کریم خان زند

کریم خان زَند (زادهٔ ۱۰۸۶ خورشیدی در روستای پری، ملایر – درگذشتهٔ ۱۱۵۷ در شیراز) فرمانروای ایران از (۱۱۶۳ تا ۱۱۹۳ ه‍.ق) و بنیان گذار دودمان زندیه بود. پس از مرگ نادر شاه افشار جانشینان او نزاع های فراوانی نمودند. کشور ایران وارد مرحله ای از عدم ثبات سیاسی و اقتصادی شدیدی گردید و به دلیل عدم قدرت دولت مرکزی خوانین و حکام نواحی طغیان نموده و در صدد کسب قدرت بیشتر و رسیدن به منصب پادشاهی برآمدند. علی قلی خان، ابراهیم خان، شاهرخ و سلیمان دوم هر کدام مدت کوتاهی سلطنت کردند. احمدشاه درانی از سرداران افغانی نادر در شرق ایران، محمدحسن خان قاجار در استرآباد و آزادخان افغان در نواحی شمال ایران در صدد تشکیل حکومت و کسب قدرت بودند. در این آشفتگی ها، کریم خان زند نیز در صدد کسب قدرت برآمد. او نواحی تویسرکان و کزاز را تصرف کرد و توانست محمد علی خان حاکم همدان و حسنعلی خان حاکم اردلان را شکست دهد و حامیانی پیدا کند. کریم خان پس از پیروزی بر دشمنان خود شهرت عظیم کسب نمود و عنوان «کریم خان» یافت. کریم خان بعد از پیروزی های متعدد و کسب شهرت با علی مردان خان بختیاری متحد شد و بنا بر پیشنهاد علی مردان خان تصمیم گرفتند به ابوالفتح خان بختیاری حاکم اصفهان و عراق که منصوب شاهرخ میرزا افشار بود، حمله کرده و او را شکست دهند. متحدین توانستند ابوالفتح را شکست دهند، اما آن ها بعد از این پیروزی پیمان اتحاد سه جانبه ای منعقد نمودند تا برای نجات ایران از هرج و مرج چاره ای بیندیشند. متحدین ابوتراب نوهٔ مادری شاه سلطان حسین را با نام شاه اسماعیل سوم بر تخت نشاندند و مناصب را بین خود تقسیم کردند. علی مردان خان به علت سن کم شاه جدید نایب السلطنه او شد و همچنین کریم خان زند سردار کل سپاه و ابوالفتح خان نیز حاکم اصفهان شد. بعد از این پیمان کریم خان عازم فتح نواحی غربی ایران شد. هنگامی که وی مشغول فتوحات بود، علی مردان خان با استفاده از غیبت وی ابوالفتح خان حاکم اصفهان را کور و مقتول نمود و عمویش باباخان بختیاری را حاکم اصفهان نمود و خود عازم دفع صالح خان حاکم شیراز شد. علی مردان خان خود را پادشاه واقعی ایران می دانست و شاه اسماعیل سوم برایش آلت دستی بیش نبود.
ایل خان
توشمال
وکیل الرعایا
کریم خان بعد از اطلاع از موضوع در یک شورای مشورتی با سرداران خود تصمیم گرفت با علی مردان خان بجنگد. او با ۳۰٬۰۰۰ سپاهی به اصفهان حمله برد و شهر را تصرف کرد. علی مردان خان هم که شیراز را تصرف و در آنجا ستم زیادی کرده بود بعد از اطلاع از این وقایع به سوی اصفهان حرکت کرد. خان زند نیز فوراً با سپاه خود راهی جنوب شد. در چهارمحال بختیاری دو سپاه رو به روی هم صف آراستند. در آن نبرد علی مردان خان خان مغلوب شد و با به جا گذاشتن کلیهٔ لوازم خود به خوزستان گریخت تا با کمک حاکم آنجا بتواند دوباره علیه کریم خان قد علم کند.
کریم خان توانست پس از فروپاشی حکومت نادرشاه افشار، تمام بخش های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را تحت حکومت خود درآورد. همچنین برادر وی، صادق خان زند، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ه‍.ق بصره را از امپراتوری عثمانی جدا کرده و به ایران پیوست نماید و از این طریق، نفوذ ایران را بر سراسر اروندرود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.
