مترادف عرض : آبرو، اعتبار، جاه، حیثیت، شرف، قدر، ناموس، ذات، گوهر، نفس | پهنا، پهنه، بیان، حرف، سخن، گفتار، گفته، شرح، وصف
متضاد عرض : درازا، درازی، طول
برابر پارسی : درازای، پهنا
عرض
مترادف عرض : آبرو، اعتبار، جاه، حیثیت، شرف، قدر، ناموس، ذات، گوهر، نفس | پهنا، پهنه، بیان، حرف، سخن، گفتار، گفته، شرح، وصف
متضاد عرض : درازا، درازی، طول
برابر پارسی : درازای، پهنا
فارسی به انگلیسی
latitude
abscissa
breadth, broadness, spread, wideness, width
accident, form
presentation, remark[by an inferior to a superior], petition
width, breadth
فارسی به عربی
عرض
عربی به فارسی
فرمودن , امر کردن , دعوت کردن , پيشنهاد کردن , توپ زدن , خداحافظي کردن , قيمت خريدرا معلوم کردن , مزايده , پيشنهاد , پهنا , عرض , وسعت نظر , نمايش , نمايش دادن , نماياندن , تقديم داشتن , پيشکش کردن , عرضه , تقديم , پيشکش , اراءه , نشان دادن , نمودن , ابراز کردن , فهماندن , نشان , جلوه , اثبات , نازک , حساس , لطيف , دقيق , ترد ونازک , باريک , محبت اميز , باملا حظه , حساس بودن , ترد کردن , لطيف کردن , انبار , اراءه دادن , تقديم کردن , پول رايج , مناقصه ومزايده , پهنه , وسعت , چيز پهن
مترادف و متضاد
۱. پهنا، پهنه
۲. بیان، حرف، سخن، گفتار، گفته
۳. شرح، وصف ≠ درازا، درازی، طول
پهنا، پهنه ≠ درازا، درازی، طول
بیان، حرف، سخن، گفتار، گفته
شرح، وصف
آبرو، اعتبار، جاه، حیثیت، شرف، قدر، ناموس
ذات، گوهر، نفس
۱. آبرو، اعتبار، جاه، حیثیت، شرف، قدر، ناموس
۲. ذات، گوهر، نفس
نمایش، بیان، عرض، تقریر، عرضه، ارائه، معرفی، تقدیم
وسعت، پهنه، پهنا، عرض، عریضی، ضخامت، چیز پهن
پهنا، عرض، وسعت نظر، عریضی
وسعت، عرض، ازادی عمل، بی قیدی، عرض جغرافیایی
عرض، عرضه داشت، عریضه، دادخواست، عرضحال، تظلم
عرض، بعد قائم
فرهنگ فارسی
← عرض نقطه
فرهنگ معین
(عُ ) [ ع . ] (اِ. ) ۱ - جانب ، طرف ، کرانه . ۲ - مال ملت ، بیت المال .
(عِ رْ ) [ ع . ] (اِ. ) آبرو، ناموس .
(عَ رَ ) [ ع . ] (اِ. ) ۱ - متاع ، کالا. ۲ - نا - خوشی ، بیماری . ۳ - آن چه که دوام و بقا نداشته باشد. ۴ - آن چه که قائم به دیگری است و از خود وجود مستقلی ندارد.
(عَ رْ ) [ ع . ] ۱ - (مص م . ) آشکار کردن ، نشان دادن . ۲ - (اِمص . ) بیان مطلب یا درخواستی با فروتنی و ادب . ۳ - پهنا. ۴ - مدت ، زمان .
(عِ رْ ) [ ع . ] (اِ. ) آبرو، ناموس .
(عَ رَ ) [ ع . ] (اِ. ) ۱ - متاع ، کالا. ۲ - نا - خوشی ، بیماری . ۳ - آن چه که دوام و بقا نداشته باشد. ۴ - آن چه که قائم به دیگری است و از خود وجود مستقلی ندارد.
(عَ رْ ) [ ع . ] ۱ - (مص م . ) آشکار کردن ، نشان دادن . ۲ - (اِمص . ) بیان مطلب یا درخواستی با فروتنی و ادب . ۳ - پهنا. ۴ - مدت ، زمان .
(عُ) [ ع . ] (اِ.) 1 - جانب ، طرف ، کرانه . 2 - مال ملت ، بیت المال .
(عِ رْ) [ ع . ] (اِ.) آبرو، ناموس .
(عَ رَ) [ ع . ] (اِ.) 1 - متاع ، کالا. 2 - نا - خوشی ، بیماری . 3 - آن چه که دوام و بقا نداشته باشد. 4 - آن چه که قائم به دیگری است و از خود وجود مستقلی ندارد.
(عَ رْ) [ ع . ] 1 - (مص م .) آشکار کردن ، نشان دادن . 2 - (اِمص .) بیان مطلب یا درخواستی با فروتنی و ادب . 3 - پهنا. 4 - مدت ، زمان .
لغت نامه دهخدا
عرض. [ ع َ ] ( ع مص ) پیدا و آشکارا گردیدن. ( از منتهی الارب ). ظاهر شدن و آشکار گردیدن ، در حالی که دوام نیابد. ( از اقرب الموارد ). || پیدا و ظاهر ساختن. ( از منتهی الارب ). ظاهر کردن. ( از اقرب الموارد ). آشکارا کردن. ( تاج المصادر بیهقی ) ( دهار ) ( زوزنی ). و از آن جمله است گفته خداوند : و عرضنا جهنم یومئذ للکافرین عر
ضا. ( قرآن 100/18 ). ( از منتهی الارب )؛ نمودار کردیم در آنروز جهنم را برای کافران نمودار کردنی. || بنمودن وپیش کردن کسی را. ( از منتهی الارب ). نشان دادن. ( از اقرب الموارد ).
- روز عرض ؛ روز نمودار کردن. روز قیامت. یوم العرض. روز رستاخیز :
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فر است.
روز عرض از دست جور نفس ناپرهیزگار.
|| نمایان گردیدن و پیش آمدن. ( از منتهی الارب ). پیش آمدن. ( تاج المصادر بیهقی ) ( المصادر زوزنی ). گویند عرضت له الغول ؛ یعنی نمایان گردید او را غول و پیش آمد. ( از منتهی الارب ) ( از اقرب الموارد ). || رسیدن ناقه را شکستی و آفتی. ( از منتهی الارب ). شکستگی و آفت به ناقه رسیدن. ( از اقرب الموارد ). || پیش آمدن کسی را حاجت. ( از منتهی الارب ). عُروض.رجوع به عروض شود. || درآمدن عروض را. ( از منتهی الارب ). آمدن به «عروض » یعنی به مکه و مدینه و آنچه در اطراف آن دو است. ( از اقرب الموارد ). یعنی به مکه و مدینه و یمن و آنچه در حول آنهاست. ( از تاج العروس ). || جامه دادن کسی را به عوض حقش. ( از منتهی الارب ): عرض له من حقه ثوبا؛ لباس بجای حقش بوی داد. ( از اقرب الموارد ). || بر یک پهلو گذشتن اسب. || رسیدن بر کنار چیزی. || مبادله نمودن از متاع خود. ( از منتهی الارب ). مبادله کردن کالای خویش را، یعنی دادن آن و گرفتن دیگری. ( از اقرب الموارد ). بدل دادن. ( تاج المصادر بیهقی ). || کشتن. ( از منتهی الارب ): عرض القوم علی السیف ؛ آن قوم را بوسیله شمشیر کشت. ( از اقرب الموارد ). || به تازیانه زدن. ( از منتهی الارب ): عرض القوم علی السوط؛ آن قوم را بوسیله تازیانه زد. ( از اقرب الموارد ). || پر کردن. ( منتهی الارب ). مملو کردن. آکندن. ( از اقرب الموارد ). || به بیماری مردن. ( منتهی الارب ) ( از اقرب الموارد ). || از اطراف درخت خوردن. ( از منتهی الارب ): عرض البعیر؛ شتر از اَعراض درخت که قسمتهای بالای آن است ، خورد. ( از اقرب الموارد ). || اراده کردن به سوی چیزی. ( از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی. ( از اقرب الموارد ). || اراده کردن به سوی چیزی. ( از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی. ( از اقرب الموارد ). || پیش کردن لشکر را بر کسی و نگریستن حال آنرا. ( از منتهی الارب ): عرض الجند عرض عین ؛ گذر داد سپاهیان را بر خویش و حال آنانرا نگریست ، یعنی آنانرا بر دیده خود گذر داد تا حاضر و غایب آنها بشناسد. ( از اقرب الموارد ). || پیش داشتن نامه و نبشته را. || عرضه داشتن سخن و جز آن. پیش آمدن ناخوشی. || نشان کردن بر سرین ستور. ( از منتهی الارب ). داغ کردن شتر را بداغ عراض. ( ناظم الاطباء ). نشان کردن شتربه عِراض. ( از اقرب الموارد ). || سر و گردن کج نموده رفتن اسب در دویدن. ( از منتهی الارب ). روان گشتن اسب در دویدن در حالیکه سر و گردن خود را متمایل و خم کرده باشد. ( از اقرب الموارد ). || مغبون شدن در خرید و فروخت. ( از منتهی الارب ): عارضه فعرضه ؛ معارضه کرد او را در خریدن پس مغبون کرد او را. ( ناظم الاطباء ). غلبه کرد او را در معارضه. ( ازاقرب الموارد ). || دیوانگی. ( منتهی الارب ). مجنون و دیوانه شدن ، و فعل آن به صیغه مجهول به کار رود. ( از اقرب الموارد ). || بی بیماری مردن مردم. ( منتهی الارب ). بی علت و بیماری درگذشتن. ( از اقرب الموارد ). || پیدا شدن. ( منتهی الارب ). عارض گشتن. ( از اقرب الموارد ). || عرضه کردن چیری را بر کسی به فروختن. در مثل گویند «عرض سابری » و آن جامه ای است نیکو که با اولین عرضه داشتن ، به فروش میرود و احتیاجی به مبالغه در آن نیست. ( از منتهی الارب ). عرضه کردن. ( تاج المصادر بیهقی ) ( المصادر زوزنی ). عرضه کردن کالا بر راغبان تا آن را بخرند. ( از اقرب الموارد ). || بر پهنای نهادن چوب را بر خنور، و شمشیر را بر ران و نیزه را. ( از منتهی الارب ). از عرض و پهنا قرار دادن چوب را بر ظرف و شمشیر را بر ران. ( از اقرب الموارد ). شمشیر به پهنا بر ران نهادن. چوب به پهنا نهادن. ( تاج المصادر بیهقی ). || خواندن ازبر، گویند عرض الکتاب ؛یعنی آنرا از بر خواند. ( از اقرب الموارد ). مقابله ،چنانکه کتابی را با کتابی. ( یادداشت مرحوم دهخدا ): دخلت علی سعیدبن جبیر و بیده مصحف فقال اًنی قد عرضت هذا فأقمت سقطه. ( المصاحف سجستانی ). || در نزد محدثان ، خواندن حدیث است بر شیخ ، و سبب تسمیه آن عرضه داشتن آن است بر شیخ خواه او خود بخواند،یا دیگری بخواند و او گوش دهد. و آنرا عرض القراءة نیز گویند. ( از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در نزد محدثان ، قسمی از «مناوله » را نیز عرض گویند وآن این است که طالب ، کتاب شیخ را ( خواه اصل آن باشد و خواه نسخه ای که با آن مقابله شده است باشد ) بر او عرضه دارد. ( از کشاف اصطلاحات الفنون ). || ( اِمص ) اظهار شخص کوچکتر مطلبی را به بزرگتر. ( فرهنگ فارسی معین ). گفتگو و مکالمه شخص کوچک یا شخص بزرگ. ( ناظم الاطباء ). عرض کردن. رجوع به عرض کردن شود :
ضا. ( قرآن 100/18 ). ( از منتهی الارب )؛ نمودار کردیم در آنروز جهنم را برای کافران نمودار کردنی. || بنمودن وپیش کردن کسی را. ( از منتهی الارب ). نشان دادن. ( از اقرب الموارد ).
- روز عرض ؛ روز نمودار کردن. روز قیامت. یوم العرض. روز رستاخیز :
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فر است.
مولوی.
بس ملامتها که خواهد برد جان نازنین روز عرض از دست جور نفس ناپرهیزگار.
سعدی.
