راوندی، رشیدالدین فضل الله و ابوالقاسم قاشانی، بسیاری از بخش های کتاب های خود را از این کتاب با کمی تغییرات یا گاهی بدون هیچ تغییری نقل کرده اند. سلجوق نامه برای اولین بار توسط دکتر الکساندر مورتن تصحیح شده و با حمایت مؤسسه گیب از سوی انتشارات بریل در سال ۲۰۰۴ در انگلستان به چاپ رسید.
ین کتاب درقرن ششم هجری تألیف شده است. سلجوقنامه از مهم ترین و شاید یکی ازبهترین کتب دست اول برای شناسایی وپژوهش در زمینه سلجوقیان باشد. نویسندهٔ این کتاب در دورهٔ سلجوقیان می زیسته و با چشم خود رویدادهای این دورهٔ زمانی را برسی کرده است. ظهور سلجوقیان در تاریخ ایران و آسیای غربی عموماً از بزرگترین وقایع دورهٔ جدید به شمار می آید، یکی از مهم ترین اقدامات آنان در دورهٔ حکومتشان رسمی کردن زبان فارسی و استقلال بخشیدن به ایران به طور حقیقی آن بود. کتاب سلجوقنامه بانثری متکلف اما نسبتاً روان نگارش یافته است.
قرار گرفتن این اثر در کنار راحطة الصدور راوندی، متن مختصر و موجز آن و نپرداختن آن به جزئیات که همواره مورد توجه کاوش گران علم تاریخ است ونیزوجود منابع غنی به زبان عربی دربارهٔ تاریخ سلجوقیان این اثر را همواره مورد بی توجهی قرار داده است. باوجود آن که کتاب سلجوقنامه یکی ازحساس ترین نگارش ها دربارهٔ تاریخ سلجوقیان بوده است ولی تاکنون مورد توجه جدی قرارنگرفته است. ظهیرالدین نیشابوری که از بزرگان دربار حکومت سلجوقی و معلم دو نفر از شاهزادگان این سلسله بوده، در روزگار آخرین حاکم سلجوقی ایران یعنی طغرل بن ارسلان به نگارش این اثر پرداخته. (۵۹۰_۵۷۱ق) آخرین پادشاه سلجوقی نگاشته است. در سال ۵۹۹ ابوحامد محمد بن ابراهیم، وقایع دوران طغرل سوم را به کتاب سلجوقنامه افزوده است. اسماعیل افشار، نسخه این کتاب را که با کتاب زبدة التواریخ ابوالقاسم کاشانی یک جلد شده بود، یافته و در سال ۱۳۳۲ به چاپ رسانده است. این اثر به واسطه آن که قدیمی ترین منبع فارسی در خصوص این دوره ازتاریخ ایران است و نیز نگاه تحلیل گرایش ارزش قابل توجهی دارد. این کتاب در زمانی نوشته شده است که سلاجقه دوران طلایی خود را پشت سرگذاشته و دچارکشمکش ها و رقابت ها و ماجراهایی ویران گربودند، از این رو مورخ با توجه به تجربه هایی که ازسیر تاریخ دولت سلجوقی از ابتدا تا زمان خود داشت تحلیلی دقیق از عوامل ضعف وانحطاط حکومت سلجوقیان ارائه کرده است که در نوع خود بی نظیر است. کتاب سلجوقنامهٔ ظهیر الدین نیشابوری به عنوان قدیمی ترین منبع فارسی دربارهٔ حکومت سلجوقیان، توجه ویژه به نظامیان و به تعبیر این کتاب در تشکیل و تحول ساختار حکومت دارد. گرچه در این اثر به دیگر نهادها ازجمله نهاد خلافت و سلطنت نیز پرداخته می شود، در کتاب سلجوقنامه به امرا و دخالت ایشان در تمام امور و ناکامی تلاش دیوان سالاران در تعدیل و بست دادن ایشان به قدرت پرداخته شده است. سلجوقنامه، به نثری سلیس و روان و به دور از حاشیه پردازی و زیاده گویی نوشته شده وتصویری غنی از وقایع سیاسی حکومت سلجوقی به دست می دهد. فلسفه بندی کتاب بر اساس دوران حکومت سلجوقی ترتیب داده شده و مقدم، کوتاه ولی پر مغز آن روزنه های دقیق به نوع تاریخ نگری و مورخ و نگاه او به ساختار حکومت سلجوقی در مقابل خواننده می نشیند. جنگ قدرت میان دیوان سالاران و نظامیان پیش از حکومت سلجوقیان و در دیگر سلسله های ایران اسلامی از جمله سامانیان، آل بویه و غزنویان نیز وجود داشت؛ ولی درحکومت سلجوقی به واسطهٔ گسترش آن در بعد زمان و مکان و پیچیدگی ساختار این حکومت نسبت به حکومت های دیگر، نمود بیشتری یافت. ترکمانان سلجوقی توانستند نزدیک به دو قرن به قلمرو وسیعی ازماوراالنهر تا دریای مدیترانه حکومت کنند و این مسئله در تاریخ ایران تا آن دوره بی نظیر بود. کتاب سلجوقنامه از نظامیان با عنوان کلی امرا نام می برد و به قدرت و تنها برای ضرورت، اسامی بعضی ازمقامات نظامی را عنوان کرده است. منظور ازاجرا مقامات نظامی حکومت سلجوقی بودند؛ که در مراتب مختلف از جمله فرماندهی نظامی، فرمانروایی شهرها و ولایات و انجام وظیفه زیر نظر اجرای صاحب منصب قرارمیگرفتند.
