چچ نامه

چَچ نامه کتابی در تاریخ سند و فتح آن به دست مسلمانان، که علی بن حامدبن ابی بکر کوفی آن را از عربی به فارسی ترجمه کرده است.
اگر زمان تألیف چچ نامه ( نسخهٔ عربی ) را سدهٔ سوم یا چهارم بدانیم، این کتاب را باید کهن ترین اثری دانست که دربارهٔ تاریخ مسلمانان در شبه قارهٔ هند تألیف شده است[۱]، ولی چون نسخهٔ عربی آن در دست نیست، چچ نامهٔ فارسی نخستین کتاب در تاریخ سند است که به دست ما رسیده است[۲][۳][۴].
مؤلف [ویرایش]
از نام مؤلف و عنوان اثر وی اطلاع دقیقی نداریم؛ احتمال داده شده است که تألیف شخصی به نام خواجه امام ابراهیم باشد. [۵]
چون علی بن حامد کوفی هنگام ترجمهٔ چچ نامه در ۶۱۳، ۵۸ ساله بوده، احتمالاً حدود ۵۵۵ متولد شده است[۶]. خاندان وی، چنان که نسبتش به کوفی نشان می دهد، اصالتاً اهل کوفه بودند و علی بن حامد هم در آن جا به دنیا آمد و پرورش یافت. وی اوایل عمرش را در زادگاهش در «فراغت و نعمت» گذراند. در دههٔ نخست سدهٔ هفتم، هنگامی که حدود پنجاه سال داشت، به سبب حوادث ناگوار، وطن را ترک کرد و به سند رفت و در ابتدای فرمانروایی ناصرالدین قُباچه ( حک:۶۰۲ - ۶۲۴ ) در شهر اُچ، پایتخت وی، سکنی گزید[۷][۸]. علی بن حامد نزد شرف الملک رضی الدین ابوبکربن محمد اشعری، وزیر ناصرالدین قُباچه، تقرب یافت و تا وی زنده بود، در حمایت او زندگی کرد. با درگذشت شرف الملک و به وزارت رسیدن پسرش، عین الملک فخرالدین حسین اشعری، اوضاع علی بن حامد به سبب رقابت و ستیزهٔ حاسدان دگرگون شد و با سختی مواجه گردید. از این رو، در ۶۱۳ کارهایی را که در دست داشت رها کرد و به مطالعه پرداخت. وی در اندیشهٔ تألیف کتابی دربارهٔ فتح سند به دست مسلمانان، از اُچ به شهرهای اَرور و بَکَّر ( بَهکَر ) رفت. او با مولانا قاضی اسماعیل بن علی بن محمد ثقفی، از بازماندگان محمدبن قاسم ثقفی ( فاتح سند، متوفی ح ۹۸ ) ، ملاقات کرد و ثقفی کتابی به عربی دربارهٔ فتح هند و بلاد سند به علی بن حامد نشان داد. این کتاب به خط یکی از اجداد ثقفی رونویسی یا تألیف شده بود. علی بن حامد این کتاب را از عربی به فارسی ترجمه کرد و به عین الملک فخرالدین، وزیر ناصرالدین قباچه، تقدیم نمود[۹][۱۰][۱۱][۱۲].
ظاهراً علی بن حامد بار دیگر به اُچ رفته تا کتاب خود را به وزیر تقدیم کند و گویا چندی در آن جا مانده است. بنا بر پاره ای قراین، وی به ارور بازگشت و باقی عمر را تحت حمایت قاضیان آن جا به تألیف گذراند و در همان جا وفات یافت[۱۳]. سیدمحب اللّه بَکَّری در تاریخ سند، به جز چچ نامه از آثار دیگر کوفی، از جمله ترجمهٔ تنقیح الاسناد فی تشریح الامصار و البلاد و تألیف کتاب الانساب، یاد کرده، اما نام کوفی را به اشتباه علی بن ابراهیم نوشته است[۱۴].