- یوم العرض ؛ روز قیامت. ( از ناظم الاطباء ) یوم الدین. ( اقرب الموارد ).|| نمایان گردیدن و پیش آمدن. ( از منتهی الارب ). پیش آمدن. ( تاج المصادر بیهقی ) ( المصادر زوزنی ). گویند عرضت له الغول ؛ یعنی نمایان گردید او را غول و پیش آمد. ( از منتهی الارب ) ( از اقرب الموارد ). || رسیدن ناقه را شکستی و آفتی. ( از منتهی الارب ). شکستگی و آفت به ناقه رسیدن. ( از اقرب الموارد ). || پیش آمدن کسی را حاجت. ( از منتهی الارب ). عُروض.رجوع به عروض شود. || درآمدن عروض را. ( از منتهی الارب ). آمدن به «عروض » یعنی به مکه و مدینه و آنچه در اطراف آن دو است. ( از اقرب الموارد ). یعنی به مکه و مدینه و یمن و آنچه در حول آنهاست. ( از تاج العروس ). || جامه دادن کسی را به عوض حقش. ( از منتهی الارب ): عرض له من حقه ثوبا؛ لباس بجای حقش بوی داد. ( از اقرب الموارد ). || بر یک پهلو گذشتن اسب. || رسیدن بر کنار چیزی. || مبادله نمودن از متاع خود. ( از منتهی الارب ). مبادله کردن کالای خویش را، یعنی دادن آن و گرفتن دیگری. ( از اقرب الموارد ). بدل دادن. ( تاج المصادر بیهقی ). || کشتن. ( از منتهی الارب ): عرض القوم علی السیف ؛ آن قوم را بوسیله شمشیر کشت. ( از اقرب الموارد ). || به تازیانه زدن. ( از منتهی الارب ): عرض القوم علی السوط؛ آن قوم را بوسیله تازیانه زد. ( از اقرب الموارد ). || پر کردن. ( منتهی الارب ). مملو کردن. آکندن. ( از اقرب الموارد ). || به بیماری مردن. ( منتهی الارب ) ( از اقرب الموارد ). || از اطراف درخت خوردن. ( از منتهی الارب ): عرض البعیر؛ شتر از اَعراض درخت که قسمتهای بالای آن است ، خورد. ( از اقرب الموارد ). || اراده کردن به سوی چیزی. ( از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی. ( از اقرب الموارد ). || اراده کردن به سوی چیزی. ( از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی. ( از اقرب الموارد ). || پیش کردن لشکر را بر کسی و نگریستن حال آنرا. ( از منتهی الارب ): عرض الجند عرض عین ؛ گذر داد سپاهیان را بر خویش و حال آنانرا نگریست ، یعنی آنانرا بر دیده خود گذر داد تا حاضر و غایب آنها بشناسد. ( از اقرب الموارد ). || پیش داشتن نامه و نبشته را. || عرضه داشتن سخن و جز آن. پیش آمدن ناخوشی. || نشان کردن بر سرین ستور. ( از منتهی الارب ). داغ کردن شتر را بداغ عراض. ( ناظم الاطباء ). نشان کردن شتربه عِراض. ( از اقرب الموارد ). || سر و گردن کج نموده رفتن اسب در دویدن. ( از منتهی الارب ). روان گشتن اسب در دویدن در حالیکه سر و گردن خود را متمایل و خم کرده باشد. ( از اقرب الموارد ). || مغبون شدن در خرید و فروخت. ( از منتهی الارب ): عارضه فعرضه ؛ معارضه کرد او را در خریدن پس مغبون کرد او را. ( ناظم الاطباء ). غلبه کرد او را در معارضه. ( ازاقرب الموارد ). || دیوانگی. ( منتهی الارب ). مجنون و دیوانه شدن ، و فعل آن به صیغه مجهول به کار رود. ( از اقرب الموارد ). || بی بیماری مردن مردم. ( منتهی الارب ). بی علت و بیماری درگذشتن. ( از اقرب الموارد ). || پیدا شدن. ( منتهی الارب ). عارض گشتن. ( از اقرب الموارد ). || عرضه کردن چیری را بر کسی به فروختن. در مثل گویند «عرض سابری » و آن جامه ای است نیکو که با اولین عرضه داشتن ، به فروش میرود و احتیاجی به مبالغه در آن نیست. ( از منتهی الارب ). عرضه کردن. ( تاج المصادر بیهقی ) ( المصادر زوزنی ). عرضه کردن کالا بر راغبان تا آن را بخرند. ( از اقرب الموارد ). || بر پهنای نهادن چوب را بر خنور، و شمشیر را بر ران و نیزه را. ( از منتهی الارب ). از عرض و پهنا قرار دادن چوب را بر ظرف و شمشیر را بر ران. ( از اقرب الموارد ). شمشیر به پهنا بر ران نهادن. چوب به پهنا نهادن. ( تاج المصادر بیهقی ). || خواندن ازبر، گویند عرض الکتاب ؛یعنی آنرا از بر خواند. ( از اقرب الموارد ). مقابله ،چنانکه کتابی را با کتابی. ( یادداشت مرحوم دهخدا ): دخلت علی سعیدبن جبیر و بیده مصحف فقال اًنی قد عرضت هذا فأقمت سقطه. ( المصاحف سجستانی ). || در نزد محدثان ، خواندن حدیث است بر شیخ ، و سبب تسمیه آن عرضه داشتن آن است بر شیخ خواه او خود بخواند،یا دیگری بخواند و او گوش دهد. و آنرا عرض القراءة نیز گویند. ( از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در نزد محدثان ، قسمی از «مناوله » را نیز عرض گویند وآن این است که طالب ، کتاب شیخ را ( خواه اصل آن باشد و خواه نسخه ای که با آن مقابله شده است باشد ) بر او عرضه دارد. ( از کشاف اصطلاحات الفنون ). || ( اِمص ) اظهار شخص کوچکتر مطلبی را به بزرگتر. ( فرهنگ فارسی معین ). گفتگو و مکالمه شخص کوچک یا شخص بزرگ. ( ناظم الاطباء ). عرض کردن. رجوع به عرض کردن شود :
عرض . [ ع ُ رُ ] (ع اِ) گوشه ٔ چشم . گویند: نظر اًلیه من عرض ؛ نگریست به وی از گوشه ٔ چشم . (از منتهی الارب ). || نوعی سیر و حرکت که در اسب ستوده است و در شتر نکوهیده . (از اقرب الموارد). عُرض و رجوع به عُرض شود.
عرض . [ ع َ ] (اِخ ) کوهی است مشرف بر شهر «فاس » در المغرب . (از معجم البلدان ).
عرض . [ ع َ رَ ] (ع مص ) بس فربه و پرگوشت شدن از کثرت گیاه . (از منتهی الارب ). شکافته شدن گوسفند از کثرت علف ، یعنی از چرا کردن . (از اقرب الموارد). || پیدا و آشکار گردیدن . || نمایان گردیدن و پیش آمدن ، چنانکه گویند عرضت له الغول . || شکستگی و آفت رسیدن . (از منتهی الارب ). عَرض . رجوع به عَرض شود.
عرض . [ ع َ رِ ] (از ع ، ص ، اِ) مخفف عارض . عرض دهنده ٔ لشکر. شمارکننده ٔ سپاهیان . سان دهنده . (فرهنگ فارسی معین ). مفتش . لشکرنویس :
و از آن جایگه شد به پرده سرای
عرض پیش او رفت با رهنمای .
عرض را بخوان تا بیارد شمار
که چند است مردم که آید بکار.
عرض با جریده بنزدیک شاه
بیامد بیاورد مرّ سپاه .
نوشتی عرض نام و دیوان اوی
بیاراستی کاخ و میدان اوی .
و از آن جایگه شد به پرده سرای
عرض پیش او رفت با رهنمای .
فردوسی .
عرض را بخوان تا بیارد شمار
که چند است مردم که آید بکار.
فردوسی .
عرض با جریده بنزدیک شاه
بیامد بیاورد مرّ سپاه .
فردوسی .
نوشتی عرض نام و دیوان اوی
بیاراستی کاخ و میدان اوی .
فردوسی .
عرض . [ ع َ] (اِخ ) شهری است به شام . (منتهی الارب ). شهرکی است در بیابان شام که اکنون از اعمال حلب است . و آن بین تدمر و الرصافة الهشامیة قرار دارد. و تعدادی از بزرگان بدانجا نسبت دارند. رجوع به معجم البلدان شود.
عرض . [ ع ِ ] (اِخ ) مزارع است در حوالی مسجد قبلتین . (منتهی الارب ).
عرض . [ ع ِ ] (اِخ ) نخلستان و رودباری است در یمامة. (منتهی الارب ). عرض الیمامة، وادی یمامه است که از مهب شمال به سوی مهب جنوب جاری شود. و قرایی که در اطراف آن است «سفوح » نامیده میشود. و تمام این عرض از آن بنی حنیفه است و اندکی از آن متعلق به بنی امرج از بنی سعدبن زید مناةبن تمیم . (از معجم البلدان ). || یوم العرض ، از ایام و جنگهای عرب است ، که عمروبن صابر، فارس ربیعه به دست جزٔبن علقمه تمیمی در آن روز کشته شد. (از معجم البلدان ).
عرض . [ ع ِ ] (اِخ ) وادیی است به مدینه . (منتهی الارب ). علم است وادی خیبر را، و اکنون از آن عنزة است و در آن آبها و نخل و کشتها است . (از معجم البلدان ).
عرض . [ ع ِ ] (ع اِ) اندام . (منتهی الارب ). جسد. (اقرب الموارد). تن مردم . (مهذب الاسماء). بدن و جسد.(غیاث اللغات ). || هر عضو که از آن خوی آید. (منتهی الارب ). هر موضعی که از آن ، یعنی از مسام آن ، عرق خارج شود. ج ، أعراض . (اقرب الموارد). و از آن جمله است حدیث در ذکر اهل بهشت : لایبولون و لایتغوطون ، اًنما هو عرق یجری من أعراضهم مثل المسک . (از منتهی الارب ). یعنی بول و غایط نمی کنند و آن به صورت عرقی چون مشک از اعضای آنان خارج میگردد. || بوی اندام ، خوش یا ناخوش . (منتهی الارب ). رایحه و بوی جسد خواه نیکو و طیب باشد یا بد و خبیث . (از اقرب الموارد). گویند: «فلان طیب العرض ، و منتن العرض ». نفس . گویند: أکرمت عنه عرضی ؛ یعنی نفس خود را از وی محفوظ داشتم . (اقرب الموارد). || ناموس ، وآبروی مرد که از نقصان و رخنه نگاه دارد. یا آبرو، خواه در نفس مرد باشد یا در آباء و اجداد یا در تبعه و لحقه ، یا جای مدح و ذم از وی . یا آنچه بدان فخر کنند از حسب و شرف . و گاهی از آن آباء و اجداد مراد گیرند. (منتهی الارب ). جانب شخص که آنرا مصون و محفوظ دارد، و آن نفس او باشد یا سلف وی یا کسی که تابع وی باشد یا موضع مدح و ذم ، یا آنچه بدان افتخار کند ازحسب و شرف . و گاهی منظور، پدران و نیاکان است . (از اقرب الموارد). آنچه بستایند و بنکوهند از مردم . (السامی ) (مهذب الاسماء). ناموس و آبرو. (غیاث اللغات ) (ناظم الاطباء). اموری که مدح آن آدمی را بردارد و ذم آن فرود آرد :
گنگ باد آنکس که اندر طعن تو گوید سخن
کور باد آنکس که اندر عرض تو جوید عوار.
نزد او عرض او عزیزترست
از گرامی تن و عزیز روان .
چنان بلرزد بر نام و عرض خویش همی
که شادکام و جهان دوست بر گرامی جان .
برد خواهی پیش او ناپروریده شعر خویش
کرد خواهی در ملامت عرض خود را مرتهن .
عرض تو نپوشد مگر لباس
کز فخر و شرف پود و تار دارد.
هم برون آرمش ز آهن و سنگ
عرضم ار در شود به باب عظیم .
برون کنندش از خانه چون سگ ازمسجد
خسیس مرتبت و خوارعرض و بی مقدار.
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فر است .
حافظ افتادگی از دست مده زانکه حسود
عرض و مال و دل و دین در سر مغروری کرد.
عرض و مال از در میخانه نشاید اندوخت
هر که این آب خورد رخت به دریا فکنش .
ای مگس عرصه ٔ سیمرغ نه جولانگه تست
عرض خود میبری و زحمت ما میداری .
از عشق بدعت است تمنای خون بها
ای خودفروش عرض شهیدان چه میبری .
- عرض و ناموس ؛ از اتباع است . (یادداشت مرحوم دهخدا). به عرض و ناموس کسی دشنام گفتن ، او را ناسزا و دشنام سخت دادن . رجوع به عرض و رجوع به ناموس شود.
|| طبیعت و خوی محمود. (منتهی الارب ). خوی پسندیده و نیکو. (از اقرب الموارد). پوست . (منتهی الارب ). جیش . (از اقرب الموارد). عَرض . رجوع به عَرض شود. || رودبار که در آن دهها وآبها باشد. (از منتهی الارب ). وادی و دره که در آن قری و آبها و یا نخلستان باشد. و گویند هر وادیی که در آن درخت باشد. ج ، عُرضان . (از اقرب الموارد). || شوره گیاه . (منتهی الارب ). حمض . (از اقرب الموارد). || اراک . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || گیاه تلخ شورمزه . (منتهی الارب ). اَثْل . (اقرب الموارد). || کرانه ٔ وادی و شهر. (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). کناره ٔ رود. (از مهذب الاسماء). || نواحی وادی و شهر. (از منتهی الارب ). ناحیه ٔ وادی و شهر. (از اقرب الموارد). || ابر بزرگ . (منتهی الارب ). بزرگ و عظیم از ابرها. (از اقرب الموارد). || ملخ بسیار. (منتهی الارب ). تعداد بسیار از ملخ . (از اقرب الموارد). || آنکه به باطل و ناچیز فریبد مردم را. (منتهی الارب ). آنکه با مردم بباطل روبرو شود.(از اقرب الموارد).
گنگ باد آنکس که اندر طعن تو گوید سخن
کور باد آنکس که اندر عرض تو جوید عوار.
فرخی .
نزد او عرض او عزیزترست
از گرامی تن و عزیز روان .
فرخی .
چنان بلرزد بر نام و عرض خویش همی
که شادکام و جهان دوست بر گرامی جان .
فرخی .
برد خواهی پیش او ناپروریده شعر خویش
کرد خواهی در ملامت عرض خود را مرتهن .
منوچهری .
عرض تو نپوشد مگر لباس
کز فخر و شرف پود و تار دارد.
مسعودسعد.
هم برون آرمش ز آهن و سنگ
عرضم ار در شود به باب عظیم .
مسعودسعد (دیوان چ رشید یاسمی ص 616).
برون کنندش از خانه چون سگ ازمسجد
خسیس مرتبت و خوارعرض و بی مقدار.
کمال الدین اسماعیل (دیوان ص 392).
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فر است .
مولوی .
حافظ افتادگی از دست مده زانکه حسود
عرض و مال و دل و دین در سر مغروری کرد.
حافظ.
عرض و مال از در میخانه نشاید اندوخت
هر که این آب خورد رخت به دریا فکنش .