درکتاب سلجوقنامه، خواجه نظام الملک به عنوان بزرگترین مغز متفکر سیاست مداری در دورهٔ سلجوقی معرفی می شود که سعی دارد ضمن ایجاد یک نیروی متمرکز درجامعهٔ زیر نظر سلطان، جامعه را از حرکت به سمت زیاده خواهی امرا بازداشته و در جهت استفادهٔ مؤثر از ایشان رهنمون شود. یکی از عرصه هایی که امرا و نظامیان در تمام دورهٔ حکومت سلجوقی خود را محق به دخالت در آن می دانستند. مسئلهٔ جانشینی بود و در این زمینه ائتلاف ایشان بر مرحلهٔ جانشینی همواره دغدغه هایی جدی برای شاهزادگان داوطلب سلطنت بوده. سلجوقنامه در داستان جانشینی الب ارسلان (۴۶۵_۴۵۵ق) به جای طغرل به مخالفت برخی از نظامیان ازجمله قتلمش وایجاد درگیری میان ایشان پرداخته، تلاش خواجه نظام الملک دراشتی دادن آن ها و خواهش از آلب ارسلان برای بخشیدن رقبای فعلی را مورد توجه قرار می دهد. قدرت نمایی امرا نه تنها در دورانش ضعف سلاطین و وزرا که در اوج قدرت سلاطین نیز نمود داشت و آن ها را به زیاده خواهی بیشتر وامی داشت. با بر سلجوقنامه امرا برخلاف سلطان و وزیر که در ساختار قدرت تعریف دقیق و مشخص تری داشتند و بهترمیتوان برای آن ها حدودی از قدرت را تعیین کرد. حیطه اختیارات نامشخص تری داشتند. دقیق نبودن حدود قدرت ایشان و دخالت آن های ساختار اختیارات سلطان و وزیر تصویری سیال و رعب انگیز از قدرت امرا در ذهن خواننده ترسیم می کند.

سَلجوق نامه
کتابی به فارسی از ظهیرالدین نیشابوری (قرن ۶ق) در تاریخ سلجوقیان بزرگ و سلاجقۀ عراق. کتاب به سبب این که مؤلف خود معلم دو تن از پادشاهان سلجوقی بوده و بیشتر وقایع را یا به چشم خود دیده یا از افراد موثق ذکر کرده ، اهمیت ویژه ای دارد و از همان زمان تألیف مورد استناد دیگر مورخان چون راوندی و رشیدالدین فضل الله و حافظ ابرو قرار گرفته است . کتاب نثری ساده ، روان و بی تکلف دارد و حوادث تاریخی را تا آغاز سلطنت طغرل بن ارسلان در ۵۹۰ق دربرمی گیرد. این اثر، همراهِ تتمۀ مختصری که در ۵۹۹ق نوشته شده و شامل ایام سلطنت طغرل می شود، به چاپ رسیده است (تهران ، ۱۳۳۲ش ).

[ویکی فقه] سلجوق نامه (کتاب). سلجوق نامه، نوشته ظهیرالدین نیشابوری، با مقدمه اسماعیل افشار این کتاب، از سودمندترین کتاب ها درباره سلجوقیان است که ظهیرالدین نیشابوری (درگذشته نزدیک به ۵۸۲ ه. ق)، آن را بر پایه دیده های خود و شنیده هایش از معاصران راست گوی وی، در روزگار جهانگیری این خاندان، آن را سامان داد.
تاریخ نوشته شدن این کتاب را نیمه دوم قرن ششم؛ یعنی سال های پایانی حکومت سلجوقیان در ایران می توان دانست. تاریخ این سلسله از آغاز پیدایی اش در ایران تا مرگ معزالدین ارسلان (۵۷۱ ه. ق)، در این اثر گزارش می شود و بر پایه تقسیم بندی زبانی کلودکاهن درباره منابع تاریخی عهد سلجوقی، آن را از منابعی فارسی آن دوران می توان شمرد.
گزارش محتوا
نویسنده بر این است که پادشاهان دادگر نزدیک ترین افراد به پیامبرانند و دانش بایسته آنان پس از علم شریعت ، سیره شاهان و اخبار ملوک است؛ زیرا خلاصه مکارم اخلاق گذشتگان و سبب نیک نامی دنیا و ثواب و مغفرت آخرت در آن هست و پس از علم شریعت ارزش مندترین دانش ها به شمار می رود. او آل سلجوق را در سنجش با دیگر حاکمان و والیان، بزرگوارتر و برای رعیت دل سوزتر می داند و به توصیف خصال آنان می پردازد.
← تبارشناسی آل سلجوق
این کتاب بیش تر به دلیل شیوه نوآورانه ( اسلوب بدیع ) و بسیار ساده و روانش دارای نام و آوازه شد؛ چنان که هیچ تکلفی در آن نیست، اما العراضه فی حکایات السلجوقیه که سرقتی از این کتاب به شمار می رود، نثر روان آن را به عبارت های پیچیده ای بدل ساخته است. دنباله ای به نام «ذیل سلجوق نامه ظهیری نیشابوری» به قلم ابوحامد محمد بن ابراهیم (۵۹۹ ه. ق) نیز در پایان کتاب هست که درون مایه گزارش های تاریخی ظهیرالدین را کامل می کند.
وضعیت کتاب
...