عمامه

عمامة. [ع ِ م َ ] (ع اِ) زره خود که در زیر قلنسوه پوشند. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). مِغفَر. (از لسان العرب ) (از تاج العروس ) (از اقرب الموارد) (از متن اللغة). || خود. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). بَیضة و خود. (از لسان العرب ) (از تاج العروس ) (از اقرب الموارد) (از متن اللغة). || دستار سر. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). از پوششهای سر، و مشهور است . (از لسان العرب ). آنچه بر سر پیچند. (از تاج العروس ) (از اقرب الموارد) (از متن اللغة). دستار. (دهار). سرپایان . مندیل . دولبند. نَصیف . صَوقَعة. ج ، عَمائم ، عِمام . عمامه دارای رنگهای مختلفی است ، از قبیل سیاه و سفید و سبز و شیرشکری و غیره که هر کدام اختصاص به طبقه ای معین دارد. و معمولاً در زبان فارسی «عمامه » را بر دستار روحانیون اطلاق کنند. و بستن آن نیز بطورصحیح ، فنی بود و اشخاصی بودند که حرفه ٔ آنها عمامه پیچی بود و از این راه ارتزاق میکردند. کلمه ٔ عمامه را در این معنی فارسی زبانان عَمّامه تلفظ کنند : از شوش جامه و عمامه ٔ خز خیزد. (حدودالعالم ).
بستد عمامه های خز سبز ضیمران
بشکست حقه های زر و در میوه دار.

منوچهری .

قبای سقلاطون بغدادی بود سپیدی سپیدسخت خرد نقش پیدا و عمامه ٔ قصب بزرگ . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 150). سلطان محمود گفت : مردی کافی است ، امابالا و عمامه ٔ او را دوست ندارم . (تاریخ بیهقی ص 373). این عمامه که دست بسته ٔ ماست باید به این بستگی به دست ناصردین آید و وی بر سر نهد. (تاریخ بیهقی ص 377).
مرا بر سرعمامه ٔ خز ادکن
بزد دست زمان خوش خوش به صابون .

ناصرخسرو.

بزرگ نیست و نه دانا بنزد او مگر آنک
عمامه ٔ قصب و اسب و سیم و زر دارد.

ناصرخسرو.

بر این بلند منبر از بهر قال و قیل
از بهر قیل و قال و عمامه وردا شده ست .

ناصرخسرو.

گر بعمامه کسی سروریی یافته ست
پس شه مرغان سزد هدهد رنگین سلب .

اثیر اخسیکتی .

گر عمامه دیگری بندد رواست
لیکن استنجا به دست خود کنند.

خاقانی .

اطلس برنگ آتش و اصل عمامه از نی
ابرش چو باد نیسان ، تندی بسان تندر.

خاقانی .

خورشید بر عمامه ٔ او برفشانده تاج
برجیس بر رداش فدا کرده طیلسان .

خاقانی .

دستار من وقایه ٔ جان شد و عمامه ٔ من دربند کمند بماند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
بر رسم عرب عمامه دربست
با او به شراب و رود بنشست .

نظامی .

از عمامه کمند کردندش
درکشیدند و بند کردندش .

نظامی .

فلک را داده سروش سبزپوشی
عمامش باد را عنبرفروشی .

نظامی .

یک فقیهی ژنده ها برچیده بود
در عمامه ی ْ خویش درپیچیده بود.

مولوی .

وز دمشقی عمامه برباییم
افسر از فرق گنبد دوار.

نظام قاری .

بر فرق آن عمامه ثعبان و دست موسی
بر جیب پهلوی آن هاروت و چاه بابل .

نظام قاری .

خامه ٔ مشکین عمامه در تبیین سلسله نسب بزرگوار شاه سپهراقتدار شروع نمود. (تاریخ حبیب السیر چ طهران جزء چهارم از ج 3 ص 323).
مخور صائب فریب فضل از عمامه ٔ زاهد
که در گنبد ز بی مغزی صدا بسیار می پیچد.

صائب تبریزی .

کار با عمامه و قطر شکم افتاده است
خم درین مجلس بزرگیها به افلاطون کند.

صائب تبریزی .

تا ازین بعد چه از پرده برآید کامروز
دور پرواری عمامه و قطر شکم است .