حافظ.
ای مگس عرصه ٔ سیمرغ نه جولانگه تست
عرض خود میبری و زحمت ما میداری .
حافظ.
از عشق بدعت است تمنای خون بها
ای خودفروش عرض شهیدان چه میبری .
میرزا صائب (از آنندراج ).
- عرض و ناموس ؛ از اتباع است . (یادداشت مرحوم دهخدا). به عرض و ناموس کسی دشنام گفتن ، او را ناسزا و دشنام سخت دادن . رجوع به عرض و رجوع به ناموس شود.
|| طبیعت و خوی محمود. (منتهی الارب ). خوی پسندیده و نیکو. (از اقرب الموارد). پوست . (منتهی الارب ). جیش . (از اقرب الموارد). عَرض . رجوع به عَرض شود. || رودبار که در آن دهها وآبها باشد. (از منتهی الارب ). وادی و دره که در آن قری و آبها و یا نخلستان باشد. و گویند هر وادیی که در آن درخت باشد. ج ، عُرضان . (از اقرب الموارد). || شوره گیاه . (منتهی الارب ). حمض . (از اقرب الموارد). || اراک . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || گیاه تلخ شورمزه . (منتهی الارب ). اَثْل . (اقرب الموارد). || کرانه ٔ وادی و شهر. (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). کناره ٔ رود. (از مهذب الاسماء). || نواحی وادی و شهر. (از منتهی الارب ). ناحیه ٔ وادی و شهر. (از اقرب الموارد). || ابر بزرگ . (منتهی الارب ). بزرگ و عظیم از ابرها. (از اقرب الموارد). || ملخ بسیار. (منتهی الارب ). تعداد بسیار از ملخ . (از اقرب الموارد). || آنکه به باطل و ناچیز فریبد مردم را. (منتهی الارب ). آنکه با مردم بباطل روبرو شود.(از اقرب الموارد).
عرض . [ ع ِ رَ ] (ع مص ) پهن گردیدن . (از منتهی الارب ). پهن شدن ، ضد دراز گشتن .(از اقرب الموارد). انبساط و گسترش در خلاف جهت طول .(از تعریفات جرجانی ). عَراضة. رجوع به عراضة شود.
عرض . [ ع ُ ] (ع اِ) بن کوه . (منتهی الارب ). دامنه ٔ کوه . (از اقرب الموارد). || روی کوه . || کرانه . (منتهی الارب ).جانب . (اقرب الموارد). کرانه و جانب . (غیاث اللغات ). || طرف . (منتهی الارب ). ناحیه . (از اقرب الموارد). || میانه ٔ جوی و دریا، میانه ٔ هر چیز. (منتهی الارب ). وسط نهر و بحر. (از اقرب الموارد). || حدیث بهتر و بزرگ . (از منتهی الارب ). معظم و بیشتر از حدیث و سخن . (از اقرب الموارد). || مردم بزرگ و شریف . (منتهی الارب ). معظم و بیشتر مردم . (از اقرب الموارد). عَرض . || رخسار شمشیر. (منتهی الارب ). پهنای شمشیر. (از اقرب الموارد). || هر دو جانب گردن . (منتهی الارب ). جانب گردن . (از اقرب الموارد). || نوعی از رفتار که به نسبت اسب نیکو و به نسبت شتر بد است . (از منتهی الارب ). نوعی حرکت و سیر که در اسب ستوده است و در شتر نکوهیده و صحیح آن عُرُض است . (از اقرب الموارد). || هو من عرض الناس : او از عامه ٔ مردم است . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || ناقة عرض أسفار؛ شتر ماده ٔ توانا بر سیر. (منتهی الارب ). (اقرب الموارد). || عرض هذالبعیر السفر، و الحجر؛ یعنی همّه و قصده . (منتهی الارب ). یعنی این شتر بر سفر و حجر قوی است . (از اقرب الموارد). یعنی بر پیمودن آن توانا است . (از تاج العروس ). || کل الجبن عرضا؛ یعنی پیش آر و بجو از هر که بیابی و بخور آنرا و مپرس از سازنده ٔ آن .(منتهی الارب ). عَرض . (منتهی الارب ). || نظر اًلیه عن عرض ؛ یعنی نگریست از گوشه ٔ چشم . (از منتهی الارب ). یعنی از کناری او را نگریست . (از اقرب الموارد). || هم یضربون الناس عن عرض یعنی میزنند و باک و اندیشه ندارند که کرا زدند و چگونه زدند. (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || اِضرب ْ به عرض الحائط؛ یعنی بر پهنای دیوار یا وسط آن و نیمه و جانب . (منتهی الارب ). یعنی معترض او شو هر جای را از او یافتی ، یعنی هر ناحیه و جانب از نواحی او را. (از اقرب الموارد). ج ، عِراض . (منتهی الارب ).
عرض . [ ع َ ] (ع اِ) پهنا، خلاف طول . (منتهی الارب ). خلاف طول . (از اقرب الموارد). و عادت مردمان چنان رفته است که درازترین بعدی را طول نام کنند، ای درازا، و آنکه از او کمتر است ، عرض ، أی پهنا. (از التفهیم ). پهنا. (کشاف اصطلاحات الفنون ). یکی از ابعاد سه گانه که از طول کوتاه تر است . (یادداشت مرحوم دهخدا). پهنا. پهنی . فراخنا. انزن : و جنَّة عرضها کعرض السماء و الارض . (قرآن 21/57)؛ و بهشتی که عرض آن چون عرض آسمان و زمین است . و جنّة عرضها السماوات و الأرض اُعدت للمتقین . (قرآن 133/3)؛ و بهشتی که عرض آن آسمانها و زمین است و برای پرهیزکاران آماده شده است .
نه طول است او را نه عرض و نه عمق
نه اندر سطوح و نه در انتهاست .
گر طول و عرض همت او داردی سپهر
خورشید کی رسیدی هرگز به باختر.
اینک مواقف عرفاتست بنگرش
طولش چو عرض جنت و صد عرض اکبرش .
ذکر مقامات در نصرت دین و اثارت معالم یقین از عرض دریا بگذشت و تا دریاء مصر برسید. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 262).
- در عرض فلان بودن ؛ برابر و مساوی و کفوآن بودن . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- عرض انسان یا حیوان ؛ بعد اوست از سمت راست تا چپ . و برخی گویند عرض حیوان ، از سر اوست تا دم . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- عرض بلد ؛ عرض جغرافیایی . رجوع به ترکیب عرض جغرافیایی شود.
- عرض جغرافیایی ؛ یا عرض بلد، در اصطلاح نجوم و جغرافیا، بعد آن باشد از خط استواء.(یادداشت مرحوم دهخدا). دوری بود از منطقة البروج سوی شمال یا جنوب . (از التفهیم ). فاصله ٔ هر نقطه یا شهر را از خط استوا بحسب درجه ، عرض جغرافیایی آن نقطه گویند. بنابراین مبداء عرض جغرافیایی خط استوا است .و آنرا اگر در شمال خط استوا باشد عرض شمالی یا مثبت ، و اگر در جنوب خط استوا باشد عرض جنوبی یا منفی گویند. عرض استوا را صفر و نقطه ٔ قطبی را 90 درجه گیرند. پس عرض جغرافیایی مابین صفر و 90 خواهد بود. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به کشاف اصطلاحات الفنون شود.
- عرض دادن ؛ عریض کردن . پهن کردن . اتساع دادن .
- || به معرض سان و رژه درآوردن . گذرانیدن افراد سپاهی و غیره برای ملاحظه ٔ فرمانده یا امیر.
- عرض داشتن ؛ پهناور بودن . (ناظم الاطباء). عریض بودن . پهنا داشتن .
- عرض و طول ؛ پهنائی و درازی . (ناظم الاطباء).
|| با شهرت و نام آور، در امتداد زمان : اسکندر مردی بوده است با طول و عرض و بانگ و برق و صاعقه . (تاریخ بیهقی ص 91). || متاع و رخت ، و آنرا عَرَض نیز خوانده اند. (از منتهی الارب ). متاع . (از اقرب الموارد). متاع ، و آن چیزی است که کیل و وزن در آن داخل نشود و حیوان و عقار نیز نباشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || هر چیز جز زر و سیم . (منتهی الارب ). هر چیز جز دو نقد، یعنی درهم و دینار. و گویند دینار و درهم «عین » است و آنچه غیر از آن است «عرض » می باشد. (از اقرب الموارد). آنچه غیر نَقَدین است از مال . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). ج ، عُروض . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || کوه ، یا روی کوه ، یا کرانه ٔ آن ، یا جائی که از آن بر کوه برآیند. (منتهی الارب ). کوه و جبل ، و یا دامنه ٔ آن ، ویا کنار و جانب آن ، و یا محلی که کوه از آنجا برآمده است . (از اقرب الموارد). کوه . و کنار کوه . و روی کوه . (کشاف اصطلاحات الفنون ). || ملخ بسیار.(منتهی الارب ) (کشاف اصطلاحات الفنون ). تعداد بسیار از ملخ . (از اقرب الموارد). || فراخی . (از منتهی الارب ) (از کشاف اصطلاحات الفنون ). سعت . (اقرب الموارد). || وادی . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || ساعتی از شب . (منتهی الارب ). عرض من اللیل ؛ ساعتی از شب . (از اقرب الموارد). || ابر. یا ابر که کرانه ٔ آسمان را فراگیرد. (منتهی الارب ). ابر، و یا آنچه افق را سد کند و بپوشاند. (از اقرب الموارد). ج ، عُروض و عِراض و أعراض . (اقرب الموارد). || قصد و همت . عُرض . || روستا. (منتهی الارب ). ج ، أعراض و از آن است أعراض الحجاز، یعنی رساتیق آن . (از منتهی الارب ). || میان و اطراف . (از ناظم الاطباء). معظم یا میان یا جانب ؛ رأیته فی عرض الناس ؛ او را در معظم مردم یا در میان آنان یا در طرف و جانب آنان دیدم . (ازاقرب الموارد). عُرُض . (اقرب الموارد). || عریضه . (ناظم الاطباء).
- عرض داشتن ؛ عریضه داشتن . (ناظم الاطباء). مطلبی گفتنی داشتن .
|| در اصطلاح اهل عربیت ، طلب فعل است بنرمی و تأدب ،و ادات آن «ألا» باشد. مانند ألاتنزل عندنا فتصیب خیراً، نزد ما فرود آی تا به خیر برسی . و منظور سخنی است که بر طلب فعل و عمل دلالت کند و آن نوعی از انشاء است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ) (از اقرب الموارد).و رجوع به مغنی اللبیب شود. || در اصطلاح حکما، سطح . و آن چیزی است که آنرا دو امتداد باشد. واز این معنی است که گویند هر سطحی فی نفسه عریض است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در اصطلاح حکما، امتداد مفروض ثانی است که امتداد مفروض اول رابر پایه هایی قطع کند. و آن بعد دوم از ابعاد سه گانه ٔ جسم است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در اصطلاح حکما، امتداد اقصر و کوتاه تر است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- از عرض دور کردن ؛ کشتن و هلاک کردن . (ناظم الاطباء).
- || آزار دادن ورنج رساندن . (ناظم الاطباء).
- || دشنام دادن . (ناظم الاطباء).
- || فانی کردن . (ناظم الاطباء).
نه طول است او را نه عرض و نه عمق
نه اندر سطوح و نه در انتهاست .
ناصرخسرو.
گر طول و عرض همت او داردی سپهر
خورشید کی رسیدی هرگز به باختر.
مسعودسعد.
اینک مواقف عرفاتست بنگرش
طولش چو عرض جنت و صد عرض اکبرش .
خاقانی .
ذکر مقامات در نصرت دین و اثارت معالم یقین از عرض دریا بگذشت و تا دریاء مصر برسید. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 262).
- در عرض فلان بودن ؛ برابر و مساوی و کفوآن بودن . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- عرض انسان یا حیوان ؛ بعد اوست از سمت راست تا چپ . و برخی گویند عرض حیوان ، از سر اوست تا دم . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- عرض بلد ؛ عرض جغرافیایی . رجوع به ترکیب عرض جغرافیایی شود.
- عرض جغرافیایی ؛ یا عرض بلد، در اصطلاح نجوم و جغرافیا، بعد آن باشد از خط استواء.(یادداشت مرحوم دهخدا). دوری بود از منطقة البروج سوی شمال یا جنوب . (از التفهیم ). فاصله ٔ هر نقطه یا شهر را از خط استوا بحسب درجه ، عرض جغرافیایی آن نقطه گویند. بنابراین مبداء عرض جغرافیایی خط استوا است .و آنرا اگر در شمال خط استوا باشد عرض شمالی یا مثبت ، و اگر در جنوب خط استوا باشد عرض جنوبی یا منفی گویند. عرض استوا را صفر و نقطه ٔ قطبی را 90 درجه گیرند. پس عرض جغرافیایی مابین صفر و 90 خواهد بود. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به کشاف اصطلاحات الفنون شود.
- عرض دادن ؛ عریض کردن . پهن کردن . اتساع دادن .
- || به معرض سان و رژه درآوردن . گذرانیدن افراد سپاهی و غیره برای ملاحظه ٔ فرمانده یا امیر.
- عرض داشتن ؛ پهناور بودن . (ناظم الاطباء). عریض بودن . پهنا داشتن .
