تقویم البلدان

wiki: تقویم البلدان

wikijoo: تقویم_البلدان

wikifeqh: عربی نوشته است. وی این کتاب را در 721ق به پایان رساند؛ اما احتمالاً تا پایان عمر آن را تکمیل می کرده است. در نیمه اول قرن هشتم قمری در شام دو کتاب مهم در کیهان نگاری نوشته شد که کتاب ابوالفداء یکی از آنها است. ابی الفداء اولین کسی است که روش جدول بندی را در جغرافیا به کار برده است. این اثر در قرن های هجدهم و نوزدهم میلادی در اروپا شهرتی بی نظیر یافت.
کتاب از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول به منزله مقدمه ای در کیهان نگاری عمومی است که شامل اطلاعات معمولی درباره تقسیم زمین، خط استوا، هفت اقلیم، معموره زمین، مساحت آن، و اصطلاحات جغرافیا است و گزارشی کوتاه از دریاها، دریاچه ها، رودها، و کوه ها دارد و ترتیب کتاب را نیز توضیح می دهد. قسمت دوم که مفصل تر است، به نوبه خود هجده قسمت یا به تعبیر درست تر هجده جدول است که از مناطق مختلف که اقلیم نیز خوانده می شود، سخن دارد: بلاد عرب، مصر، مغرب، سودان، اندلس، جزایر مدیترانه و اقیانوس اطلس، شمال(بلاد فرنگ و ترک)، شام، جزیره، عراق، خوزستان، فارس، کرمان، سیستان، سند(پنجاب)، هند، چین، جزایر دریای شرقی، روم، ارمنستان، عراق عجم، دیلم، طبرستان، خراسان، زابلستان، طخارستان، خوارزم، و ماوراءالنهر. این فصل بندی نموداری دقیق از نفوذ مکتب کلاسیک بلخ و همچنین حاکی از گرایش ابوالفداء به تقسیم مناطق جغرافیایی است.
ابوالفداء، بر خلاف معاصرانش، اهل سفر نبوده است؛ از این رو کتابش اقتباسی از کتاب های جغرافیایی دیگر و گردآوری گفته های تاجران و مسافران است.
از نظر او، کتاب های جغرافیایی که تا زمان وی نوشته شده بود، ناقص بودند و مقصود او را بر نمی آوردند؛ مثلاً کتاب های ابن حوقل و ادریسی و ابن خرداذبه، با وجود تفصیل درباره اوصاف بلاد به طول و عرض جغرافیایی و ضبط نام ها اشارهای ندارند و زیج ها و کتاب هایی که به طول و عرض جغرافیایی پرداخته اند، از اوصاف شهرها اطلاعی نمی دهند و در "الانساب" سمعانی و "المشترک وضعاً و المفترق صقعاً" یاقوت حموی با آنکه به تصحیح نام ها و ضبط آنها توجه شده، طول و عرض شهرها ذکر نشده است. با وجود این نقایص، ابوالفداء به کتاب های ابن حوقل، ابن سعید مغربی، مهلّبی و ابن اثیر اعتماد می کرده است. وی از کتاب المسالک و الممالک، معروف به "العزیزی" تألیف حسن بن احمد مهلّبی بهره گرفته، که سبب بیشتر شناخته شدن این جغرافی نگار فاطمی شده است. به عقیده عبدالمحمد آیتی، ابوالفداء به اقتضای مقام خود به عنوان امیرحماة می خواسته درباره سرزمین های مختلف اطلاعات دقیق داشته باشد.
یکی از ویژگی های تقویم البلدان - که آن را سرآمد کتاب های دوره خود کرده - این است که اولین کتاب جغرافیایی است که روش جدول بندی را کار برده است؛ البته او این شیوه را از "تقویم الابدان" ابن جَزْله (متوفی 493ق) گرفته است؛ اما جدول های ابوالفداء بسیار کامل و در ارائه واضح و منظم مطالب علمی در عهد خود ممتاز بوده است.