توران

توران جای نامی است به زبان پارسی میانه برای یک منطقه در آسیای میانه به معنی سرزمین تور٬بر آن سوی آمودریا(جیحون) یعنی ماوراءالنهر٬ به خوارزم متصل بوده و از مشرق تا دریاچهٔ آرال امتداد داشته. همان طور که در ادامه توضیح داده می شود تورانیان اصلی از نژاد سکاها در عصر اوستا هستند.واژه تورا در یشت های اوستا قبایل چادرنشینی را توصیف می کند که اسب های تندپا دارند و دشمن ایرانی های یکجانشین هستند. در منابع اشوری ۶۴۱ یا ۶۴۰ پیش از میلاد، این قبایل چادرنشین سکایی شناخته می شدند.در کعبه زرتشت، توران جز ایالت های ایران آمدهکهنترین منبع به زبان هند و اروپایی که به کلمه توران اشاره می کند کتاب اوستا است و تمامی تورانیان در این کتاب نام های ایرانی دارند.تورانی ها هند و اروپایی و شاخه ای از قوم آریایی سکاها با فرهنگ نازلتر بودند. هنگامی که در قرن ششم میلادی سرزمین سکاها به زیر سلطهٔ ترکان درآمد، این دو واژه با هم درآمیختند و نام تورانبه ترکان اطلاق شد.در کتاب های پهلوی نیز نام های تورانیان همه ترکی است (مانند تایگور و تایگان و جاموکالا تیچان). در شاهنامه هم نام هایی مانند پشنگ، افراسیاب، گرسیوز، اغریرث، گُروی، کهرم، سپهرم، اندریمان، سرخه، شیده، فرنگیس، منیژه، ویسه، فرشیدورد، لهاک، هومان، پیران، بارمان، پیلسم، گلباد، نستیهن، شواسپ، ارجاسپ، ویدرفش، نامخواست و…)، کاملاً آشکار می سازد که تورانیان عصر اوستایی، قوم/ قبیله ای «ایرانی» بوده اند.ایرانی شاخه ای از اقوام هندوایرانی(آریایی) هستند که خود به دو دسته ایرانی شرقی (سکاها) و ایرانی غربی (مادها و پارس ها) تقسیم می شوند.در عصر اشکانی و ساسانی، پس از آن که یاد و خاطرهٔ تورانیان کهن دیگر به اسطوره ها پیوسته و در دل حماسه ها جای گرفته بود، با جای گزین شدن هپتالیان و خیون ها در آسیای میانه، و سپس در عصر اسلامی با ساکن شدن ترکان در این ناحیه، نام قوم/ قبیلهٔ فراموش شده و از میان رفتهٔ «توران»، به ساکنان جدید و نوآمدهٔ این منطقه، یعنی هپتالیان و خیون ها و هون ها، و سرانجام «ترکان» اطلاق گشت و با آنان منطبق شد. از این روست که در متون عصر اسلامی، گاه از اصطلاح تور و توران برای اشاره به ترکان ساکن آسیای میانه و ماوراءالنهر استفاده می شود، چنانکه در لغتنامه دهخدا ذیل مدخل توران آمده است: «نام ترکستان است و بعضی از خراسان و آن از مشرق است».
فهرست تورانیان در شاهنامه
نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه
توران بلوچستان
مردم ایران و توران به عنوان یک قوم محسوب می شدند که هر دو از نوادگان فریدون بودند اما با دو قلمرو مختلف و اغلب نیز با یکدیگر در جنگ بودند.ارتباط توران با ترک ها نیز از حساب جغرافیایی شاهنامه گرفته شده است که ترک شدن آسیای میانه در طول آن زمان تا اندازه ای تکمیل شده بود.
در واقع با توجه به شاهنامه دستکم ۱۵۰۰ سال پس از اوستا، قبایل کوچ نشین که ساکنان این سرزمین بودند توسط تورج که پسر ارشد فریدون بود رهبری می شدند.از اوستا و کتب دینی پهلوی و داستان های ملی و اقوال مورخان قدیم برمی آید که ایرانیان و تورانیان از یک نژاد بوده اند. منتهی ایرانیان زودتر شهرنشین شدند و تورانیان به همان وضع بیابان نوردی و چادرنشینی باقی ماندند. در کتب متاخر ناحیت ترک و خزر و چین و ماچین و تبت و شرق را به تفاوت خاک تور و ممالک روم و روس و آلان و مغرب را خاک سرم (سلم) دانسته اند. برخلاف این پندار، توران و سرمان و دو مملکت دیگر سایینی و داهی، هر چهار مانند خود ایران مرز و بوم آریایی است.
تور/تورج (در فارسی میانه Tuzh) پسر فریدون در افسانه های باستانی ایران است. در شاهنامه وی به اشتباه ترک شناخته شده است. هرچند از نظر فرهنگی هیچ ارتباطی بین تورانیان شاهنامه و فرهنگ باستانی ترک ها وجود ندارد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی ارتباط تورانیان با اقوام اورال و آلتائیک زبان مطرح شد ولی هم اکنون این نظریه منسوخ و رد شده است.