- عرض و طول ؛ پهنائی و درازی . (ناظم الاطباء).
|| با شهرت و نام آور، در امتداد زمان : اسکندر مردی بوده است با طول و عرض و بانگ و برق و صاعقه . (تاریخ بیهقی ص 91). || متاع و رخت ، و آنرا عَرَض نیز خوانده اند. (از منتهی الارب ). متاع . (از اقرب الموارد). متاع ، و آن چیزی است که کیل و وزن در آن داخل نشود و حیوان و عقار نیز نباشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || هر چیز جز زر و سیم . (منتهی الارب ). هر چیز جز دو نقد، یعنی درهم و دینار. و گویند دینار و درهم «عین » است و آنچه غیر از آن است «عرض » می باشد. (از اقرب الموارد). آنچه غیر نَقَدین است از مال . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). ج ، عُروض . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || کوه ، یا روی کوه ، یا کرانه ٔ آن ، یا جائی که از آن بر کوه برآیند. (منتهی الارب ). کوه و جبل ، و یا دامنه ٔ آن ، ویا کنار و جانب آن ، و یا محلی که کوه از آنجا برآمده است . (از اقرب الموارد). کوه . و کنار کوه . و روی کوه . (کشاف اصطلاحات الفنون ). || ملخ بسیار.(منتهی الارب ) (کشاف اصطلاحات الفنون ). تعداد بسیار از ملخ . (از اقرب الموارد). || فراخی . (از منتهی الارب ) (از کشاف اصطلاحات الفنون ). سعت . (اقرب الموارد). || وادی . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || ساعتی از شب . (منتهی الارب ). عرض من اللیل ؛ ساعتی از شب . (از اقرب الموارد). || ابر. یا ابر که کرانه ٔ آسمان را فراگیرد. (منتهی الارب ). ابر، و یا آنچه افق را سد کند و بپوشاند. (از اقرب الموارد). ج ، عُروض و عِراض و أعراض . (اقرب الموارد). || قصد و همت . عُرض . || روستا. (منتهی الارب ). ج ، أعراض و از آن است أعراض الحجاز، یعنی رساتیق آن . (از منتهی الارب ). || میان و اطراف . (از ناظم الاطباء). معظم یا میان یا جانب ؛ رأیته فی عرض الناس ؛ او را در معظم مردم یا در میان آنان یا در طرف و جانب آنان دیدم . (ازاقرب الموارد). عُرُض . (اقرب الموارد). || عریضه . (ناظم الاطباء).
- عرض داشتن ؛ عریضه داشتن . (ناظم الاطباء). مطلبی گفتنی داشتن .
|| در اصطلاح اهل عربیت ، طلب فعل است بنرمی و تأدب ،و ادات آن «ألا» باشد. مانند ألاتنزل عندنا فتصیب خیراً، نزد ما فرود آی تا به خیر برسی . و منظور سخنی است که بر طلب فعل و عمل دلالت کند و آن نوعی از انشاء است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ) (از اقرب الموارد).و رجوع به مغنی اللبیب شود. || در اصطلاح حکما، سطح . و آن چیزی است که آنرا دو امتداد باشد. واز این معنی است که گویند هر سطحی فی نفسه عریض است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در اصطلاح حکما، امتداد مفروض ثانی است که امتداد مفروض اول رابر پایه هایی قطع کند. و آن بعد دوم از ابعاد سه گانه ٔ جسم است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در اصطلاح حکما، امتداد اقصر و کوتاه تر است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- از عرض دور کردن ؛ کشتن و هلاک کردن . (ناظم الاطباء).
- || آزار دادن ورنج رساندن . (ناظم الاطباء).
- || دشنام دادن . (ناظم الاطباء).
- || فانی کردن . (ناظم الاطباء).
عرض . [ ع َ ] (ع مص ) پیدا و آشکارا گردیدن . (از منتهی الارب ). ظاهر شدن و آشکار گردیدن ، در حالی که دوام نیابد. (از اقرب الموارد). || پیدا و ظاهر ساختن . (از منتهی الارب ). ظاهر کردن . (از اقرب الموارد). آشکارا کردن . (تاج المصادر بیهقی ) (دهار) (زوزنی ). و از آن جمله است گفته ٔ خداوند : و عرضنا جهنم یومئذ للکافرین عر
ضا. (قرآن 100/18). (از منتهی الارب )؛ نمودار کردیم در آنروز جهنم را برای کافران نمودار کردنی . || بنمودن وپیش کردن کسی را. (از منتهی الارب ). نشان دادن . (از اقرب الموارد).
- روز عرض ؛ روز نمودار کردن . روز قیامت . یوم العرض . روز رستاخیز :
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فر است .
بس ملامتها که خواهد برد جان نازنین
روز عرض از دست جور نفس ناپرهیزگار.
- یوم العرض ؛ روز قیامت . (از ناظم الاطباء) یوم الدین . (اقرب الموارد).
|| نمایان گردیدن و پیش آمدن . (از منتهی الارب ). پیش آمدن . (تاج المصادر بیهقی ) (المصادر زوزنی ). گویند عرضت له الغول ؛ یعنی نمایان گردید او را غول و پیش آمد. (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || رسیدن ناقه را شکستی و آفتی . (از منتهی الارب ). شکستگی و آفت به ناقه رسیدن . (از اقرب الموارد). || پیش آمدن کسی را حاجت . (از منتهی الارب ). عُروض .رجوع به عروض شود. || درآمدن عروض را. (از منتهی الارب ). آمدن به «عروض » یعنی به مکه و مدینه و آنچه در اطراف آن دو است . (از اقرب الموارد). یعنی به مکه و مدینه و یمن و آنچه در حول آنهاست . (از تاج العروس ). || جامه دادن کسی را به عوض حقش . (از منتهی الارب ): عرض له من حقه ثوبا؛ لباس بجای حقش بوی داد. (از اقرب الموارد). || بر یک پهلو گذشتن اسب . || رسیدن بر کنار چیزی . || مبادله نمودن از متاع خود. (از منتهی الارب ). مبادله کردن کالای خویش را، یعنی دادن آن و گرفتن دیگری . (از اقرب الموارد). بدل دادن . (تاج المصادر بیهقی ). || کشتن . (از منتهی الارب ): عرض القوم علی السیف ؛ آن قوم را بوسیله ٔ شمشیر کشت . (از اقرب الموارد). || به تازیانه زدن . (از منتهی الارب ): عرض القوم علی السوط؛ آن قوم را بوسیله ٔ تازیانه زد. (از اقرب الموارد). || پر کردن . (منتهی الارب ). مملو کردن . آکندن . (از اقرب الموارد). || به بیماری مردن . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || از اطراف درخت خوردن . (از منتهی الارب ): عرض البعیر؛ شتر از اَعراض درخت که قسمتهای بالای آن است ، خورد. (از اقرب الموارد). || اراده کردن به سوی چیزی . (از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی . (از اقرب الموارد). || اراده کردن به سوی چیزی . (از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی . (از اقرب الموارد). || پیش کردن لشکر را بر کسی و نگریستن حال آنرا. (از منتهی الارب ): عرض الجند عرض عین ؛ گذر داد سپاهیان را بر خویش و حال آنانرا نگریست ، یعنی آنانرا بر دیده ٔ خود گذر داد تا حاضر و غایب آنها بشناسد. (از اقرب الموارد). || پیش داشتن نامه و نبشته را. || عرضه داشتن سخن و جز آن . پیش آمدن ناخوشی . || نشان کردن بر سرین ستور. (از منتهی الارب ). داغ کردن شتر را بداغ عراض . (ناظم الاطباء). نشان کردن شتربه عِراض . (از اقرب الموارد). || سر و گردن کج نموده رفتن اسب در دویدن . (از منتهی الارب ). روان گشتن اسب در دویدن در حالیکه سر و گردن خود را متمایل و خم کرده باشد. (از اقرب الموارد). || مغبون شدن در خرید و فروخت . (از منتهی الارب ): عارضه فعرضه ؛ معارضه کرد او را در خریدن پس مغبون کرد او را. (ناظم الاطباء). غلبه کرد او را در معارضه . (ازاقرب الموارد). || دیوانگی . (منتهی الارب ). مجنون و دیوانه شدن ، و فعل آن به صیغه ٔ مجهول به کار رود. (از اقرب الموارد). || بی بیماری مردن مردم . (منتهی الارب ). بی علت و بیماری درگذشتن . (از اقرب الموارد). || پیدا شدن . (منتهی الارب ). عارض گشتن . (از اقرب الموارد). || عرضه کردن چیری را بر کسی به فروختن . در مثل گویند «عرض سابری » و آن جامه ای است نیکو که با اولین عرضه داشتن ، به فروش میرود و احتیاجی به مبالغه در آن نیست . (از منتهی الارب ). عرضه کردن . (تاج المصادر بیهقی ) (المصادر زوزنی ). عرضه کردن کالا بر راغبان تا آن را بخرند. (از اقرب الموارد). || بر پهنای نهادن چوب را بر خنور، و شمشیر را بر ران و نیزه را. (از منتهی الارب ). از عرض و پهنا قرار دادن چوب را بر ظرف و شمشیر را بر ران . (از اقرب الموارد). شمشیر به پهنا بر ران نهادن . چوب به پهنا نهادن . (تاج المصادر بیهقی ). || خواندن ازبر، گویند عرض الکتاب ؛یعنی آنرا از بر خواند. (از اقرب الموارد). مقابله ،چنانکه کتابی را با کتابی . (یادداشت مرحوم دهخدا): دخلت علی سعیدبن جبیر و بیده مصحف فقال اًنی قد عرضت هذا فأقمت سقطه . (المصاحف سجستانی ). || در نزد محدثان ، خواندن حدیث است بر شیخ ، و سبب تسمیه ٔ آن عرضه داشتن آن است بر شیخ خواه او خود بخواند،یا دیگری بخواند و او گوش دهد. و آنرا عرض القراءة نیز گویند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در نزد محدثان ، قسمی از «مناوله » را نیز عرض گویند وآن این است که طالب ، کتاب شیخ را (خواه اصل آن باشد و خواه نسخه ای که با آن مقابله شده است باشد) بر او عرضه دارد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اِمص ) اظهار شخص کوچکتر مطلبی را به بزرگتر. (فرهنگ فارسی معین ). گفتگو و مکالمه ٔ شخص کوچک یا شخص بزرگ . (ناظم الاطباء). عرض کردن . رجوع به عرض کردن شود :
به عرض بندگی دیر آمدم دیر
وگر دیر آمدم شیرآمدم شیر.
در تمام عمر بی حاصل که با جانان گذشت
حرف رخصت بود آن عرضی که از ما گوش کرد.
- به عرض رسانیدن (رساندن ) ؛ گفتن و بیان کردن شخص کوچکتر به بزرگتر. (از فرهنگ فارسی معین ).
- به معرض عرض رسانیدن (رساندن ) ؛ به نظر شاه یا امیر رساند. (فرهنگ فارسی معین ).
- عرض داشتن ؛ عارض بودن و التماس داشتن و درخواست کردن . (ناظم الاطباء).
- عرض کردن ؛ به سمع بزرگی یا صاحب مقامی رسانیدن مطلبی را. رجوع به عرض کردن در ردیف خود شود.
- عرض و فرض ؛ از اتباع . (یادداشت مرحوم دهخدا) : خود را در آن عرصه و عداد نمی دیدم که اخراج و ازعاج من موقوف ، این همه تحریر و تقدیر و عرض و فرض و وسائط و روابط باشد. (منشآت میرزا ابوالقاسم قائم مقام ).
|| مکالمه از روی تضرع و خضوع . || استدعا از شخص بزرگ بطور فروتنی و درخواست و التماس . || تظلم در نزد حاکم . (ناظم الاطباء).
- عرض داشتن ؛ تظلم کردن در نزد حاکم . (از ناظم الاطباء). دادخواهی . رفع قصه . قصه برداشتن .
- عرض عارض ؛ درخواست و التماس و تظلم عارض . اظهار کسی که تظلم میکند. (از ناظم الاطباء).
|| پیشداشت نامه . (ناظم الاطباء). پیش کردن نامه . || گزارش و بیان . (ناظم الاطباء). شرح و بیان . (فرهنگ فارسی معین ).
- عرض اندام ؛ خودنمایی . (فرهنگ فارسی معین ).
- عرض دیدار کردن ؛ نمودن و نمایش دادن . (ناظم الاطباء).
- || روی بنمودن و روی خود را ظاهر ساختن . (ناظم الاطباء).
- عرض مراد کردن ؛ شرح مراد دادن . (ناظم الاطباء).
- عرض وجود ؛ عرض اندام . خودنمایی . (فرهنگ فارسی معین ).
|| سان . (از ناظم الاطباء). مانور. دفیله . رژه :
این چو روز بار لشکر پیش میر میرزاد
وان چو روز عرض پیلان پیش شاه شهریار.
هیچ سالی نیست کز دینار سیصد چارصد
از پی عرض حشم کمتر کنی در آستین .
ز بهر عرض آن مشکین نقابان
به نزهت سوی میدان شد شتابان .
زمین را عرض نیزه تنگ داده
هوا را موج بیرق رنگ داده .
- عرض دادن ؛ سان دادن . در معرض بازدید امیری یا فرماندهی قرار دادن سپاهیان را. رجوع به عرض دادن در ردیف خود شود.
- عرض لشکر کردن ؛ سان لشکر دیدن و نگریستن مر حال لشکر را. (ناظم الاطباء). عرض جند.
|| (اِ) لشکر. (منتهی الارب ). لشکر بزرگ . (از اقرب الموارد). و آنرا عِرض نیز خوانده اند. (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). ج ، أعراض . (منتهی الارب ). و ماهو الاّ عرض ٌ من الأعراض ؛ نیست او مگر لشکری از لشکریان . (از منتهی الارب ).
- دیوان عرض ؛ وزارت جنگ . (از فرهنگ فارسی معین ). دستگاهی که به کار لشکریان پردازد. دیوان که کار سپاهیان از محاسبه و شمارش و غیره کند :
بدو داد دیوان عرض سپاه
بفرمود تا پیش درگاه شاه .
