بانک شاهنشاهی

(یا: بانک شاهی ایران) اولین بانک دولتی در ایران. در ۱۸۸۹م/۱۳۰۷ق به عنوان غرامت لغو قرارداد احداث راه آهن ایران که جولیوس دو رویتر انگلیسی در ۱۸۷۲م/۱۲۸۹ق با ناصرالدین شاه قاجار بسته بود، امتیاز تأسیس گرفت. مدت این امتیاز ۶۰ سال بود و بانک شاهنشاهی رویتر، علاوه بر آن، حق انحصاری تمامی معادن ایران اعم از آهن، سرب، روی، مس، نفت و نیرو، جز طلا و نقره و سنگ های قیمتی، و همچنین حق اجرای هر نوع عملیات مالی، تجاری، و صنعتی را که برای پیشبرد امور خود لازم می دانست، به دست آورد. اندکی بعد، دولت انگلستان با انعقاد قرارداد شراکت ۳۰ ساله، بانک را تحت حمایت حقوقی خود قرار داد و حق انحصاری انتشار اسکناس در ایران را به آن اعطا کرد. به این ترتیب، ایران دارای بانکی ایرانی شد که با سرمایۀ خصوصی خارجی تشکیل شده بود و تابعیت انگلیسی داشت و وظایف و اختیارات یک بانک مرکزی را به خود اختصاص داده بود. به موجب قرارداد، بانک شاهنشاهی از پرداخت مالیات معاف بود و سالانه شش درصد از سود خود را به دولت ایران می داد. محل آن نخست در خیابان علاء الدوله (فردوسی کنونی) در نزدیکی سفارت بریتانیا بود. سپس شعبه های بانک شرقی جدید را خرید و به ساختمان مرکزی آن در میدان توپخانه (عمارت میرزا قهرمان امین لشکر) نقل مکان کرد. ساختمانی بزرگ و مجلل به رنگ سفید با معماری ایرانی و اروپایی و دروازه ای طاق دار در سمت چپ که به باغی باصفا باز می شد و سردری زیبا و کاشی کاری شده به رنگ آبی داشت. آن ساختمان در دورۀ سلطنت رضا شاه پهلوی تخریب و بازسازی شد و بعدها به بانک بازرگانی اختصاص یافت و امروز یکی از شعبه های بانک تجارت است. بانک شاهنشاهی علاوه بر دایر کردن شعبه های داخلی در شهرهای تبریز، رشت، همدان، کرمانشاه، مشهد، اراک، قزوین، اصفهان، یزد، کرمان، شیراز، بوشهر، بروجرد، اهواز، خرمشهر و شعبه ای در سیستان، در بمبئی، بغداد و بصره نیز شعبه دایر کرد و سرانجام دارای ۲۵ شعبه شد. در ۱۳۰۸ ق، نخستین اسکناس های بانک که دو تومانی بود و «بلیت» نامیده می شد، منتشر شد. چند ماه بعد اجازۀ انتشار اسکناس یک تومانی را یافت و سپس به انتشار اسکناس های ۵، ۱۰، ۲۰، ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی پرداخت. اسکناس ها نام شهرهای چاپ کننده را داشت و تنها در محلْ قابل پرداخت بود و هر شعبه برای پرداخت پول نقد در مقابل اسکناس های شعبۀ دیگر، آن را تنزیل می کرد و از این راه درآمد سرشاری به دست می آورد. بانک سپس به ضرب سکه های یکنواخت در همۀ شهرهای ایران پرداخت و باعث برچیده شدن سکه های گوناگونی شد که پیش از آن در هر شهر ضرب می شد. انتشار اسکناس سبب سلطۀ بانک بر شریان های اقتصاد ایران و تمرکز بر معاملات بومی و سرمایه ای و عملیات بازار شد. فعالیت های بانک، به ویژه نحوۀ چاپ و تعویض اسکناس رفته رفته به کاهش فراوان ارزش قران و ورشکستگی مؤسسات مالی و صرافی ایرانی انجامید و تشکیل یک شرکت صنفی ایرانی نیز نتوانست از اعمال سیاست های انحصاری بانک بکاهد. بانک شاهنشاهی خط مشی سیاسی و استعماری داشت و به عنوان یک بانک دولتی ایرانی، پیش از آن که به حمایت از پول ایران، گسترش سرمایۀ ملی و افزایش و تثبیت اعتبار مؤسسات مالی ایرانی بپردازد، تأمین منافع اقتصادی انگلستان را در نظر داشت. از پرداخت وام های کلان به دولت نیز به عنوان اهرم فشار و عاملی برای دخالت در امور داخلی ایران و استفاده از منابع ملی نظیر دردست گرفتن درآمد گمرکات جنوب استفاده می کرد. بعدها نیز نقشی مهم و غیرمستقیم در تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس ایفا کرد. پس از تأسیس بانک ملی ایران با بازخرید امتیاز نشر اسکناس و انتقال میزان فراوانی از سپرده های آن به بانک جدیدالتأسیس، دامنۀ فعالیت ها و اختیارات آن کاهش یافت و به یک مؤسسۀ تجاری عادی تبدیل شد که همچنان اقتصاد ملی را در جهت منافع انگلستان هدایت می کرد. در ۱۳۲۷ش مدت امتیاز بانک شاهنشاهی پایان یافت و بانک چند سال دیگر نیز، با عنوان بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه، به فعالیت های خود ادامه داد که به سبب کاهش سرمایه، بیشتر در کشورهای همسایه متمرکز شده بود. در ۱۳۳۱ش و در دوران نخست وزیری دکتر محمد مصدق و قطع روابط ایران و انگلستان، به فعالیت های آن در ایران خاتمه داده شد.