بیابان پست و پهناوری در آسیای میانه. این بیابان از شمال به قسمت مرتفع قزاقستان، از جنوب به کوهستان کوپه داغ در شمال استان های گلستان و خراسان ایران، از شرق به حواشی کوهستان های تین شان و پامیر و آلای، و از غرب به دریای خزر محدود است. رودخانه های سیردریا و آمودریا این ناحیه را زهکشی می کنند. صحرای قراقوم در جنوب و قزل قوم در مرکز و قراقوم آرال در شمال این سرزمین پهناور واقع است. بارندگی در این ناحیه بسیار اندک است و زراعت، گوسفندچرانی و شترداری فقط در واحه های اطراف رودخانه ها صورت می گیرد. توران تا حدودی با ترکستان غربی مطابق است و از نظر برخی به همۀ سرزمین های ترک نشین آسیایی، از مغولستان و استپ های سیبری تا قفقاز، اطلاق می شود.

توران (اسطوره). در شاهنامه، بخشی از کشور فریدون که سهم پسر میانی او به نام تور شد. در شاهنامه و بیشتر داستان های روایی ، توران سرزمین ترک ها و بخشی از سرزمین چین دانسته شده است . به رغم نظرهای گوناگون، امروز دیگر توران سرزمین ترک ها شناخته نمی شود و تورانیان قومی ترک نیستند. تورانیان بنا بر اوستای متأخر و متن های پهلوی ، به رغم ستیز همیشگی خود با ایرانیان ، قومی خویشاوند ایرانیان هستند. همۀ نشانه ها حاکی از آن هستند که قوم سکایی ماساگت که کوروش در میان آنان کشته شد یا قوم سکایی اَپَرنی (پَرنی ) و داهه که اشکانیان از میان آنان برخاستند، پیوند تنگاتنگی با تورانیان اساطیری ایران دارند. امروز امکان بازشناسی دقیق این قوم ها از همدیگر، به ویژه از تورانیان خراسان شمالی ، که در افسانه های اساطیری و حماسی ایرانیان نقشی تعیین کننده و در عین حال مبهمی دارند، بسیار ناچیز است . در این میان سکاها هستند که بیشتر از هر قوم این منطقه و به نام های مختلف در نوشته های مورخان یونانی و رومی حضوری روشن تر و فعال تر دارند. طرح پیوند میان پرنی های سکایی با تورانیانِ هنوز غیر تاریخی از اهمیت زیادی برخوردار است . جالب توجه است که بیشتر ناموران و پهلوانان در اوستا نیز با تورانیان پیوندی تنگاتنگ دارند. نام همۀ تورانیان نیز در اوستا نامی ایرانی است . دست کم در این دوره تورانی ها ایرانی بوده اند و در اوستا هیچ تورانی غیرایرانی به چشم نمی خورد. در بندهای ۱۴۳ و ۱۴۴ از فروردین یشت ، در دومین سند مکتوب ایرانی ، فَرَوَشی مردان و زنان پاکدین توران و داهی ، در کنار هم ، ستوده می شوند. روی هم رفته در افسانه های حماسی ـ اساطیری ایران جای زیادی برای عنصرهای غیرایرانی بازنشده است . در شاهنامه نشانی از پهلوانان و قهرمانان سامی و ایلامی به چشم نمی خورد. احتمال دارد که ایرانیان همۀ بیابانگردها را، خواه ایرانی و خواه غیر ایرانی ، به طور عام تورَه می نامیده اند. تور در زمان ساسانیان نام جغرافیایی سرزمینی است در خوارزم . مارکوارت در پژوهشی ارجمند تورانیان را با این «تور» در پیوند می بیند.