خواجه بوالقاسم کثیر نیز به دیوان عرض می نشست . (تاریخ بیهقی 287). امیر مسعود ... با خواجه احمد حسن وزیر خلوت کرد به حدیث دیوان عرض . (تاریخ بیهقی ). خواجه بزرگ بوسهل را بخواند، نائبان دیوان عرض و شمارها بخواست . (تاریخ بیهقی ).
|| دفتر محاسبه ٔ سپاه : نام او فرمود تا در دیوان عرض فارس الفرسان نبشتند. (تاریخ سیستان ).
- شغل عرض ؛ کار مربوط به لشکر و محاسبه ٔ سپاه : بوسهل را نیز به شغل عرض مشغول کردیم . (تاریخ بیهقی ص 334). فرمودیم تا دست وی را از شغل عرض کوتاه کردند. (تاریخ بیهقی ). پیغام داد پوشیده به امیر، که شغل عرض با خلل است . (تاریخ بیهقی ص 154).
ضا. (قرآن 100/18). (از منتهی الارب )؛ نمودار کردیم در آنروز جهنم را برای کافران نمودار کردنی . || بنمودن وپیش کردن کسی را. (از منتهی الارب ). نشان دادن . (از اقرب الموارد).
- روز عرض ؛ روز نمودار کردن . روز قیامت . یوم العرض . روز رستاخیز :
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فر است .
مولوی .
بس ملامتها که خواهد برد جان نازنین
روز عرض از دست جور نفس ناپرهیزگار.
سعدی .
- یوم العرض ؛ روز قیامت . (از ناظم الاطباء) یوم الدین . (اقرب الموارد).
|| نمایان گردیدن و پیش آمدن . (از منتهی الارب ). پیش آمدن . (تاج المصادر بیهقی ) (المصادر زوزنی ). گویند عرضت له الغول ؛ یعنی نمایان گردید او را غول و پیش آمد. (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || رسیدن ناقه را شکستی و آفتی . (از منتهی الارب ). شکستگی و آفت به ناقه رسیدن . (از اقرب الموارد). || پیش آمدن کسی را حاجت . (از منتهی الارب ). عُروض .رجوع به عروض شود. || درآمدن عروض را. (از منتهی الارب ). آمدن به «عروض » یعنی به مکه و مدینه و آنچه در اطراف آن دو است . (از اقرب الموارد). یعنی به مکه و مدینه و یمن و آنچه در حول آنهاست . (از تاج العروس ). || جامه دادن کسی را به عوض حقش . (از منتهی الارب ): عرض له من حقه ثوبا؛ لباس بجای حقش بوی داد. (از اقرب الموارد). || بر یک پهلو گذشتن اسب . || رسیدن بر کنار چیزی . || مبادله نمودن از متاع خود. (از منتهی الارب ). مبادله کردن کالای خویش را، یعنی دادن آن و گرفتن دیگری . (از اقرب الموارد). بدل دادن . (تاج المصادر بیهقی ). || کشتن . (از منتهی الارب ): عرض القوم علی السیف ؛ آن قوم را بوسیله ٔ شمشیر کشت . (از اقرب الموارد). || به تازیانه زدن . (از منتهی الارب ): عرض القوم علی السوط؛ آن قوم را بوسیله ٔ تازیانه زد. (از اقرب الموارد). || پر کردن . (منتهی الارب ). مملو کردن . آکندن . (از اقرب الموارد). || به بیماری مردن . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || از اطراف درخت خوردن . (از منتهی الارب ): عرض البعیر؛ شتر از اَعراض درخت که قسمتهای بالای آن است ، خورد. (از اقرب الموارد). || اراده کردن به سوی چیزی . (از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی . (از اقرب الموارد). || اراده کردن به سوی چیزی . (از منتهی الارب ). رفتن به سوی کسی . (از اقرب الموارد). || پیش کردن لشکر را بر کسی و نگریستن حال آنرا. (از منتهی الارب ): عرض الجند عرض عین ؛ گذر داد سپاهیان را بر خویش و حال آنانرا نگریست ، یعنی آنانرا بر دیده ٔ خود گذر داد تا حاضر و غایب آنها بشناسد. (از اقرب الموارد). || پیش داشتن نامه و نبشته را. || عرضه داشتن سخن و جز آن . پیش آمدن ناخوشی . || نشان کردن بر سرین ستور. (از منتهی الارب ). داغ کردن شتر را بداغ عراض . (ناظم الاطباء). نشان کردن شتربه عِراض . (از اقرب الموارد). || سر و گردن کج نموده رفتن اسب در دویدن . (از منتهی الارب ). روان گشتن اسب در دویدن در حالیکه سر و گردن خود را متمایل و خم کرده باشد. (از اقرب الموارد). || مغبون شدن در خرید و فروخت . (از منتهی الارب ): عارضه فعرضه ؛ معارضه کرد او را در خریدن پس مغبون کرد او را. (ناظم الاطباء). غلبه کرد او را در معارضه . (ازاقرب الموارد). || دیوانگی . (منتهی الارب ). مجنون و دیوانه شدن ، و فعل آن به صیغه ٔ مجهول به کار رود. (از اقرب الموارد). || بی بیماری مردن مردم . (منتهی الارب ). بی علت و بیماری درگذشتن . (از اقرب الموارد). || پیدا شدن . (منتهی الارب ). عارض گشتن . (از اقرب الموارد). || عرضه کردن چیری را بر کسی به فروختن . در مثل گویند «عرض سابری » و آن جامه ای است نیکو که با اولین عرضه داشتن ، به فروش میرود و احتیاجی به مبالغه در آن نیست . (از منتهی الارب ). عرضه کردن . (تاج المصادر بیهقی ) (المصادر زوزنی ). عرضه کردن کالا بر راغبان تا آن را بخرند. (از اقرب الموارد). || بر پهنای نهادن چوب را بر خنور، و شمشیر را بر ران و نیزه را. (از منتهی الارب ). از عرض و پهنا قرار دادن چوب را بر ظرف و شمشیر را بر ران . (از اقرب الموارد). شمشیر به پهنا بر ران نهادن . چوب به پهنا نهادن . (تاج المصادر بیهقی ). || خواندن ازبر، گویند عرض الکتاب ؛یعنی آنرا از بر خواند. (از اقرب الموارد). مقابله ،چنانکه کتابی را با کتابی . (یادداشت مرحوم دهخدا): دخلت علی سعیدبن جبیر و بیده مصحف فقال اًنی قد عرضت هذا فأقمت سقطه . (المصاحف سجستانی ). || در نزد محدثان ، خواندن حدیث است بر شیخ ، و سبب تسمیه ٔ آن عرضه داشتن آن است بر شیخ خواه او خود بخواند،یا دیگری بخواند و او گوش دهد. و آنرا عرض القراءة نیز گویند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || در نزد محدثان ، قسمی از «مناوله » را نیز عرض گویند وآن این است که طالب ، کتاب شیخ را (خواه اصل آن باشد و خواه نسخه ای که با آن مقابله شده است باشد) بر او عرضه دارد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اِمص ) اظهار شخص کوچکتر مطلبی را به بزرگتر. (فرهنگ فارسی معین ). گفتگو و مکالمه ٔ شخص کوچک یا شخص بزرگ . (ناظم الاطباء). عرض کردن . رجوع به عرض کردن شود :
به عرض بندگی دیر آمدم دیر
وگر دیر آمدم شیرآمدم شیر.
نظامی .
در تمام عمر بی حاصل که با جانان گذشت
حرف رخصت بود آن عرضی که از ما گوش کرد.
میریحیی شیرازی (از آنندراج ).
- به عرض رسانیدن (رساندن ) ؛ گفتن و بیان کردن شخص کوچکتر به بزرگتر. (از فرهنگ فارسی معین ).
- به معرض عرض رسانیدن (رساندن ) ؛ به نظر شاه یا امیر رساند. (فرهنگ فارسی معین ).
- عرض داشتن ؛ عارض بودن و التماس داشتن و درخواست کردن . (ناظم الاطباء).
- عرض کردن ؛ به سمع بزرگی یا صاحب مقامی رسانیدن مطلبی را. رجوع به عرض کردن در ردیف خود شود.
- عرض و فرض ؛ از اتباع . (یادداشت مرحوم دهخدا) : خود را در آن عرصه و عداد نمی دیدم که اخراج و ازعاج من موقوف ، این همه تحریر و تقدیر و عرض و فرض و وسائط و روابط باشد. (منشآت میرزا ابوالقاسم قائم مقام ).
|| مکالمه از روی تضرع و خضوع . || استدعا از شخص بزرگ بطور فروتنی و درخواست و التماس . || تظلم در نزد حاکم . (ناظم الاطباء).
- عرض داشتن ؛ تظلم کردن در نزد حاکم . (از ناظم الاطباء). دادخواهی . رفع قصه . قصه برداشتن .
- عرض عارض ؛ درخواست و التماس و تظلم عارض . اظهار کسی که تظلم میکند. (از ناظم الاطباء).
|| پیشداشت نامه . (ناظم الاطباء). پیش کردن نامه . || گزارش و بیان . (ناظم الاطباء). شرح و بیان . (فرهنگ فارسی معین ).
- عرض اندام ؛ خودنمایی . (فرهنگ فارسی معین ).
- عرض دیدار کردن ؛ نمودن و نمایش دادن . (ناظم الاطباء).
- || روی بنمودن و روی خود را ظاهر ساختن . (ناظم الاطباء).
- عرض مراد کردن ؛ شرح مراد دادن . (ناظم الاطباء).
- عرض وجود ؛ عرض اندام . خودنمایی . (فرهنگ فارسی معین ).
|| سان . (از ناظم الاطباء). مانور. دفیله . رژه :
این چو روز بار لشکر پیش میر میرزاد
وان چو روز عرض پیلان پیش شاه شهریار.
منوچهری .
هیچ سالی نیست کز دینار سیصد چارصد
از پی عرض حشم کمتر کنی در آستین .
منوچهری .
ز بهر عرض آن مشکین نقابان
به نزهت سوی میدان شد شتابان .
نظامی .
زمین را عرض نیزه تنگ داده
هوا را موج بیرق رنگ داده .
نظامی .
- عرض دادن ؛ سان دادن . در معرض بازدید امیری یا فرماندهی قرار دادن سپاهیان را. رجوع به عرض دادن در ردیف خود شود.
- عرض لشکر کردن ؛ سان لشکر دیدن و نگریستن مر حال لشکر را. (ناظم الاطباء). عرض جند.
|| (اِ) لشکر. (منتهی الارب ). لشکر بزرگ . (از اقرب الموارد). و آنرا عِرض نیز خوانده اند. (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). ج ، أعراض . (منتهی الارب ). و ماهو الاّ عرض ٌ من الأعراض ؛ نیست او مگر لشکری از لشکریان . (از منتهی الارب ).
- دیوان عرض ؛ وزارت جنگ . (از فرهنگ فارسی معین ). دستگاهی که به کار لشکریان پردازد. دیوان که کار سپاهیان از محاسبه و شمارش و غیره کند :
بدو داد دیوان عرض سپاه
بفرمود تا پیش درگاه شاه .
فردوسی .
خواجه بوالقاسم کثیر نیز به دیوان عرض می نشست . (تاریخ بیهقی 287). امیر مسعود ... با خواجه احمد حسن وزیر خلوت کرد به حدیث دیوان عرض . (تاریخ بیهقی ). خواجه بزرگ بوسهل را بخواند، نائبان دیوان عرض و شمارها بخواست . (تاریخ بیهقی ).
|| دفتر محاسبه ٔ سپاه : نام او فرمود تا در دیوان عرض فارس الفرسان نبشتند. (تاریخ سیستان ).
- شغل عرض ؛ کار مربوط به لشکر و محاسبه ٔ سپاه : بوسهل را نیز به شغل عرض مشغول کردیم . (تاریخ بیهقی ص 334). فرمودیم تا دست وی را از شغل عرض کوتاه کردند. (تاریخ بیهقی ). پیغام داد پوشیده به امیر، که شغل عرض با خلل است . (تاریخ بیهقی ص 154).
عرض . [ ع َ رَ ] (ع اِ) آنچه لاحق گردد مردم را از بیماری و جز آن . و گزند. (منتهی الارب ). آنچه از مرض و غیره بر انسان عارض شود. (از اقرب الموارد). بیماری و رنجی که بسبب رنجی حادث شود چنانکه صداع که بسبب تب حادث شود و تب که بسبب وجعی پیدا گردد. (غیاث اللغات ). || مال دنیا. (منتهی الارب ). حطام دنیا. (اقرب الموارد). گویند: الدنیا عرض حاضر، یأکل منها البر و الفاجر. (منتهی الارب ). || مال ، اندک باشد یا بسیار. (منتهی الارب ) (ازاقرب الموارد). از آن جمله است که گویند: لیس الغنی عن کثرة العرض اًنما الغنی غنی النفس . (از اقرب الموارد). || متاع و کالا. عَرض . رجوع به عَرض شود. کالا. (انصاب ) : یأخذون عرض هذا الادنی و یقولون سیغفر لنا، و اًن یأتهم عرض مثله یأخذوه . (قرآن 169/7)؛ میگیرند متاع و کالای این ادنی راو میگویند آمرزیده خواهیم شد، اگر ایشان را متاعی مانند آن آید آن را می گیرند. تریدون عرض الدنیا و اﷲ یرید الاَّخرة. (قرآن 67/8)؛ متاع و کالای این دنیا را میخواهید و خداوند آخرت را میخواهد. لتبتغوا عرض الحیاة الدنیا. (قرآن 33/24)؛ تا متاع زندگی دنیا را به دست آرید. لو کان عرضا قریبا و سفرا قاصدا لاتبعوک . (قرآن 42/9)؛ اگر کالایی قریب الوصول و یا سفری آسان بود هر آینه پیروی میکردند ترا. تبتغون عرض الحیاة الدنیا. (قرآن 94/4)؛ کالای زندگی دنیا را میخواهید.