کریم خان در دوران اوج حکومت خود تقریباً بر تمام ایران حکومت می کرد اما از تاج گذاری خودداری نمود و پس از پیروزی بر محمدحسن خان قاجار در دیوانخانه قدیم تهران بارعام داد و خود را وکیل الرعایا خواند. برخی ایل های مردم لُر نظیر بیرانوند وبختیاریها، باجلانوند و قیاسوند و جلالوند در شکل گیری حکومت به کریم خان کمک کرده و همراه وی به شیراز رفتند. دراصل، حکومت زندیه با اتحاد سه ایل بختیاری و زندیه و سایر لرها شکل گرفت، اما متحدان زندیه پس از انقراض سلسله زندیه به لرستان بازگشتند. وی پیش از به قدرت رسیدن، رئیس طایفه زند و از فرماندهان سپاه نادرشاه بود. حکومت او دوره ای آرام در تاریخ ایران به شمار می رود. وی اجازه داد تا بعضی از اقوام ساکن شمال ایران مستقل از حکومت باقی بمانند و یکی از همان ها، به نام طایفه قاجار، با شکست لطف علی خان زند دودمان زندیه را برانداختند. از آن نمونه مدارا با میر مهنا و خوانین بختیاری و مدیریت محلی او در مرکز و جنوب ایران و نیز قاجار در شمال ایران بود.

کریم خان زند (۱۱۱۳ یا ۱۱۱۸ـ۱۱۹۳ق)
پادشاه ایران و مؤسس سلسلۀ زندیه، ملقب به وکیل، وکیل الرعایا و همچنین وکیل الدوله، پسر ایناق خان . در زمان نادرشاه به همراه طایفۀ زند به خراسان تبعید شد و پس از قتل نادرشاه به قلعه پری در اطراف ملایر بازگشت و به تدریج اقتداری یافت و در ۱۱۶۲ق مهرعلی خان تکلو حاکم همدان را شکست داد. خان بختیاری ، فردی مجهول الهویه را با نام شاه اسماعیل صفوی سوم به تخت نشاندند، اما به سبب نقض عهد علیمراد خان ، کریم خان سررشته کارها را خود در دست گرفت و با جمع آوری سپاه به جنگ علیمراد خان رفت . سپس در شیراز به حکومت رسید و شیراز را پایتخت خود کرد. وی هرگز خود را شاه نخواند و بلکه با عنوان وکیل یا وکیل الرعایا حکومت کرد. او در دوران حکومتش درنبردهای مختلف با مدعیان خود، چندین بار طعم شکست را چشید، اما سرانجام طی چند سال متوالی ، مدعیانش همچون علیمردان خان (در ۱۱۶۷ق)، محمدحسن خان قاجار (در ۱۱۷۲ق) و فتحعلی خان افشار (در ۱۱۷۸ق) کشته شدند و آزاد خان (در ۱۱۷۹ق) و حسینقلی خان جهانسوز (در ۱۱۸۲ق) مطیع او گردیدند و او توانست قدرت خود را در سراسر ایران ـ به استثنای خراسان ، که به دلخواه خودش ، تحت امر شاهرخ افشار اداره می شد ـ مستحکم سازد. کریم خان در اواخر حکومت خود، به جنگ با عثمانی پرداخت و بصره را پس از چهارده ماه محاصره تصرف کرد و برادرش صادق خان را به امارت آن جا گماشت (۱۱۹۰ق). او در حدود ۸۰سالگی فوت کرد. جسد کریم خان، در شیراز، در عمارت کلاه فرنگی دفن شد. آقا محمدخان قاجار استخوان های او را به تهران منتقل کرد و در عمارت خلوت کریم خانی دفن نمود تا هر روز با گذر از آن جا، وی را لگدکوب کند. بعدها فتحعلی شاه استخوان های او را به نجف فرستاد. کریم خان مردی شجاع ، ساده و بی تکلف بود، ولی گهگاه شدت عمل از خود نشان می داد و در اواخر عمر بر سختگیری های خود افزود. سیاست داخلی وی ایجاد امنیت و برقراری آرامش بود. از این رو در دوران وی صلح و اعتدال بر ایران حاکم شد. او به عمارت علاقه داشت و خصوصاً در شیراز بناهای ارزشمندی چون ارگ و مسجد و بازار وکیل به یادگار گذاشت . به فرمان او انگلیسیان اجازه یافتند تا علاوه بر افتتاح نمایندگی بازرگانی در بوشهر، در خلیج فارس به تجارت بپردازند. لطفعلی بیگ آذر، سلیمان بیگدلی و سیداحمد هاتف اصفهانی از شاعران دورۀ او هستند.