نام اثر [ویرایش]
علی بن حامد از ترجمهٔ خود اغلب با عنوان فتحنامه یاد کرده است[۱۵] ولی پس از او، این کتاب با نام چچ نامه مشهور گشت، زیرا کتاب مذکور با شرح حال چَچ، راجای ارور، که حملهٔ مسلمانان به سند در عهد جانشینان او انجام گرفت، آغاز می شود[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]. از چچ نامه با نام های دیگر نیز یاد شده است، از جمله منهاج المسالک، منهاج الدین و الملک، تاریخ قاسمی، تاریخ هند و فتح سند، تاریخ سند و فتحنامهٔ سند[۲۰][۲۱][۲۲].
مضمون [ویرایش]
چچ نامه با دیباچهٔ مترجم آغاز می شود و پس از آن، شامل این مطالب است: گزارشی از تاریخ سند پیش از اسلام و دودمان های حاکم بر این ناحیه، مانند سلسلهٔ بودایی سیهَرس؛ شورش چچ بن سیلائج برهمایی و دستیابی وی بر تاج و تخت و تداوم سلسلهٔ سیلائج تا زمان فتح اسلامی[۲۳]؛ تاریخ والیان مسلمان ثَغر هند و سند و حملات مسلمانان به مُکران و سند در زمان خلفای راشدین و امویان تا روزگار ولیدبن عبدالملک[۲۴]؛ شرح و تفصیل لشکرکشی های مسلمانان و فتوح محمدبن قاسم ثقفی در سند و پیشروی او به نواحی شمالی هند، سرانجامِ وی و سرنوشت دو دختر داهر، پادشاه شکست خوردهٔ سند[۲۵]؛ و خاتمهٔ مترجم[۲۶].
مطالب مربوط به تاریخ سند پیش از اسلام، که ربع اول کتاب را تشکیل می دهد و چچ نامه تنها منبع آن به شمار می رود، مبتنی بر روایات محلی ارور و احتمالاً بخشی از تاریخ شفاهی خاندان برهمایی چچ بوده است. این بخش، تحت تأثیر تاریخ نگاری هند در سده های میانه، متضمن پاره ای مطالب عاشقانه و افسانه ای است و عمدتاً در مورد مسائل نظام طبقاتی کاست در هند، یعنی پاکی و پلیدی در بین خاندان های رقیب شاهی سند، ترتیب یافته است[۲۷]. به نظر می رسد که نویسنده در این بخش، با صحه گذاشتن بر حقوق و امتیازات برهمن ها و وضع پَست طبقات پایین، خواسته شریعت اسلام را با ساختار اجتماعی هند، که در تضاد شدید با جهان بینی اسلامی است، سازگار نشان دهد[۲۸]. افزون بر این، در بخش فتح سند، پاره ای روایات نشان دهندهٔ دیدگاه برهمایی دربارهٔ حوادث است[۲۹]، از جمله گزارش منسوب به براهمه ارور[۳۰] و روایت رام سیه برهمن[۳۱].
بخش مربوط به لشکرکشی های مسلمانان و فتوح ثقفی، که قسمت اعظم چچ نامه را شامل می شود، مبتنی بر روایات قدیم اسلامی، به ویژه روایات ابوالحسن علی بن محمد مدائنی ( متوفی ۲۲۵ یا ۲۱۵ ) است. روایات مدائنی منبع اصلی مورخان بعدی، همچون بلاذری، دربارهٔ سند بوده است. مؤلف چچ نامه احتمالاً از آثار از میان رفتهٔ مدائنی، مانند ثغرالهند، عمّال الهند، فتح مکران و اخبار ثقیف[۳۲]، بهره گرفته است. چون هیچ یک از آثار مهم مدائنی برجای نمانده است، اهمیت چچ نامه به سبب گزارش جامع فتح سند و انتقال این روایت تاریخی مهم بیشتر آشکار می گردد[۳۳][۳۴]. مؤلف چچ نامه، به واسطهٔ مدائنی، از برخی راویان اولیه، مانند هُذَلی، نیز روایاتی نقل کرده است[۳۵].
اعتبار تاریخی [ویرایش]
روایت چچ نامه دربارهٔ فتح سند، در بسیاری موارد با روایات ابن قتیبه، بلاذری، یعقوبی و خلیفه بن خیاط همخوانی دارد. با این حال، بلاذری، خلیفه بن خیاط، محمد جریر طبری و ابوریحان بیرونی گاه آگاهی هایی افزون تر از چچ نامه و متفاوت با آن ب . . .