گوهری اندر خرابه بی عرض
خون دل بر رخ فشانده از مرض .
|| غنیمت . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || لشکر. (منتهی الارب ). || آز. (منتهی الارب ). طمع. (اقرب الموارد). || چیزی که پیوسته نباشد، اسم است آنرا. (از منتهی الارب ). اسم است آنچه را دوام نداشته باشد. (از اقرب الموارد). و از آن جمله است که گویند: الدنیا عرض حاضر، یأکل منه البر و الفاجر. (از اقرب الموارد). || هر چیز که به غفلت رسد و بی آهنگ به هوی و عشق کسی درآویخته شود. (ناظم الاطباء) (از منتهی الارب ) . آنچه بناگهان به چیزی برسد. (از اقرب الموارد). گویند علقتها عرضا (به صیغه ٔ مجهول ). یعنی غفلةً به من رسید پس بدون آهنگ و قصد عاشق آن شدم . (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). و گویند أصابه سهم ُ عرض (به اضافه ) و نیز حجرُ عرض ، یعنی تیر یا سنگ که به دیگری انداخته باشند بر وی آمد. (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). || در اصطلاح منطق ، هر چه قائم به چیزی دیگر باشد. (از منتهی الارب ). نزد حکما و متکلمان و غیره ، موجودی است که برای وجود داشتن ، احتیاج به موضع و محلی دارد که در آن بپای ایستد. ج ، أعراض . (اقرب الموارد). چیزی است که بدان تمییز دهند چیزی را از چیزی نه فی ذاته . مثل سپیدی و سیاهی و گرمی وسردی و مانند آنها. (از مفاتیح العلوم ). ممکن که دربقاء وجود محتاج باشد به غیری . (یادداشت مرحوم دهخدا). آنچه قائم به غیر باشد چون الوان و صفات . (یادداشت مرحوم دهخدا). موجودی که برای وجود داشتن احتیاج به موضع یعنی محلی دارد که در آن قائم باشد و یا احتیاج به جسمی دارد که در آن حلول کند و اعراض بردو نوعند: قارالذات ، و آن عرضی است که اجزاء آن در وجود گرد آید، مثل سپیدی و سیاهی ، و غیر قارالذات ، و آن عرضی است که اجزاء آن در وجود گرد نیاید، مانند حرکت وسکون . (از تعریفات جرجانی ). چیزی است که مقابل جوهرباشد. و نیز بر کلی محمول بر شی ٔ خارج از آن ، اطلاق میشود. و آنرا عرضی نیز نامند در مقابل ذاتی . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). چیزی که قائم به چیزی باشد. مثل رنگ بر جامه و حروف بر کاغذ، پس جامه و کاغذ جوهر باشد چرا که به ذات خود قایم است ، و رنگ و حروف عرض ، چرا که قیام آن بوسیله ٔ جامه و کاغذ است . (غیاث اللغات ). عرض عبارت از موجودی است که وجود آن فی نفسه عین وجودش برای غیر و در غیر باشد. و گفته اند «العرض هو موجود فی شی ٔ غیرمتقوم به لاکجزء منه ، ولایصح قوامه دون ماهوفیه » مانند بیاض و سواد و غیره که وجود آنهافی نفسه عین وجود آنها است برای غیر و در غیر خود. و یا چیزی است که حال در غیر و شایع در آن باشد. و یا ماهیتی است که وجودش فی نفسه عبارت از وجودش در موضوع باشد. شیخ الرئیس گوید: «عرض آن بود که هستی وی اندر چیزی دیگر ایستاده بود که آن چیز بی وی هستیش خود تمام بود». بنابراین عرض موجودی است که هرگاه در خارج موجود شود ناچار وجودش در موضوعی از موضوعات خواهد بود. و مقولات عرضی نه مقوله اند: فعل ، انفعال ، أین ، متی ، کیف ، کم ، وضع، ملک ، اضافه . (از فرهنگ علوم عقلی ، از تهافت التهافت و تفسیر کشاف و اسفار و درةالتاج و دانشنامه ٔ الهی ) :
چنین بود پدری کش چنین بود فرزند
چنین بود عرضی کش چنین بود گوهر.
مردمی چیست مردمی عرض است
جز دل پاک اوش جوهر نیست .
آن از پی آن نیست که تا نیست شود خلق
و آن هست عرض طالع عالم سرطان را.
بود قابل عرض بی شک فنا را
ولی جوهربود قابل بقا را.
چو تنت از عرض جامه دارد بدان
که مرجانت را جامه ٔ جوهریست .
قضا ز دست تو اندر عرض نشاند تیغ
قدر زشست تو اندر عدم نشاند تیر.
هست ممکن که قوت و حرکت
عرض پنجه ٔ چنار شود.
درچه خصمی داشت این دعوی کجا معنی بود
در همه معنی عرض کی دعوی جوهر گرفت .
بشمشیر او باز بسته ست گیتی
عرض باز بسته ست لابد به جوهر.
نه جود را غرضی حاصل است بی کف تو
نه در جهان عرضی ممکن است بی جوهر.
نباشد جدا از کف او سخاوت
عرض را جدائی نباشد ز جوهر.
گر به انواع فضل خود نگری
عرضند اهل فضل و تو جوهر.
اگر خواستی میان جوهر و عرض تفرقه افکندی . (ترجمه تاریخ یمینی ص 240).
دیدن او بی عرض و جوهر است
کز عرض و جوهر از آنسوتر است .
ظلمتیان را بنه بی نور کن
جوهریان را ز عرض دورکن .
جمله اجزای جهان را بی غرض
درنگر حاصل نشد جز از عرض .
که غرض اظهار سر جوهر است
وصف باقی و این عرض بر معبر است .
زانکه عقلت جوهر است این دو عرض
این دو در تکمیل آن شد مفترض .
- عرض خاص ؛ عرض که مختص به یک طبیعت واحد، یعنی یک حقیقت باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). عرض که مختص به افراد یک حقیقت باشد. عرض خاص اعم از آنکه لحوقش بلاواسطه باشد مانند تعجب برای انسان ، و یا با واسطه مانند ضحک که با واسطه ٔ تعجب عارض بر انسان شود. و حرکت ارادی که لحوق آن بر انسان بواسطه ٔ جزء ذاتی آن که حیوانیت است میباشد. (از فرهنگ علوم عقلی ). و رجوع به عرض ذاتی شود.
- عرض ذاتی ؛ عرضی است که منشاء آن ذات باشد و از ملحقات و عوارض ذاتی اشیاء باشد. مانند تعجب که عارض و لاحق ذات انسان است . (فرهنگ علوم عقلی ). و رجوع به عرض خاص شود.
- عرض روح ؛ آنچه بر روح عارض شده باشد. عارضه که روح را افتد :
حذق تو چنان است که بی نبض و دلیلی
می بازنمائی عرض روح بهنجار.
- عرض عام ؛ عرض که مختص طبیعت واحدی نباشد. عرض که شامل بیش از یک طبیعت باشد. مانند «ماشی » برای انسان . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). به اصطلاحات منطقیان ، کلیی است که صادق می آید بر کثیرین که مختلف باشد در حقیقت و جزو و افراد نباشد. چنانکه ماشی که صادق است بر انسان و فرس و بقر، که مختلف اند در حقیقت و جزو ایشان نیست . (غیاث اللغات ) (آنندراج ).یکی از کلیات خمس است و آن عرضی است مشترک بین افراد حقایق مختلف .
- عرض لازم ؛ عرض که انفکاک آن از ماهیت ممتنع باشد. مانند خندیدن بالقوه ، برای انسان و کاتب بالقوه ، نسبت به انسان . (ازتعریفات جرجانی ) (از کشاف اصطلاحات الفنون ). عرض که انفکاک آن از معروض خود محال باشد مانند کتابت بالقوة، برای انسان . و عوارض لازمه را عوارض محموله هم گویند. مانند سفیدی و سیاهی برای جسم . (از فرهنگ علوم عقلی ).
- عرض محمول ؛ عرض لازم . عوارض محموله . عوارض لازمه . رجوع به عرض لازم شود.
- عرض مُفارق ؛ یا عرض غیر لازم ، عرض که انفکاک آن از ماهیت ممتنع نباشد، مانند خندیدن بالفعل ، برای انسان . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).آن است که انفکاک آن از شی ٔ ممتنع نباشد. و آن یا سریع الزوال است چون سرخی شرم و خجل ، و زردی بیم و ترس ؛ و یا بطی ءالزوال است چون پیری و جوانی . (از تعریفات جرجانی ). عرض که انفکاک آن از معروض خود ممکن باشد، چه آنکه بالفعل زائل شود و یا بالقوه ، و زوال آن بسرعت باشد و یا به طور کندی و بطؤ، مانند زردی و سرخی برای خجول و ترسان . (از فرهنگ علوم عقلی ).
- عرض ناپذیر ؛ غیرقابل عرض بودن . که عرض را نپذیرد. که قبول عرض نکند:
نه قائم به ذات است و نی جایگیر
عرض ناپذیر است و بی التقاست .
|| نزد معتزله ، احوال جوهر است . چون حرکت در متحرک و سفیدی در سفید و سیاهی در سیاه . (یادداشت مرحوم دهخدا). آنچه در جوهر، عارض شود. چون الوان و طعم ها و ذوق و لمس و غیره که بقای آنها پس از وجود جوهر مستحیل است . (از تعریفات جرجانی ).
گوهری اندر خرابه بی عرض
خون دل بر رخ فشانده از مرض .
مولوی .
|| غنیمت . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || لشکر. (منتهی الارب ). || آز. (منتهی الارب ). طمع. (اقرب الموارد). || چیزی که پیوسته نباشد، اسم است آنرا. (از منتهی الارب ). اسم است آنچه را دوام نداشته باشد. (از اقرب الموارد). و از آن جمله است که گویند: الدنیا عرض حاضر، یأکل منه البر و الفاجر. (از اقرب الموارد). || هر چیز که به غفلت رسد و بی آهنگ به هوی و عشق کسی درآویخته شود. (ناظم الاطباء) (از منتهی الارب ) . آنچه بناگهان به چیزی برسد. (از اقرب الموارد). گویند علقتها عرضا (به صیغه ٔ مجهول ). یعنی غفلةً به من رسید پس بدون آهنگ و قصد عاشق آن شدم . (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). و گویند أصابه سهم ُ عرض (به اضافه ) و نیز حجرُ عرض ، یعنی تیر یا سنگ که به دیگری انداخته باشند بر وی آمد. (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). || در اصطلاح منطق ، هر چه قائم به چیزی دیگر باشد. (از منتهی الارب ). نزد حکما و متکلمان و غیره ، موجودی است که برای وجود داشتن ، احتیاج به موضع و محلی دارد که در آن بپای ایستد. ج ، أعراض . (اقرب الموارد). چیزی است که بدان تمییز دهند چیزی را از چیزی نه فی ذاته . مثل سپیدی و سیاهی و گرمی وسردی و مانند آنها. (از مفاتیح العلوم ). ممکن که دربقاء وجود محتاج باشد به غیری . (یادداشت مرحوم دهخدا). آنچه قائم به غیر باشد چون الوان و صفات . (یادداشت مرحوم دهخدا). موجودی که برای وجود داشتن احتیاج به موضع یعنی محلی دارد که در آن قائم باشد و یا احتیاج به جسمی دارد که در آن حلول کند و اعراض بردو نوعند: قارالذات ، و آن عرضی است که اجزاء آن در وجود گرد آید، مثل سپیدی و سیاهی ، و غیر قارالذات ، و آن عرضی است که اجزاء آن در وجود گرد نیاید، مانند حرکت وسکون . (از تعریفات جرجانی ). چیزی است که مقابل جوهرباشد. و نیز بر کلی محمول بر شی ٔ خارج از آن ، اطلاق میشود. و آنرا عرضی نیز نامند در مقابل ذاتی . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). چیزی که قائم به چیزی باشد. مثل رنگ بر جامه و حروف بر کاغذ، پس جامه و کاغذ جوهر باشد چرا که به ذات خود قایم است ، و رنگ و حروف عرض ، چرا که قیام آن بوسیله ٔ جامه و کاغذ است . (غیاث اللغات ). عرض عبارت از موجودی است که وجود آن فی نفسه عین وجودش برای غیر و در غیر باشد. و گفته اند «العرض هو موجود فی شی ٔ غیرمتقوم به لاکجزء منه ، ولایصح قوامه دون ماهوفیه » مانند بیاض و سواد و غیره که وجود آنهافی نفسه عین وجود آنها است برای غیر و در غیر خود. و یا چیزی است که حال در غیر و شایع در آن باشد. و یا ماهیتی است که وجودش فی نفسه عبارت از وجودش در موضوع باشد. شیخ الرئیس گوید: «عرض آن بود که هستی وی اندر چیزی دیگر ایستاده بود که آن چیز بی وی هستیش خود تمام بود». بنابراین عرض موجودی است که هرگاه در خارج موجود شود ناچار وجودش در موضوعی از موضوعات خواهد بود. و مقولات عرضی نه مقوله اند: فعل ، انفعال ، أین ، متی ، کیف ، کم ، وضع، ملک ، اضافه . (از فرهنگ علوم عقلی ، از تهافت التهافت و تفسیر کشاف و اسفار و درةالتاج و دانشنامه ٔ الهی ) :
چنین بود پدری کش چنین بود فرزند
چنین بود عرضی کش چنین بود گوهر.
عنصری .
مردمی چیست مردمی عرض است
جز دل پاک اوش جوهر نیست .
عنصری .
آن از پی آن نیست که تا نیست شود خلق
و آن هست عرض طالع عالم سرطان را.
ناصرخسرو.
بود قابل عرض بی شک فنا را
ولی جوهربود قابل بقا را.
ناصرخسرو.
چو تنت از عرض جامه دارد بدان
که مرجانت را جامه ٔ جوهریست .
ناصرخسرو.
قضا ز دست تو اندر عرض نشاند تیغ
قدر زشست تو اندر عدم نشاند تیر.