[ویکی فقه] بانک شاهنشاهی، اولین بانک دولتی ایران است که به موجب امتیازنامه ۱۳۰۷، تأسیس شد.
بانک شاهنشاهی به موجب امتیازنامه ۱۳۰۷، تأسیس و اداره آن به مدت شصت سال به بارون جولیوس رویتر، یهودی آلمانی تباری که تابعیت انگلیس و دین مسیح را پذیرفته بود، واگذار شد.

چگونگی دریافت امتیاز بانک شاهنشاهی
او پس از کسب ثروت هنگفت، در ۱۲۸۹/۱۸۷۲، با پرداخت رشوه های کلان به درباریان عهد ناصرالدین شاه، به کسب امتیازی نائل شد که طبق آن، به مدت هفتاد سال، احداث راه آهن، سدها و بندها، بهره برداری از معادن، جنگلها، اراضی، کارخانه های ایران و تأسیس بانک، به عهده او واگذار می شد.
روسیه تزاری، که با این امتیازنامه مخالف بود، از اعتراض شاهزادگان و روحانیان و مردم به این امتیاز حمایت کرد، و در نتیجه، شاه در ۱۲۹۰/۱۸۷۳ ناچار به لغو آن شد. رویتر به مدت هفده سال، برای احقاق حق خود، به مقامات دولت انگلیس شکایت برد و دولت ایران را به بدعهدی متهم کرد و عاقبت، با معافیت رابینو، نماینده رویتر در ایران، و کوشش های مداوم سِرهنری درامند ولف وزیر مختار انگلستان در ایران، امتیـاز تأسیس بانک شاهنشاهی را، به جای امتیاز پیشین که لغو شده بود دریافت کرد.

مفاد فصول این امتیاز نامه
در فصل اول این امتیازنامه، ناصرالدین شاه به رویتر و شرکا حق احداث بانک دولتی ایران را به نام «بانک شاهنشاهی»، به مدت شصت سال، اعطا کرده بود. در فصل دوم، براساس قرارداد، سرمایه بانک هشت کرور لیره انگلیسی در نظر گرفته شده بود. در فصل سوم، به بانک حق انحصاری نشر اسکناس با پشتوانه طلا اعطا شده بود که در عمل نقره جایگزین طلا شد بر اساس فصل پنجم، بانک تحت حمایت دولت ایران، و از هر گونه مالیاتی معاف بود طبق فصل ششم، بانک موظف بود با درنظرگرفتن حسابهای مخصوصی برای وجوه خزانه دولت ایران، پرداخت آن را در داخل و خارج به عهده گیرد طبق فصل هفتم، بانک موظف بود سالانه ۶% سود خالص خود را بابت حق الامتیاز به دولت ایران بپردازد به شرط آن که از چهار هزار لیره کمتر نباشد به موجب فصل های یازده و دوازده، دولت ایران امتیاز بهره برداری از کلیه معادن، جز طلا و نقره و جواهرات، را به رویتر واگذار می کرد و استفاده از کلیه اراضی برای احداث معادن برای بانک مجانی اعلام شده بود و دولت ۱۶% از منافع معادن را دریافت می کرد. دولت ایران نیز موظف شد تا وجه الضمان امتیاز قبلی را به رویتر برگرداند، و همچنین بانک از طرف دولت ایران وجود ناظری را پذیرفت. بعلاوه، در امتیازنامه قید شد که مبلغ چهل هزار لیره وام به دولت ایران پرداخت شود.

ضمیمه چهارم امتیاز نامه
...