[ویکی فقه] بدون شک، سیره و بنای عقلا در محاورات و گفت وگوهای میان خود، بر اعتماد گوینده به ظواهر کلامش در فهماندن مقاصد خویش است؛ چنان که به تبع آن، بنای آنان بر عمل به آن ظواهر و ترتیب اثر دادن بر آن می باشد؛ از این رو، ظاهر، حجّت متکلم بر شنونده است.
بدین معنا که اگر شنونده کلام او را بر خلاف ظاهر بگیرد، وی می تواند به ظاهر کلامش علیه او احتجاج و وی را محکوم کند؛ چنان که ظاهر می تواند حجّت شنونده بر گوینده باشد؛ بدین معنا که اگر متکلم مدعی خلاف ظاهر کلام خود باشد، به ظاهر کلامش علیه او استدلال کند؛ از این رو، انسان در مقام اقرار، به ظاهر کلامش محکوم و بر آن ترتیب اثر داده می شود؛ هر چند نص و صریح در مقصود او نباشد. از سوی دیگر می دانیم که شارع مقدس در مقام سخن گفتن با مردم، شیوه ای جز شیوه عقلا برنگزیده است و در فهماندن مقاصد خود از همین شیوه بهره گرفته و همین راه را پیموده است. با ثبوت دومقدمه یاد شده، حجیت ظاهر نزد شارع مقدس قطعی و یقینی خواهد بود؛ هم بر مکلفان در معذور نبودن در مخالفت آن و هم برای آنان در معذور بودن در عمل به آن.
دو اختلاف معروف در بحث
به رغم عدم وجود اختلاف در اصل حجیت ظواهر، دو اختلاف معروف در این بحث مطرح است:برخی اصولیان میان مخاطبان عصر نزول قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السّلام و غیر آنان تفصیل داده، ظهور کلام را نسبت به گروه دوم که مقصود از کلام فهماندن آنان نبوده، حجّت ندانسته و گفته اند: ظواهر قرآن کریم تنها نسبت به کسانی که در عصر نزول بوده و آیات را از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیده اند حجّت است؛ چنان که ظواهر روایات نیز نسبت به کسانی که مخاطب سخن معصومان علیهم السّلام و طرف سؤال و جواب آنان بوده اند، حجّت خواهد بود. اخباریان، ظواهر آیات قرآن کریم را که بیان و تفسیر آنها از طریق اهل بیت علیهم السّلام نرسیده باشد، حجت ندانسته و عمل به مفاد آن ظواهر را جایز نمی شمارند.
نظر مشهور اصولیان
مشهور اصولیان برخلاف دو دیدگاه یاد شده ظواهر کتاب خدای تعالی و سنّت معصومان علیهم السّلام را مطلقا بر همه مکلّفان حجّت می دانند. البته نسبت به مورد دوم، ظواهر آیاتی را حجّت می دانند که اولا؛ از محکمات باشد نه متشابهات. ثانیا؛ در سنت نسبت به مخصّص و مقیّد و قراینی که ممکن است بر خلاف آن ظواهر موجود باشد، فحص کامل انجام گرفته باشد. ثالثا؛ عمل کننده نیز به علومی که در فهم قرآن کریم دخیل است آشنا باشد. با این شرایط، عمل به ظواهر جایز، بلکه واجب خواهد بود.
بدین معنا که اگر شنونده کلام او را بر خلاف ظاهر بگیرد، وی می تواند به ظاهر کلامش علیه او احتجاج و وی را محکوم کند؛ چنان که ظاهر می تواند حجّت شنونده بر گوینده باشد؛ بدین معنا که اگر متکلم مدعی خلاف ظاهر کلام خود باشد، به ظاهر کلامش علیه او استدلال کند؛ از این رو، انسان در مقام اقرار، به ظاهر کلامش محکوم و بر آن ترتیب اثر داده می شود؛ هر چند نص و صریح در مقصود او نباشد. از سوی دیگر می دانیم که شارع مقدس در مقام سخن گفتن با مردم، شیوه ای جز شیوه عقلا برنگزیده است و در فهماندن مقاصد خود از همین شیوه بهره گرفته و همین راه را پیموده است. با ثبوت دومقدمه یاد شده، حجیت ظاهر نزد شارع مقدس قطعی و یقینی خواهد بود؛ هم بر مکلفان در معذور نبودن در مخالفت آن و هم برای آنان در معذور بودن در عمل به آن.
دو اختلاف معروف در بحث
به رغم عدم وجود اختلاف در اصل حجیت ظواهر، دو اختلاف معروف در این بحث مطرح است:برخی اصولیان میان مخاطبان عصر نزول قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السّلام و غیر آنان تفصیل داده، ظهور کلام را نسبت به گروه دوم که مقصود از کلام فهماندن آنان نبوده، حجّت ندانسته و گفته اند: ظواهر قرآن کریم تنها نسبت به کسانی که در عصر نزول بوده و آیات را از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیده اند حجّت است؛ چنان که ظواهر روایات نیز نسبت به کسانی که مخاطب سخن معصومان علیهم السّلام و طرف سؤال و جواب آنان بوده اند، حجّت خواهد بود. اخباریان، ظواهر آیات قرآن کریم را که بیان و تفسیر آنها از طریق اهل بیت علیهم السّلام نرسیده باشد، حجت ندانسته و عمل به مفاد آن ظواهر را جایز نمی شمارند.
نظر مشهور اصولیان
مشهور اصولیان برخلاف دو دیدگاه یاد شده ظواهر کتاب خدای تعالی و سنّت معصومان علیهم السّلام را مطلقا بر همه مکلّفان حجّت می دانند. البته نسبت به مورد دوم، ظواهر آیاتی را حجّت می دانند که اولا؛ از محکمات باشد نه متشابهات. ثانیا؛ در سنت نسبت به مخصّص و مقیّد و قراینی که ممکن است بر خلاف آن ظواهر موجود باشد، فحص کامل انجام گرفته باشد. ثالثا؛ عمل کننده نیز به علومی که در فهم قرآن کریم دخیل است آشنا باشد. با این شرایط، عمل به ظواهر جایز، بلکه واجب خواهد بود.
wikifeqh: حجیت_ظهور