صائب تبریزی .

استعمام ، اشتیاذ؛ عمامه بر سر بستن . (ناظم الاطباء). اعتصاب ؛ عمامه بر سر نهادن . اعتمار؛ عمامه و جز آن بر سر بستن . اعتمام ؛ عمامه بستن . اقتعاط؛ عمامه بستن بی درآوردن آن زیر زنخ . عمامه بستن بی تحت الحنک . تحنک ؛ عمامه را اززیر زنخ برآوردن . (از منتهی الارب ). تختمة؛ عمامه بندی . (ناظم الاطباء). تشوذ؛ عمامه بر سر بستن خویشتن را. (آنندراج ). تعمم ؛ عمامه بر سر بستن . (منتهی الارب ).تعمیم ؛ عمامه پوشانیدن . (ناظم الاطباء). تکویر؛ پیچیدن دستار بر سر. (منتهی الارب ). عمامه بر سر بستن . تلحی ؛ عمامه به زیر حنک درآورده ، بستن . (آنندراج ). تلفم ؛ عمامه بستن مرد بر دهان بشکل نقاب ، چنانکه تا به نوک بینی برسد. (ناظم الاطباء). تهریة؛ زرد گردانیدن جامه و عمامه را. قَفد؛ عمامه بستن بی شمله . کَور؛ پیچیدن عمامه بر دور سر. (از ناظم الاطباء). لَوث ؛ دستار پیچیدن . (منتهی الارب ). عمامه پیچیدن . مُعمَّم ؛ عمامه بر سر گذاشته . (ناظم الاطباء). عمامه بسر. عمامه بسته .
أرخی عمامته ؛ عمامه ٔ خود را سست و نرم گردانید،کنایه از مأمون و مرفه الحال شدن است . (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) (از لسان العرب ) (از تاج العروس ) (از اقرب الموارد) (از متن اللغة).
- اهل عمامه ؛ آنکه عمامه بر سر گذارد. روحانی :
وز مال شاه و میر چو نومید شد دلم
زی اهل طیلسان و عمامه و ردا شدم .

ناصرخسرو.

به روایت ابوشامه و بعضی دیگر از اهل عمامه ، صد و چهل و شش هزار کس از کافران به تیغ جهاد مسلمانان به قتل رسیدند. (حبیب السیر چ طهران ص 404).
- عمامه آرائی ؛ کنایه از اهل فضل و مشایخ گشتن . (از آنندراج ) :
یکی صد گشت ثقل زاهد از عمامه آرایی
که بر دلها ز لفظ پوچ میگردد گران معنی .

صائب (از آنندراج ).

- عمامه افکندن ؛ برداشتن عمامه از سر. عمامه از سر دور کردن . بر زمین زدن یا افکندن دستار و عمامه ، و آن نشانه ٔ اظهار تأثر و اندوه از واقعه ای ناگوار باشد :
چون دید پدر به حال فرزند
آهی بزد و عمامه بفکند.

نظامی .

- عمامه ای ؛ آنکه عمامه بر سر نهد، درمقابل «کلاهی ». عمامه بسر. دستاربند.
- عمامه بستن ؛ پیچیدن عمامه بنحو مطلوب .
- عمامه ٔ بسته ؛ عمامه ای که پیچیده باشند و آماده ٔ بر سر گذاشتن باشد : عمامه ٔ بسته خادم پیش برد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 378).
- نخ عمامه ای ؛ قسمی گلوله ٔنخ که بصورت عمامه می پیچند بر آن در مقابل قرقره و سیگارت است .
- امثال :
عمامه گذاشت تا کله بردارد . (امثال و حکم دهخدا).
|| چوبهای بهم بسته که بدان از دریا و نهر عبور نمایند. عامه . عامة. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از تاج العروس ) (از اقرب الموارد) (از متن اللغة). رجوع به عامَة و عامَّة شود. || قحطی و خشکسالی . (از لسان العرب ) (از تاج العروس ) (از ذیل اقرب الموارد) (از متن اللغة). || قیامت و رستاخیز، چون در آن روز مرگ جمیع مردم را فرامی گیرد. (از لسان العرب ) (از تاج العروس ) (از اقرب الموارد) (از متن اللغة).

دستار