ابوالفرج رونی .
هست ممکن که قوت و حرکت
عرض پنجه ٔ چنار شود.
مسعودسعد.
درچه خصمی داشت این دعوی کجا معنی بود
در همه معنی عرض کی دعوی جوهر گرفت .
مسعودسعد.
بشمشیر او باز بسته ست گیتی
عرض باز بسته ست لابد به جوهر.
ازرقی .
نه جود را غرضی حاصل است بی کف تو
نه در جهان عرضی ممکن است بی جوهر.
ادیب صابر.
نباشد جدا از کف او سخاوت
عرض را جدائی نباشد ز جوهر.
ادیب صابر.
گر به انواع فضل خود نگری
عرضند اهل فضل و تو جوهر.
سوزنی .
اگر خواستی میان جوهر و عرض تفرقه افکندی . (ترجمه تاریخ یمینی ص 240).
دیدن او بی عرض و جوهر است
کز عرض و جوهر از آنسوتر است .
نظامی .
ظلمتیان را بنه بی نور کن
جوهریان را ز عرض دورکن .
نظامی .
جمله اجزای جهان را بی غرض
درنگر حاصل نشد جز از عرض .
مولوی .
که غرض اظهار سر جوهر است
وصف باقی و این عرض بر معبر است .
مولوی .
زانکه عقلت جوهر است این دو عرض
این دو در تکمیل آن شد مفترض .
مولوی .
- عرض خاص ؛ عرض که مختص به یک طبیعت واحد، یعنی یک حقیقت باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). عرض که مختص به افراد یک حقیقت باشد. عرض خاص اعم از آنکه لحوقش بلاواسطه باشد مانند تعجب برای انسان ، و یا با واسطه مانند ضحک که با واسطه ٔ تعجب عارض بر انسان شود. و حرکت ارادی که لحوق آن بر انسان بواسطه ٔ جزء ذاتی آن که حیوانیت است میباشد. (از فرهنگ علوم عقلی ). و رجوع به عرض ذاتی شود.
- عرض ذاتی ؛ عرضی است که منشاء آن ذات باشد و از ملحقات و عوارض ذاتی اشیاء باشد. مانند تعجب که عارض و لاحق ذات انسان است . (فرهنگ علوم عقلی ). و رجوع به عرض خاص شود.
- عرض روح ؛ آنچه بر روح عارض شده باشد. عارضه که روح را افتد :
حذق تو چنان است که بی نبض و دلیلی
می بازنمائی عرض روح بهنجار.
سنایی (دیوان چ مدرس رضوی ص 194).
- عرض عام ؛ عرض که مختص طبیعت واحدی نباشد. عرض که شامل بیش از یک طبیعت باشد. مانند «ماشی » برای انسان . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). به اصطلاحات منطقیان ، کلیی است که صادق می آید بر کثیرین که مختلف باشد در حقیقت و جزو و افراد نباشد. چنانکه ماشی که صادق است بر انسان و فرس و بقر، که مختلف اند در حقیقت و جزو ایشان نیست . (غیاث اللغات ) (آنندراج ).یکی از کلیات خمس است و آن عرضی است مشترک بین افراد حقایق مختلف .
- عرض لازم ؛ عرض که انفکاک آن از ماهیت ممتنع باشد. مانند خندیدن بالقوه ، برای انسان و کاتب بالقوه ، نسبت به انسان . (ازتعریفات جرجانی ) (از کشاف اصطلاحات الفنون ). عرض که انفکاک آن از معروض خود محال باشد مانند کتابت بالقوة، برای انسان . و عوارض لازمه را عوارض محموله هم گویند. مانند سفیدی و سیاهی برای جسم . (از فرهنگ علوم عقلی ).
- عرض محمول ؛ عرض لازم . عوارض محموله . عوارض لازمه . رجوع به عرض لازم شود.
- عرض مُفارق ؛ یا عرض غیر لازم ، عرض که انفکاک آن از ماهیت ممتنع نباشد، مانند خندیدن بالفعل ، برای انسان . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).آن است که انفکاک آن از شی ٔ ممتنع نباشد. و آن یا سریع الزوال است چون سرخی شرم و خجل ، و زردی بیم و ترس ؛ و یا بطی ءالزوال است چون پیری و جوانی . (از تعریفات جرجانی ). عرض که انفکاک آن از معروض خود ممکن باشد، چه آنکه بالفعل زائل شود و یا بالقوه ، و زوال آن بسرعت باشد و یا به طور کندی و بطؤ، مانند زردی و سرخی برای خجول و ترسان . (از فرهنگ علوم عقلی ).
- عرض ناپذیر ؛ غیرقابل عرض بودن . که عرض را نپذیرد. که قبول عرض نکند:
نه قائم به ذات است و نی جایگیر
عرض ناپذیر است و بی التقاست .
ناصرخسرو.
|| نزد معتزله ، احوال جوهر است . چون حرکت در متحرک و سفیدی در سفید و سیاهی در سیاه . (یادداشت مرحوم دهخدا). آنچه در جوهر، عارض شود. چون الوان و طعم ها و ذوق و لمس و غیره که بقای آنها پس از وجود جوهر مستحیل است . (از تعریفات جرجانی ).
فرهنگ عمید
۱. بیان مطلبی با احترام و ادب.
۲. نشان دادن، آشکار کردن.
۳. (اسم ) [مقابلِ طول] پهنا.
۴. [مجاز] مدت، فاصله: در عرض یک ساعت تمام کارها را انجام داد.
۵. سان دیدن از سپاهیان و تجهیزات آن ها.
۶. اداره و گرداندن امور سپاهیان.
۷. (اسم ) [جمع: عروض] [قدیمی] متاع، کالا، هرچیزی به جز مسکوک طلا و نقره.
* عرض حال: نامه ای که به دادگاه می نویسند و در آن تظلم می کنند، دادخواست.
* عرض جغرافیایی: (جغرافیا ) فاصلۀ زاویه ای بین مدار هر نقطه و دایرۀ استوا.
۱. متاع، کالا.
۲. بیماری و ناخوشی.
۳. آنچه برای شخص پیش بیاید.
۴. چیزی که دوام و بقا نداشته باشد.
۵. [مقابلِ جوهر] (فلسفه ) آنچه قائم به غیر باشد.
۱. نفس، ذات.
۲. جسد.
۳. ناموس و آبروی شخص.
۴. حسب ونسب که انسان به آن فخر می کند.
۱. روی کوه، گردنۀ کوه.
۲. میان دریا.
۳. جانب، ناحیه، کرانه.
۲. نشان دادن، آشکار کردن.
۳. (اسم ) [مقابلِ طول] پهنا.
۴. [مجاز] مدت، فاصله: در عرض یک ساعت تمام کارها را انجام داد.
۵. سان دیدن از سپاهیان و تجهیزات آن ها.
۶. اداره و گرداندن امور سپاهیان.
۷. (اسم ) [جمع: عروض] [قدیمی] متاع، کالا، هرچیزی به جز مسکوک طلا و نقره.
* عرض حال: نامه ای که به دادگاه می نویسند و در آن تظلم می کنند، دادخواست.
* عرض جغرافیایی: (جغرافیا ) فاصلۀ زاویه ای بین مدار هر نقطه و دایرۀ استوا.
۱. متاع، کالا.
۲. بیماری و ناخوشی.
۳. آنچه برای شخص پیش بیاید.
۴. چیزی که دوام و بقا نداشته باشد.
۵. [مقابلِ جوهر] (فلسفه ) آنچه قائم به غیر باشد.
۱. نفس، ذات.
۲. جسد.
۳. ناموس و آبروی شخص.
۴. حسب ونسب که انسان به آن فخر می کند.
۱. روی کوه، گردنۀ کوه.
۲. میان دریا.
۳. جانب، ناحیه، کرانه.
۱. بیان مطلبی با احترام و ادب.
۲. نشان دادن؛ آشکار کردن.
۳. (اسم) [مقابلِ طول] پهنا.
۴. [مجاز] مدت؛ فاصله: در عرض یک ساعت تمام کارها را انجام داد.
۵. سان دیدن از سپاهیان و تجهیزات آنها.
۶. اداره و گرداندن امور سپاهیان.
۷. (اسم) [جمع: عروض] [قدیمی] متاع؛ کالا؛ هرچیزی به جز مسکوک طلا و نقره.
⟨ عرض حال: نامه‌ای که به دادگاه می‌نویسند و در آن تظلم می‌کنند؛ دادخواست.
⟨ عرض جغرافیایی: (جغرافیا) فاصلۀ زاویه‌ای بین مدار هر نقطه و دایرۀ استوا.
۱. متاع؛ کالا.
۲. بیماری و ناخوشی.
۳. آنچه برای شخص پیش بیاید.
۴. چیزی که دوام و بقا نداشته باشد.
۵. [مقابلِ جوهر] (فلسفه) آنچه قائم به غیر باشد.
۱. نفس؛ ذات.
۲. جسد.
۳. ناموس و آبروی شخص.
۴. حسب‌ونسب که انسان به آن فخر میکند.
۱. روی کوه؛ گردنۀ کوه.
۲. میان دریا.
۳. جانب؛ ناحیه؛ کرانه.
دانشنامه عمومی
عرض ممکن است به یکی از موارد زیر اشاره داشته باشد:
wiki: منطق و فلسفه است و در برابر ذات قرار دارد. هر محمولی که از ذات و حقیقت موضوع خارج باشد، عرضی نامیده می شود؛ همهٔ محمولات خارج از ذات، محمولات عرضی هستند. مانند «سیاه» برای انسان؛ زیرا بسیارند انسان هایی که سیاه نیستند. همچنین «شور بودن» یا «گرم بودن» برای آب عرضی است؛ زیرا آب بدون این خصوصیات نیز می تواند در خارج وجود داشته باشد یا در ذهن قابل تصور باشد.
جوهر (فلسفه)
عرض جنس موجودی است که در بودن خود نیازمند بودن موجود دیگری است مانند مقوله رنگ.
هر کلی که خارج از ذات موضوع بودن و بر بیش از افراد یک حقیقت عرض باشد و بر آن حمل شود، عرض عام نامیده می شود. مانند «متحرک» که برای انسان عرض عام است زیرا گوسفند و آهو نیز متحرک هستند، در حالی که انسان نیستند. «متحرک» برای حیوان نیز عرض عام است زیرا اجسام نیز می توانند متحرک باشند. «سفید» نسبت به شکر عرض عام است؛ زیرا اختصاصی شکر نیست و خرگوش نیز می تواند سفید باشد.
آن کلی است که خارج از ذات موضوع و بر افراد بیش از یک حقیقت عارض نباشد. عرض خاص مساوی با افراد یک حقیقت است و ممیز افراد موضوع خود می باشد. عرض خاص ممیز ماهیت نیست بلکه افراد ماهیت را از جهت داشتن صفات خارجی که مختص به یک حقیقت هستند، از افراد غیر از این حقیقت که در جنس با یکدیگر مشترک اند تمیز می دهد و از افراد بیگانه جدا می کند. مانند «متمدن» که نسبت به انسان عرضی است، اما اختصاص به افراد انسان دارد و حیوانات نمی توانند متمدن باشند.
جوهر (فلسفه)
عرض جنس موجودی است که در بودن خود نیازمند بودن موجود دیگری است مانند مقوله رنگ.
هر کلی که خارج از ذات موضوع بودن و بر بیش از افراد یک حقیقت عرض باشد و بر آن حمل شود، عرض عام نامیده می شود. مانند «متحرک» که برای انسان عرض عام است زیرا گوسفند و آهو نیز متحرک هستند، در حالی که انسان نیستند. «متحرک» برای حیوان نیز عرض عام است زیرا اجسام نیز می توانند متحرک باشند. «سفید» نسبت به شکر عرض عام است؛ زیرا اختصاصی شکر نیست و خرگوش نیز می تواند سفید باشد.
آن کلی است که خارج از ذات موضوع و بر افراد بیش از یک حقیقت عارض نباشد. عرض خاص مساوی با افراد یک حقیقت است و ممیز افراد موضوع خود می باشد. عرض خاص ممیز ماهیت نیست بلکه افراد ماهیت را از جهت داشتن صفات خارجی که مختص به یک حقیقت هستند، از افراد غیر از این حقیقت که در جنس با یکدیگر مشترک اند تمیز می دهد و از افراد بیگانه جدا می کند. مانند «متمدن» که نسبت به انسان عرضی است، اما اختصاص به افراد انسان دارد و حیوانات نمی توانند متمدن باشند.
wiki: عرض (فلسفه)
دانشنامه آزاد فارسی
عَرَض
(در برابر جوهر و تقریباً معادل صفت) در اصطلاح منطق ماهیتی که چون در وجود آید، نه قائم به خود که وابسته به امر دیگری است که از آن به محلّ و موضوع تعبیر می شود. عَرَض به نظر ارسطو و نیز از دیدگاه حکمای مشّایی نُه قسم است: ۱. کمّ (کمیّت)؛ ۲. کیف (کیفیت)؛ ۳. وضع؛ ۴. اَین (مکان) ۵. مَتی (زمان)؛ ۶. مِلک؛ ۷. اضافه؛ ۸. فعل (= اَنْ یَفْعَل)؛ ۹. انفعال (= اَنْ یَنْفَعِل). از اعراض نُه گانه با مقولۀ جوهر به مقولات عشر تعبیر می شود. غیر از این طبقه بندی، عَرَض از جهات دیگر نیز تقسیم و طبقه بندی می شود: الف. از جهت بداهت نسبت به موضوع که دو گونه است: ۱. بَیِّن (آشکار و روشن)، یعنی عرضی که وجود آن نسبت به موضوع بدیهی و بی نیاز از اثبات است، مثل فرد بودن نسبت به اعداد فرد؛ ۲. غیر بیّن (عکس بیّن)؛ ب. از جهت درون یا بیرونِ موضوع بودن دو گونه است: ۱. عرض ذاتی که ذاتی معروض است، مثل زوج و فرد بودن نسبت به عدد زوج و عدد فرد؛ ۲. عَرض خارجی یا غیر ذاتی که از آن به عرض غریب نیز تعبیر می شود؛ ج. از جهت جدایی پذیری و جدایی ناپذیری از موضوع دو گونه است: ۱. عَرَضِ لازم که جدایی آن از معروض محال است، مثلِ جدایی ناپذیری زوجیت از عدد زوج؛ ۲. عَرَضِ مفارق که از موضوع خود جدا می شود، مانند بیماری و خنده نسبت به انسان؛ د. از جهت اختصاص داشتن به افراد یک کلی یا چند کلی دوگونه است: ۱. عَرَض خاص که به یک کلی اختصاص دارد، مثل خنده نسبت به انسان؛ ۲. عَرَض عام که مشترک است بین چند کلی، مثل سفیدی و سیاهی.
(در برابر جوهر و تقریباً معادل صفت) در اصطلاح منطق ماهیتی که چون در وجود آید، نه قائم به خود که وابسته به امر دیگری است که از آن به محلّ و موضوع تعبیر می شود. عَرَض به نظر ارسطو و نیز از دیدگاه حکمای مشّایی نُه قسم است: ۱. کمّ (کمیّت)؛ ۲. کیف (کیفیت)؛ ۳. وضع؛ ۴. اَین (مکان) ۵. مَتی (زمان)؛ ۶. مِلک؛ ۷. اضافه؛ ۸. فعل (= اَنْ یَفْعَل)؛ ۹. انفعال (= اَنْ یَنْفَعِل). از اعراض نُه گانه با مقولۀ جوهر به مقولات عشر تعبیر می شود. غیر از این طبقه بندی، عَرَض از جهات دیگر نیز تقسیم و طبقه بندی می شود: الف. از جهت بداهت نسبت به موضوع که دو گونه است: ۱. بَیِّن (آشکار و روشن)، یعنی عرضی که وجود آن نسبت به موضوع بدیهی و بی نیاز از اثبات است، مثل فرد بودن نسبت به اعداد فرد؛ ۲. غیر بیّن (عکس بیّن)؛ ب. از جهت درون یا بیرونِ موضوع بودن دو گونه است: ۱. عرض ذاتی که ذاتی معروض است، مثل زوج و فرد بودن نسبت به عدد زوج و عدد فرد؛ ۲. عَرض خارجی یا غیر ذاتی که از آن به عرض غریب نیز تعبیر می شود؛ ج. از جهت جدایی پذیری و جدایی ناپذیری از موضوع دو گونه است: ۱. عَرَضِ لازم که جدایی آن از معروض محال است، مثلِ جدایی ناپذیری زوجیت از عدد زوج؛ ۲. عَرَضِ مفارق که از موضوع خود جدا می شود، مانند بیماری و خنده نسبت به انسان؛ د. از جهت اختصاص داشتن به افراد یک کلی یا چند کلی دوگونه است: ۱. عَرَض خاص که به یک کلی اختصاص دارد، مثل خنده نسبت به انسان؛ ۲. عَرَض عام که مشترک است بین چند کلی، مثل سفیدی و سیاهی.
wikijoo: عرض
فرهنگ فارسی ساره
پهنا
فرهنگستان زبان و ادب
[ریاضی] ← عرض نقطه
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] عَرض، به معنای پهنا، مقابل طول می باشد.
از آن به مناسبت در بابهای طهارت ، اطعمه و اشربه و قصاص سخن گفته اند.
از آن به مناسبت در بابهای طهارت ، اطعمه و اشربه و قصاص سخن گفته اند.
wikifeqh: جوهر و از اصطلاحات فلسفی• عرض (حدیث)، نام دیگر اصطلاح قرائت، از اصطلاحات علم حدیث و از طرق تحمل حدیث،به معنای خواندن حدیث نزد استاد و شیخ الحدیث• عرض، به کسر عین و سکون راء به معنای آبرو، اطلاق شده به حیثیّتی از انسان دارای ستایش یا سرزنش
...
...
wikifeqh: لغت اسم برای چیزی است که دوام ندارد. اما در اصطلاح فلاسفه عرض در مقابل جوهر بوده و طبق تعریف مشهور عبارت است از: "ماهیتی که برای موجود بودن نیازمند موضوع است".
مراد از قید "ماهیت" هر موجود ممکن الوجودی است (که با مبنای اصالت وجود نیز سازگار است) و با این قید، روش می شود که بنابر مشهور، مصداق های عرض دارای ما به ازاء عینی بوده و در زمره مفاهیم ماهوی می باشد. البته باید توجه داشت که خود عرض، مقوله خاصی نیست بلکه مفهوم عامی است که از اقسام ماهیت عرضی انتزاع می شود. بنابراین حمل عرض بر هر یک از اقسامش حمل عرضی است نه ذاتی، در حالیکه حمل مقولات بر اشیاء، حمل ذاتی است فلذا فلاسفه عرض را مقوله نمی دانند. اینکه گفته می شود: "برای موجود شدن نیازمند موضوع است" برای خارج کردن جوهر از شمول تعریف است چون جوهر برای موجود شدن نیاز به موضوع ندارد. البته نباید این نکته موجب این تصور شود که چون عرض نیاز به موضوع دارد پس موضوع، علت فاعلی پیدایش آن است. مثلا در جایی که شرائطی برای من پیش می آید که در خود احساس ترس می کنم، در حقیقت "ترس" عرض است که بر نفس من عارض شده است، لکن "نفس" ترس را در وجود من ایجاد نمی کند، پس ترس، معلول نفس من نیست اما اگر ترس بخواهد موجود شود نیاز به موضوع (یعنی نفس) دارد. بر خلاف جوهر که برای موجود شدن نیازمند موضوع نیست.
نحوه وجود عرض
عرض صفتی برای موضوعش است. برای توضیح این مطلب یادآور می شویم که صفات دو قسم اند: ۱. صفاتی که عین ذات موصوف هستند. مانند: زید و صفت وحدت. (سایر صفات فلسفی نیز از این قبیل اند). توجه به این نکته لازم است که زید و صفت وحدت، هر دو یک مصداق مشترک دارند. صفت یکی بودن که همان وحدت است در خارج ممکن نیست واقعیتی غیر از واقعیت موصوفش داشته باشد. به این دلیل که اگر صفت یکی بودن و زید در خارج عین هم نباشند لازمه اش این است که زید، قبل از افزایش وحدت یکی نباشد و پس از افزایش آن، یکی شود. ۲. صفاتی که در عالم خارج با موصوفشان عین هم نیستند بلکه با یکدیگر مغایرند و به عبارتی صفت در موصوف حلول کرده به گونه ای که موصوف، محل آن صفت شده است، مانند: اعراضی که وجودی زاید بر ذات دارند. دلیل اینکه اعراض در زمره صفات زائد بر ذات قرار می گیرند این است که صفات قابل تغییرند در حالی که موصوف اعراض ثابت باقی می ماند، مثلا اگر قطعه ای خمیر مجسمه سازی را که کروی شکل است فشار دهیم به شکل دیگری مثل مکعب درمی آید، در این فرایند، موصوف که همان خمیر است ثابت باقی مانده است نه معدوم شده و نه به غیر خمیر تبدیل شده است ولی صفت آن خمیر که همان شکل آن است تغییر کرده، صفت کروی بودن از بین رفته و صفت جدیدی مثل مکعب یا غیر آن به وجود آمده است. (البته این بحث صرف نظر از مباحث حرکت جوهر است که تغییر اعراض را دلیل تغییر جوهر می دانند).
اقوال درباره حقیقت و انواع "عرض"
۱. قول مشهور: عرض مقوله خاصی نیست بلکه مفهوم عامی است که از نه مقوله انتزاع می شود و آن نه مقوله عبارتند از: کمیت، کیفیت، این، متی ، وضع ، فعل (ان یفعل)، انفعال (ان ینفعل)، جده و اضافه . ۲. قول میرداماد : عرض مانند جوهر مقوله و جنس عالی است و اقسام نه گانه فوق، انواع عرض می باشند. (بنابراین قول، عرض دیگر مفهوم انتزاعی نیست بلکه خود مقوله است). ۳. قول عمر بن سهلان ساوجی صاحب «بصائر:» مقولات عبارتند از: جوهر ، کمیت، کیفیت و نسبت (این قول اقسام هفت گانه مقولات نسبی را از اقسام نسبت شمرده و معتقد است مجموع این اقسام تحت یک جنس عالی قرار دارند). ۴. قول شیخ اشراق : مقولات عبارتند از: جوهر، کمیت، کیفیت، نسبت و حرکت . (طبق این قول نیز اقسام هفت گانه مقولات نسبی از انواع مقوله نسبت محسوب می شوند)
انواع مقولات
...
مراد از قید "ماهیت" هر موجود ممکن الوجودی است (که با مبنای اصالت وجود نیز سازگار است) و با این قید، روش می شود که بنابر مشهور، مصداق های عرض دارای ما به ازاء عینی بوده و در زمره مفاهیم ماهوی می باشد. البته باید توجه داشت که خود عرض، مقوله خاصی نیست بلکه مفهوم عامی است که از اقسام ماهیت عرضی انتزاع می شود. بنابراین حمل عرض بر هر یک از اقسامش حمل عرضی است نه ذاتی، در حالیکه حمل مقولات بر اشیاء، حمل ذاتی است فلذا فلاسفه عرض را مقوله نمی دانند. اینکه گفته می شود: "برای موجود شدن نیازمند موضوع است" برای خارج کردن جوهر از شمول تعریف است چون جوهر برای موجود شدن نیاز به موضوع ندارد. البته نباید این نکته موجب این تصور شود که چون عرض نیاز به موضوع دارد پس موضوع، علت فاعلی پیدایش آن است. مثلا در جایی که شرائطی برای من پیش می آید که در خود احساس ترس می کنم، در حقیقت "ترس" عرض است که بر نفس من عارض شده است، لکن "نفس" ترس را در وجود من ایجاد نمی کند، پس ترس، معلول نفس من نیست اما اگر ترس بخواهد موجود شود نیاز به موضوع (یعنی نفس) دارد. بر خلاف جوهر که برای موجود شدن نیازمند موضوع نیست.
نحوه وجود عرض
عرض صفتی برای موضوعش است. برای توضیح این مطلب یادآور می شویم که صفات دو قسم اند: ۱. صفاتی که عین ذات موصوف هستند. مانند: زید و صفت وحدت. (سایر صفات فلسفی نیز از این قبیل اند). توجه به این نکته لازم است که زید و صفت وحدت، هر دو یک مصداق مشترک دارند. صفت یکی بودن که همان وحدت است در خارج ممکن نیست واقعیتی غیر از واقعیت موصوفش داشته باشد. به این دلیل که اگر صفت یکی بودن و زید در خارج عین هم نباشند لازمه اش این است که زید، قبل از افزایش وحدت یکی نباشد و پس از افزایش آن، یکی شود. ۲. صفاتی که در عالم خارج با موصوفشان عین هم نیستند بلکه با یکدیگر مغایرند و به عبارتی صفت در موصوف حلول کرده به گونه ای که موصوف، محل آن صفت شده است، مانند: اعراضی که وجودی زاید بر ذات دارند. دلیل اینکه اعراض در زمره صفات زائد بر ذات قرار می گیرند این است که صفات قابل تغییرند در حالی که موصوف اعراض ثابت باقی می ماند، مثلا اگر قطعه ای خمیر مجسمه سازی را که کروی شکل است فشار دهیم به شکل دیگری مثل مکعب درمی آید، در این فرایند، موصوف که همان خمیر است ثابت باقی مانده است نه معدوم شده و نه به غیر خمیر تبدیل شده است ولی صفت آن خمیر که همان شکل آن است تغییر کرده، صفت کروی بودن از بین رفته و صفت جدیدی مثل مکعب یا غیر آن به وجود آمده است. (البته این بحث صرف نظر از مباحث حرکت جوهر است که تغییر اعراض را دلیل تغییر جوهر می دانند).
اقوال درباره حقیقت و انواع "عرض"
۱. قول مشهور: عرض مقوله خاصی نیست بلکه مفهوم عامی است که از نه مقوله انتزاع می شود و آن نه مقوله عبارتند از: کمیت، کیفیت، این، متی ، وضع ، فعل (ان یفعل)، انفعال (ان ینفعل)، جده و اضافه . ۲. قول میرداماد : عرض مانند جوهر مقوله و جنس عالی است و اقسام نه گانه فوق، انواع عرض می باشند. (بنابراین قول، عرض دیگر مفهوم انتزاعی نیست بلکه خود مقوله است). ۳. قول عمر بن سهلان ساوجی صاحب «بصائر:» مقولات عبارتند از: جوهر ، کمیت، کیفیت و نسبت (این قول اقسام هفت گانه مقولات نسبی را از اقسام نسبت شمرده و معتقد است مجموع این اقسام تحت یک جنس عالی قرار دارند). ۴. قول شیخ اشراق : مقولات عبارتند از: جوهر، کمیت، کیفیت، نسبت و حرکت . (طبق این قول نیز اقسام هفت گانه مقولات نسبی از انواع مقوله نسبت محسوب می شوند)
انواع مقولات
...
wikifeqh: عرضیت
جدول کلمات
ناموس, آبرو,نفس, ذات
پیشنهاد کاربران
اعراض یعنی روی برگرداندن
اعراض جمع عرض است
عرض یعنی امورظاهری
اعراض جمع عرض است
عرض یعنی امورظاهری
شکل ظاهری هر چیز
مخالف جوهر
مخالف جوهر
نسبت جوهر و عرض مانند نسبت نور و منیر است.
عرض ~ جوهر
نور ~ منیر
عرض ~ جوهر
نور ~ منیر
کلمات دیگر: