مترادف اضافه : افزون، افزایش، جمع، علاوه
برابر پارسی : افزونی، افزایش، فزونی
اضافه
مترادف اضافه : افزون، افزایش، جمع، علاوه
برابر پارسی : افزونی، افزایش، فزونی
فارسی به انگلیسی
addition, annexation, excess
[gram.] relation of a noun to the genitive case or the adjectivefollowing it, the sign which expresses such relation
else, excess, extra, sur-, surplus, super-, supplement
فارسی به عربی
اضافة , زیادة , فائض , وصول
عربی به فارسی
افزايش , اضافه , لقب , متمم اسم , اسم اضافي , ضميمه , جمع (زدن) , ترکيب چندماده با هم , اضافي , عطف بيان , بدل , کلمه ء وصفي
مترادف و متضاد
تقویت، تشدید، افزایش، اضافه
فزونی، سرک، اضافه، زیادتی، مازاد، افراط، زیادی، بی اعتدالی
فزونی، افزایش، اضافه، ترقی، توسعه، رشد، تکثیر
سرک، افزایش، ضمیمه، اضافه، جمع، لقب، متمم اسم، اسم اضافی، ترکیب چند ماده با هم
اضافه، باقی مانده، زیادتی، مازاد، زیادی
اضافه، مازاد
ریزش، اضافه، تظاهر، فوران، جریان بزور
اضافه، مقدار اضافی
افزایش، اضافه، زیادی، زیاد شونده
روی، مافوق، بالای، اضافه، بیش از حد، فوق العاده، برفراز، بحد افراط، خارج از حد عادی، ماوراء
افزون، افزایش، جمع، علاوه
فرهنگ فارسی
← حالت اضافه
۱ - ( مصدر ) افزودن زیاده کردن . ۲ - ( اسم ) افزایش افزونی فزودگی . ۳ - ( مصدر ) باز خواندن . ۴ - نسبت دادن کلمه ایست بکلم. دیگر برای تتمیم معنی . نخستین را مضاف و دوم را مضاف الیه گویند : کتاب جمشید مرغ هوا جلد دفتر لب لعل . علامت اضافه کسره ایست ( ) که باخر مضاف ملحق شود . اضافه شامل اقسام ذیل است : یا اضاف. ملکی . معنی مالکیت را رساند: کتاب یوسف خان. حسن . یا اضاف. تخصیصی . اختصاص را رساند : زین اسب سقف اطاق زنگ شتر یا اضاف. بیانی . آنست که مضاف الیه نوع و جنس مضاف را بیان کند : ظرف مس انگشتری طلا آوند سفال . یا اضاف. تشببهی . آنست که در وی معنی تشبیه باشد و آن بر دو قسم است : الف - اضاف. مشبه بمشبه به : قد سرو لب لعل . ب - اضافه مشبه به بمشبه : فراش باد بنات نبات مهد زمین . یا اضاف. استعاری . آنست که مضاف در غیر معنی حقیقی خود استعمال شده باشد و بعبارت دیگر مضاف الیه بچیزی تشبیه شده باشد که بجای آن چیز یکی از لوازم و اجزای آن مذکور گردد : روی سخن گوش هوش دست اجل . ۵ - حامل . ۶ - نسبت . جمع : اضافات .
فرهنگ معین
(اِ فِ یا فَ ) [ ع . اضافة ] (مص م . )۱ - افزودن . ۲ - در دستور زبان فارسی نسبت دادن کلمه ای است به کلمة دیگر برای تمام کردن معنی .
لغت نامه دهخدا
( اضافة ) اضافة. [ اِ ف َ ] ( ع مص ) اضافه. اضافت. گریختن. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ) ( از اقرب الموارد ) ( از قطر المحیط ). || ترسیدن و پرهیز کردن از کسی. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ). اضافه از کسی ؛ ترسیدن و حذر کردن از وی. ( از قطر المحیط ) ( از اقرب الموارد ). ترسیدن و حذر کردن. ( آنندراج ). || دویدن. || شتاب کردن. ( از اقرب الموارد ) ( از قطر المحیط ). شتافتن. ( آنندراج ). شتاب کردن در چیزی. ( منتهی الارب ). || جور کردن بر کسی. ( از اقرب الموارد ). ستم نمودن بر کسی. ( منتهی الارب ). || برآمدن. || قریب شدن به چیزی. || مهمان داشتن. ( ناظم الاطباء ) ( منتهی الارب ). کسی را بر دیگری مهمان کردن. || مُلْجاء کردن کسی را. ( از اقرب الموارد ) ( از قطر المحیط ). مضطر کردن کسی رابسوی کسی. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ) ( آنندراج ). || اضافه بر چیزی ؛ مشرف شدن بر آن. ( از قطر المحیط ) ( از اقرب الموارد ). آگاه شدن. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ). از بلندی نگاه کردن چیزی را. ( آنندراج ). || اضافه چیزی به چیزی ؛ میل دادن بدان و اسناد دادن و نسبت به آن. ( از اقرب الموارد ) ( از قطر المحیط ). خمانیدن چیزی را و میل دادن به چیزی. ( ناظم الاطباء ). نسبت کردن چیزی را بسوی چیزی. ( آنندراج ). || نسبت کردن اسمی را به اسمی ، نحوغلام زید. ( منتهی الارب ). اضافه کلمه به کلمه ؛ نسبت دادن بر وجه مخصوص. ( از اقرب الموارد ). به اصطلاح نحو، نسبت کردن اسمی را به اسمی ، مانند غلام زید، فالغلام مضاف و زید مضاف الیه و غرض از این عمل تخصیص و تعریف است ، فلهذا لایجوز اضافة الشی الی نفسه لأنه لایعرف نفسه. ( ناظم الاطباء ). به اصطلاح نحویان ، مضاف کردن کلمه به کلمه و آن نسبتی است میان دو اسم که واقع شودبر دو وجه تقیید و تخصیص ، اسم اول را مضاف و اسم ثانی را مضاف ٌالیه گویند و در فارسی ، حرف آخر مضاف را بنابر علامت اضافت کسره میدهند در تلفظ. ( از غیاث ).
تعریف اضافه : اضافه را در نحو فارسی بطرق مختلفی تعریف کرده اند از قبیل : وقوع نسبتی میان دو اسم بر وجه تقیید. و نسبتی میان دو اسم بنهجی که مخاطب را فایده صحت سکوت دهد. و مجموع دو کلمه را که برای افاده مخصوص ، اولی را بتوسط یک کسره به دومی ربط کنند و اسم ناتمامی که معنی آن به کلمه دیگر تمام شود مضاف و مضاف ٌالیه خوانند، چون باغ دبستان ، که نخست را مضاف و دوم را مضاف الیه خوانند .
تعریف اضافه : اضافه را در نحو فارسی بطرق مختلفی تعریف کرده اند از قبیل : وقوع نسبتی میان دو اسم بر وجه تقیید. و نسبتی میان دو اسم بنهجی که مخاطب را فایده صحت سکوت دهد. و مجموع دو کلمه را که برای افاده مخصوص ، اولی را بتوسط یک کسره به دومی ربط کنند و اسم ناتمامی که معنی آن به کلمه دیگر تمام شود مضاف و مضاف ٌالیه خوانند، چون باغ دبستان ، که نخست را مضاف و دوم را مضاف الیه خوانند .
اضافة. [ اِ ف َ ] (ع مص ) اضافه . اضافت . گریختن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (از قطر المحیط). || ترسیدن و پرهیز کردن از کسی . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). اضافه از کسی ؛ ترسیدن و حذر کردن از وی . (از قطر المحیط) (از اقرب الموارد). ترسیدن و حذر کردن . (آنندراج ). || دویدن . || شتاب کردن . (از اقرب الموارد) (از قطر المحیط). شتافتن . (آنندراج ). شتاب کردن در چیزی . (منتهی الارب ). || جور کردن بر کسی . (از اقرب الموارد). ستم نمودن بر کسی . (منتهی الارب ). || برآمدن . || قریب شدن به چیزی . || مهمان داشتن . (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ). کسی را بر دیگری مهمان کردن . || مُلْجاء کردن کسی را. (از اقرب الموارد) (از قطر المحیط). مضطر کردن کسی رابسوی کسی . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ). || اضافه ٔ بر چیزی ؛ مشرف شدن بر آن . (از قطر المحیط) (از اقرب الموارد). آگاه شدن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). از بلندی نگاه کردن چیزی را. (آنندراج ). || اضافه ٔ چیزی به چیزی ؛ میل دادن بدان و اسناد دادن و نسبت به آن . (از اقرب الموارد) (از قطر المحیط). خمانیدن چیزی را و میل دادن به چیزی . (ناظم الاطباء). نسبت کردن چیزی را بسوی چیزی . (آنندراج ). || نسبت کردن اسمی را به اسمی ، نحوغلام زید. (منتهی الارب ). اضافه ٔ کلمه به کلمه ؛ نسبت دادن بر وجه مخصوص . (از اقرب الموارد). به اصطلاح نحو، نسبت کردن اسمی را به اسمی ، مانند غلام زید، فالغلام مضاف و زید مضاف الیه و غرض از این عمل تخصیص و تعریف است ، فلهذا لایجوز اضافة الشی ٔ الی نفسه لأنه لایعرف نفسه . (ناظم الاطباء). به اصطلاح نحویان ، مضاف کردن کلمه به کلمه و آن نسبتی است میان دو اسم که واقع شودبر دو وجه تقیید و تخصیص ، اسم اول را مضاف و اسم ثانی را مضاف ٌالیه گویند و در فارسی ، حرف آخر مضاف را بنابر علامت اضافت کسره میدهند در تلفظ. (از غیاث ).
تعریف اضافه : اضافه را در نحو فارسی بطرق مختلفی تعریف کرده اند از قبیل : وقوع نسبتی میان دو اسم بر وجه تقیید. و نسبتی میان دو اسم بنهجی که مخاطب را فایده ٔ صحت سکوت دهد. و مجموع دو کلمه را که برای افاده ٔ مخصوص ، اولی را بتوسط یک کسره به دومی ربط کنند و اسم ناتمامی که معنی آن به کلمه ٔ دیگر تمام شود مضاف و مضاف ٌالیه خوانند، چون باغ دبستان ، که نخست را مضاف و دوم را مضاف الیه خوانند .
ترکیب اضافی : چنین ترکیبی راکه در نحو ساده ترین درآمیختگی کلمه ها بشمار میرود بنامهای ترکیب اضافی و مرکب ناقص و مرکب غیرمفید و مرکب غیرتام خوانده اند.
ترکیب اضافی و کلمه ٔ مرکب : ترکیب اضافی را با کلمه ٔ مرکب نباید اشتباه کرد زیرا در نخست دو کلمه استقلال معنی خود را حفظ میکنند ولی در دوم دو کلمه در حکم یک کلمه باشند و هر یک از دو کلمه معنی مستقل نخستین خود را از دست میدهد و دو کلمه رویهمرفته معنی تازه ٔ نوی می یابند. گذشته از این ، در کلمه ٔ مرکب اغلب صورت ترکیبی تغییر میپذیرد و گاه با حذف کسره ٔ اضافه یعنی فک اضافه و گاه با تقدم کلمه ٔ دوم بر نخست و گاه باآوردن اداتی چون «الف » و «ب » و «در» و جز اینها دو کلمه از صورت مضاف و مضاف ٌالیه خارج میشوند. به همین سبب اضافه و مضاف و مضاف ٌالیه در نحو و مبحث اسم مرکب در صرف مطرح میشود.
حالت اضافی : در زبان فارسی برای اسم چهارحالت است : فاعلی ، مفعولی ، اضافه ، ندا. در پارسی باستان علاوه بر چهار حالت مزبور حالات مفعول عنه و مفعول فیه و مفعول معه و در اوستایی و سنسکریت علاوه بر هفت حالت مذکور حالت مفعول غیرصریح هم وجود داشته است و منظور از حالت اضافی مضاف ٌالیه واقع شدن اسم است .
ارکان اضافه : عبارت از مضاف و مضاف ٌالیه است که اسم نخست را مضاف و اسم دوم را مضاف ٌالیه نامند در صورتی که اضافه ٔ مقلوب نباشد چون : دانا مرد، و چه بسا که در اضافه ٔ مقلوب قصد اضافه منتفی میشود و مضاف و مضاف ٌالیه هر یک معنی مستقل خود را از دست میدهند و رویهمرفته بمعنی کلمه ٔ واحدی بکارمیروند، مانند: گلاب ، مقلوب «آب گل » که دیگر نمیتوان آنرا مضاف ٌالیه دانست و در مبحث نحو از آن سخن گفت بلکه کلمه ٔ گلاب اسم مرکبی است که باید در مبحث ترکیبات صرف درباره ٔ آن بگفتگو پرداخت . و گاه از طریق فک اضافه نیز مضاف و مضاف ٌالیه بصورت اسم مرکب درآیند چون پدرزن .
کسره ٔ اضافه : بگفته ٔ مرحوم بهمنیار در زبان فارسی به آخر اسم مضافی که پیش از مضاف ٌالیه آمده باشد اگر به حرف آواپذیری منتهی نباشد کسره ای ملحق میکنند: شاگردِ دبستان . و این کسره نشانه ٔ اضافه است .
چند قاعده : 1 - آخر کلمه های مضاف به ضمایر متصل م ، ش ، ت مفتوح میشود: اسپم ، اسپت ، اسپش . 2 - هنگامی که چند مضاف معطوف بهم پدید آید آخرین مضاف را کسره دهند: اسب و اشتر و فیل ِ پادشاه . 3- در کلمه های مختوم به الف و «و» یعنی صدای «او» (َو) یایی به آخر مضاف می پیوندند و کسره را به «ی » می دهند: خدای ِ جهان . سخنگوی ِ ایران . 4 - در کلمه های مختوم به صدای «اَو» (َ-َ و) آوردن «ی » غلط است و کسره را به آخر «اَو» (َ-َ و) ملحق کنند، چون : خسروِ ایران . جلوِ منزل . تابلوِ مدرسه . راهروِ خانه و جز اینها. 5 - در کلمه های مختوم به «ه » مختفی نیز «ی » را به آخر کلمه می پیوندند، چون خانه ی ِ او. جامه ی ِ تو. ولی در رسم خط متقدمان این «ی » را کوچک می نوشتند و بالای «ه » با کسره ٔ اضافه بدین سان می گذاشتند: خانه ٔ او. جامه ٔ تو. و در رسم خط امروز نیز هنوز این شیوه متداول است . 6 - در کلمه های مختوم به «ه » مختفی گاه بضرورت شعر کسره ٔ اضافه را حذف و «ی » را ساکن تلفظ کنند :
دمدمه ٔ این نای از دمهای اوست
های و هوی روح ازهیهای اوست .
پذیره ٔ فرامرز شد با سپاه .
7 - در کلمه های مختوم به مصوت مرکب «َ-ی َ » نیز کسره را به خود مصوت مرکب دهند: نی ِ نیزار. می ِ انگور. پی ِ بنا. 8 - درکلمه های مختوم به «َی » رواست «ی » را در شعر مشدد آرند:
این درازی مدت از تیزی ّ صنع
می نماید سرعت انگیزی ّ صنع.
صوفی ّ ما که توبه ز می کرده بود دوش
بشکست توبه تا در میخانه دید باز.
فک اضافه : هنگامی است که کسره ٔ اضافه را حذف کنند و این شیوه زمانی بکار می رود که بخواهند از مضاف و مضاف ٌالیه کلمه ٔ مرکب بسازند و آقای قریب اینگونه ترکیب را اضافه ٔ موصول و صاحب نهج الادب مرکب اضافی مقطوع نامیده اند، چون : پدرزن ، صاحبدل ، سرخیل ، صاحبخانه . و در چند مورد کسره ٔ اضافه را حذف کنند: 1 - در تداول عامه ، چون : بچه ننه ، بغل دست ، پایین پا، پی کارت برو، سرقلیان ، دختردایی ، دخترعمو، دخترعمه ، پسرخاله ، پسرعمه ، پسرخواهر، که همین گونه استعمال ها رفته رفته ترکیب را به صورت اسم یا صفت مرکب درمی آورد. و حتی در تداول عامه گاه در کلمه های مختوم به «َو» و «َا» هنگام اتصال آنها به ضمایر متصل ، «ی » را نیز حذف کنند: روم سیاه .بوش خوب است . پاش درد می کند. 2 - در ضرورت شعر، چون :
همان گیو گفت این شکار من است
همان سوختن کوه کار من است .
اول شب بوحنیفه درگذشت
شافعی آخر شب از مادر بزاد.
چو اول شب آهنگ خواب آورم
به تسبیح نامت شتاب آورم .
زدن خاک در دیده ٔ جوهری
همه خانه یاقوت اسکندری .
تویی کآفریده ز یک قطره آب
گهرهای روشن تر از آفتاب .
جهان جوی را بنده فرمان شدند.
سرجمله ٔ جمله شهریاران .
همه عمر برندارم سر از این خمار مستی .
گلدسته بی تو در نظرش دسته تیر نیست .
نخندد غنچه ای در باغ عاشق تا که نشنیده
ز تنگی یک تبسم وز پس دیوار باغ او.
در ضمایر متصل نیز بضرورت شعر حرکت کلمه می افتد و بصورت سکون می آید:
پدرْت آن گرانمایه شاه بزرگ .
پدرْم آمد و خون لهراسب خواست .
شگفت نیست ازو گر شکمْش کاواک است .
ای عجب دلْتان بنگرفت و نشد جانْتان ملول .
ششدانگ عیار آب و گِلْشان
دینار چهاردانگ دلْشان .
3 - هنگام ساختن کلمه ٔ مرکب چون : دربار. جاسیگار. سرآغاز. سرجمله . سرستون . سردر. سرمایه . نیم نان . ولیعهد. حاضرجواب . صاحب هنر. صاحبدل . کافرنعمت و جز اینها. 4 - در اضافه ٔ مقلوب یعنی مقدم آمدن مضاف ٌالیه بر مضاف که کسره ٔ اضافه را حذف میکنند مانند: جهان پادشاهی . کلاه گوشه . خانه خدا. نی پاره . آسیاسنگ . و این در صورتی است که دو کلمه ٔ مرکب مستعمل نشده باشد وگرنه مربوط به گونه ٔ سوم یعنی ساختن کلمه ٔ مرکب میشود.
فایده ٔ اضافه : دو فایده برای اضافه آورده اند، یکی تعریف و دیگر تخصیص . تعریف چون : همسر لوط، سگ ِ اصحاب کهف و مانند اینها که بعلت معرفه بودن «لوط» و «اصحاب کهف »، مضاف (همسر و سگ ) نیزمعرفه شده است . و تخصیص چون : خادم ِ شاه ، فرمان ِ شاه ، که مضاف پیش از اضافه شدن به شاه شامل هر خادم و فرمانی میشد ولی پس از اضافه شدن اختصاص به فرمان و خادم شاه یافته است . بنابراین مراد از تخصیص خاص کردن امری عام است تا نزدیک به معرفه شود و این هنگامی است که مضاف ٌالیه نکره باشد.
مقصود از اضافه : نحویان در اضافه ٔ معمولی چون غلام زیدگفته اند مقصود مضاف است و در اضافه ٔ تشبیهی چون دایه ٔ ابر مضاف ٌالیه را مقصود از اضافه دانسته اند.
حذف مضاف و مضاف الیه : گاه مضاف به قرینه و به منظور اختصار حذف شود، چون : شهر تهران غرق شادیست ، که مضاف شهر (مردم ) به قرینه حذف شده است . یا در تداول عامه که گویند: گلستان را خواندم بحذف : کتاب گلستان . یا ریاضی را فراگرفتم بحذف : درس ریاضی و جز اینها و چنانکه آقای دکتر معین نوشته اند در شعر سعدی :
گر انصاف گویی بداختر کسی است ... گفته ٔ نجم الغنی که بحذف مضاف پیش ازکلمه ٔ «انصاف » قائل شده و نوشته است مضاف محذوف «سخن » است ، یعنی «سخن انصاف » درست نیست زیرا در این بیت «انصاف گفتن » بمعنی حق گفتن و داد دادن به سخن آمده والاّ مصدر انصاف در «سخن انصاف » جز بتأویل متکلف معنی ندارد. دکتر معین مثالهای دیگری را که نجم الغنی آورده نیز بحق رد کرده اند. درباره ٔ حذف مضاف ٌالیه نیز نجم الغنی دو شاهد آورده است :
خدایا بحق بنی فاطمه
که بر قول ایمان کنی خاتمه
و گوید در این مثال مضاف ٌالیه «خاتمه » حذف شده و تقدیر «خاتمه ٔ من » بوده است . مثال دوم این است :
دعا کن بشب چون گدایان بروز
اگر میکنی پادشاهی بسوز
مضاف ٌالیه «سوز» اعنی «دل » محذوف است .
اقسام اضافه : اضافه را به اعتبار فایده به دو قسم تقسیم کرده اند: معنوی و لفظی . فایده ٔ اضافه ٔ معنوی تعریف و تخصیص است و فایده ٔ اضافه ٔ لفظی فقط تخفیف مضاف باشد. صاحب نهج الادب اضافه ٔ معنوی را «بنابر تقدیر حروف » تقسیم کرده و نوشته است : در اضافت معنوی تقدیر حرف جر بر سه نهج بود: یکی «برای » که در فارسی برای تعیین است مانند: «منت ِ خدای » یعنی منت برای خدا و ظاهر [ است ] که «منت » عام است که خدا را باشد یا احدی از انسان رابه اضافت متعین شد. دوم «از» که در فارسی بمعنی «مِن » تبعیضیه است ، مانند «انگشتری سیم » که سیم انگشتر بعضی از مطلق سیم است . سوم «در» چون «نماز شب »، «سوار کشتی » که مضاف الیه ظرف زمان یا مکان است . و در دستور کاشف آمده : «اضافت لامیه که معانی تملک ، اختصاص ، نسبت ، تعلیل را افاده کند،مثال : جام جمشید، گنج قارون ، اهل ِ ستم ، کتاب ِ احمد». و آقای دکتر معین مینویسند: تسمیه ٔ اضافه ٔ لامی بتقلید عربی است که در این قبیل موارد لام تملیک (لَِ) تقدیر کنند، و در فارسی چنین حرفی مستعمل نیست و بجای آن «برای » یا «مر... را» توان گذاشت . اضافه ٔ ملکی واضافه ٔ اختصاصی هرچند نزدیک بهمند، در معنی فرقی دارند (که از آن بحث خواهد شد). «اهل ِ ستم » که برای نسبت آمده (اهل منسوب به ستم ) در حقیقت اضافه ٔ بیانی است و «کتاب احمد» مثال اضافه ٔ ملکی است نه تعلیلی . و نیز مینویسند: تقسیم اضافه از لحاظ تقدیر حروف ، تنها یک مبحث دستوری نیست بلکه مربوط به «معانی و بیان و نحو عربی میباشد...» .
تقسیم اضافه ٔ معنوی از لحاظ حقیقت و مجاز: اضافه ٔ حقیقی :نجم الغنی مثالهای خانه ٔ زید و اسب عمرو را اضافه ٔ حقیقی دانسته از اینرو که ملابست در میان مضاف و مضاف ٌالیه حقیقت است و گوید صاحب منتخب النحو که گفته است نسبت مضاف بسوی مضاف ٌالیه حقیقی بود یعنی وجه نسبت در خارج متحقق باشد، مطلب واحد است .
اقسام اضافه ٔ حقیقی :
الف . اضافه ٔ اختصاصی : اصطلاح «اضافه ٔ اختصاصی » را بعض دستورنویسان بمعنی «اضافه ٔ تخصیصی » گرفته اند ولی ما آنرا بمعنی عامتر در اینجا بکار میبریم . برخی از ادیبان اضافه ٔ تخصیصی و اضافه ٔ ملکی را در دو عنوان جداگانه یاد کنند از جهت افتراق و تمایزی که مابین این دو نوع اضافه موجود است . حق با آنان است ولی از جهت وجه اشتراکی هم که میان آن دو وجود دارد تفکیک تام ، صحیح مینماید. پس بهتر است که آن دو را دو شاخه ٔ یک درخت و دوفرع یک اصل بدانیم ، و ما آن اصل را بنام اضافه ٔ اختصاصی یاد می کنیم . اضافه ٔ اختصاصی ، اختصاص و تعلق را میرساند: کتاب ِ حسن ، زنگ ِ شتر. و آن بر دو قسم است : 1 - اضافه ٔ تخصیصی که برخی در تعریف آن نوشته اند: اختصاص را برساند و برخی گفته اند: اضافت مخصص (بفتح صاد) بسوی مخصص (بکسر صاد) بدفع اشتراک خاصه ٔ او، چون : آیینه ٔ لعل و زنگ ِ شتر و پوست ِ انار و بعبارت دیگر اضافت مختص است بسوی مختص الیه بدفع اشتراک خاصه ٔ او . سپس صاحب نهج الادب این نوع اضافه را به اقسام زیر تقسیم کرده است : 1 - اختصاص ملک بسوی مالک و اختصاص مالک به ملک (که آقای دکتر معین در اضافه ٔ ملکی درباره ٔ این دو گونه بحث کرده اند). 2- اختصاص تسمیه ، چون : «روزِ دوشنبه » و «علم کلام » و «ملک هندوستان » . 3 - اختصاص وضع، چون : آیینه ٔ پیل و زنگ ِ شتر. 4 - اختصاص ایجاد، چون : گلستان ِ سعدی و آیینه ٔ سکندر . 5 -اختصاص جزء با کل ، چون : برگ ِ شجر، سر زید، پوست انار (از این قسم است : شاخه ٔ درخت ، ساقه ٔ درخت ، ریشه ٔ درخت ، انگشت ِ دست ، انگشت ِ پا، موی ِ بدن ). 6 - اضافت ظرف با مظروف ، چون : همیان زر و آقای دکتر معین نوشته اند: همین مؤلف بعداً این نوع را جزو اقسام اضافت تخصیصی بعنوان «اضافت ظرفی »یاد کرده است . 7 - اختصاص نسب و قرابت ، چون : پدرِ زید، برادرِ عمرو... و آقای دکتر معین مینویسد: میتوانیم این قسم را اضافه ٔ نسبی بنامیم و آن عبارت است از اضافه ٔ صفت (خویشاوندی ، نسبت ) به علم (اسم خاص ) که نسبت و قرابت را رساند:
منیژه کجا دخت افراسیاب
درخشان کند باغ چون آفتاب .
8 - اختصاص مسبب بسوی سبب و از همین قبیل است اضافت ابنی ، سپس آقای دکتر معین این مثالها را برای اضافه ٔ تخصیصی آورده اند :
بنفشه هست و نبیذ بنفشه بوی خوریم
بیاد همت محمودشاه بارخدای .
ریگ آموی و درشتی راه او
زیر پایم پرنیان آید همی .
ب . اضافه ٔ ظرفی : مؤلف غیاث نویسد: «اضافت ظرفی ، و آن اضافت مظروف است بسوی ظرف ، چون نشیننده ٔ بازار، آب ِ دریا، هوای ِ صحرا. و گاهی اضافت ظرف باشد بسوی مظروف ، چون : شیشه ٔ گلاب ، صندوق ِ کتاب ». مؤلف نهج الادب در اقسام اضافات تخصیصی آرد: اضافت ظرفی بمعنی «فی » یعنی «در» و آن اضافت مظروف است بسوی ظرف و بر دو گونه است :
یکی ظرف زمانی ، که ظرف زمان مضاف ٌالیه باشد، چون : نمازِ شب ، برودت ِ زمستان ، حرارت ِ تابستان ، خواب ِ نیمروز.
دیگر ظرف مکانی ، یعنی مضاف ٌالیه ظرف مکان بود، چون : نشیننده ٔ بازار، آب ِ دریا، هوای ِ صحرا، باشنده ٔ برزن .
ج . اضافه ٔ سببی : مؤلفان قبفهی در چ 2 دستور در اقسام اضافه نوشته اند : اضافه ٔ سببی ، و آن اضافه ٔ سبب است به مسبب : تیغ انتقام ، شمشیرِ کین . و یا اضافه ٔ مسبب به سبب : کشته ٔ غم ، سوخته ٔ فراق . نجم الغنی در انواع اضافت تخصیصی آرد: «اختصاص مسبب بسوی سبب ، چون جان داده ٔ فراق ، کشته ٔ غم . و اختصاص سبب بسوی مسبب چون : قتل ِ قصاص ، تیغ انتقام ، و این اضافت تخصیصی لامی است چرا که در غلام زید یا کشته ٔ غم تقدیر «برای » که ترجمه ٔ لام است در مضاف ٌالیه میباشد. آقای دکتر معین شواهدی از شاعران برای این گونه اضافه آورده اند (رجوع به رساله ٔاضافه ج 2 ص 28 شود). و آنگاه مینویسند:
توضیح 1- از فروع اضافه ٔ تخصیصی ، اضافه ٔ اسم (عام یا خاص ) یا صفت (بجای موصوف ) به محل اوست : حافظِ شیراز، بدرِ چاچ ، علمای ِاصفهان . و این مثالها را نیز در ضمن شواهد نظم و نثر آورده اند: علماء ماوراءالنهر، فلاطن ِ یونان ، دیبای ششتر، بلیناس روم ، بوسعیدِ مهنه ، شمس ِ تبریز، شمعِ فارس ، پروانه ٔ روم ، اوستادِ دامغان . رجوع به ص 29 و 30 همان رساله شود. سپس مینویسند: بعض معاصران در این گونه موارد، در ترجمه از زبانهای اروپایی بجای اضافه علم را با «از» آرند و آن در فارسی نابجاست . آنگاه بنقل از محمد قزوینی در ج 1 و ج 2 جهانگشای جوینی شواهد و مثالهایی از «اضافه ٔنام حکمران یا پادشاه محلی به خود آن محل » آورده اندمانند: علاءالدین ِ الموت یعنی پادشاه و صاحب الموت . (جهانگشای جوینی ج 1 ص 205). رجوع به رساله ٔ اضافه صص 30 - 32 شود.
توضیح 2 - از فروع اضافه ٔ تخصیصی نیز انتساب مضاف (اسم عام یا اسم خاص ، و یا صفت بجای موصوف ) به خانواده یا سلسله ای : شاه ِ قاجار، صدرِ آل برهان ، خلیفه ٔ بنی عباس ، غیاث الدین ِ کرت .
توضیح 3 - هم از فروع اضافه ٔ تخصیصی می توان «اضافه ٔ به اَدنی ملابست » را نام برد. مؤلف غیاث آرد: «اضافت به اَدنی ملابست یعنی نسبت کردن یکی را به دیگری به کمتر مناسبتی که بینهما واقع است ...: «ایران ِ ما به از توران ِ شماست ».ظاهر است که قائل این کلام باید در محله ٔ شهری از مضافات ایران اقامت داشته باشد و همچنین مخاطب به این اندک مناسبت که ذکر کرده آمد، تمام ایران را ازآن خود قرار داده و این اضافت متفرع است از اضافت تملیکی که ... مذکور شد». سپس آقای دکتر معین تذکر می دهند که صاحب غیاث در اینجا اینگونه اضافه را جزو اضافه ٔ ملکی شمرده ، در صورتی که نجم الغنی آنرا در انواع «اضافت تخصیصی » آورده و برای آن اقسامی بدین سان قائل شده است : 1 - کمال اختصاص چون : هندوستان ِ ما به از ایران ِ شماست . 2- اعتبار مجازی چون : پل ِ حکیم ... و آقای دکتر هر دو مثال را (در حاشیه ) جزو اضافه ٔ ملکی دانسته اند.
اقسام دیگر اضافه ٔ معنوی عبارتند از: ملکی یا تملیکی ، بیانی ، اضافه ٔ بنوت یا ابنی ، اقترانی ، توصیفی ، مجازی (تشبیهی )، استعاری که در رساله ٔ اضافه ج 2 آقای دکتر معین بتفصیل درباره ٔهر یک چه از لحاظ تعریف و چه از نظر شواهد به بحث پرداخته و اقوال دستورنویسان دیگر چون : حبیب اصفهانی ،کاشف ، نجم الغنی ، صاحب غیاث ، ادیب هروی ، قویم ، دبیرآذر، پروین گنابادی و نظریات پنج استاد (قریب ، بهار، فروزانفر، همایی و رشید یاسمی ) را در هر مبحثی نقل کرده و فرق میان برخی از انواع اضافه را بیان داشته اند. سپس بهمان شیوه به بحث در اضافه ٔ لفظی پرداخته و تعریف آنرا از نجم الغنی بدین سان آورده اند: اضافت لفظی علامتش آنکه اسم صفت مضاف بسوی معمول خود باشد پس احتراز است از اسمی که صفت نباشد: روستازادگان دانشمند . آنگاه در ص 80 به تقسیم اضافه به اعتبار تقدیم و تأخیر مضاف ٌالیه پرداخته و درباره ٔ اضافه ٔ مستوی و مقلوب بهمان روش بحث کرده اند و از ص 91 تا 128 درباره ٔ صفات (مشتق و غیرمشتق ) مرکب مرخم و اضافه به اعتبار لفظ مضاف و مضاف ٌالیه و حالات ترکیب اضافی و تتابع اضافات به گفتگو پرداخته اند.
اضافه در نحو عربی : در نحو عربی ، اضافه نسبت دادن چیزی است به چیزی بواسطه ٔ حرف جر درلفظ یا در تقدیر به اراده . در تعریف مزبور کلمه ٔ «چیز» اعم است و شامل اسم و فعل هر دو می شود. کلمه ٔ منسوب را «مضاف » و کلمه ٔ منسوب بدان را «مضاف ٌالیه » خوانند. و قید کردن «بواسطه ٔ حرف جر» بمنظور احتراز فاعل و مفعول در مثال : ضرب زیدٌ عَمْراً است زیرا در مثال مزبور «ضرب » را به آن دو (فاعل و مفعول ) نسبت داده اند اما نه بواسطه ٔ حرف جر. و قید کردن «در لفظ» در تعریف که بمعنی ملفوظ است شامل «مررت بزید» هم میشود، چه «مررت » به «زید» نسبت داده شده است . و قید «در تقدیر» که به معنی مقدراست شامل این مثال میشود: غلام زید. که «غلام » به تقدیر حرف جر به «زید» نسبت داده شده است ، زیرا تقدیر مثال مزبور چنین است : غلام ٌ لزید. و قید کردن «به اراده » در تعریف بدین منظور است که عمل حرف مقدر اراده شود و اثر آن که «جر» است نمودار و باقی باشد و با این قید مثال : قسمت یوم الجمعة از تعریف خارج میشود، زیرا «قسمت » بواسطه ٔ حرف مقدر «فی » به کلمه ٔ دیگر نسبت داده شده ولی عمل حرف جر «فی » اراده نشده است زیرا اگر اراده میشد «یوم » را جر میداد. همچنین مثال ضربته تأدیباً، از تعریف خارج است . تعریف مزبور مبتنی بر مذهب سیبویه است و تعریف مصطلح مشهور در میان نحویان این است که : اضافه نسبت دادن چیزی بواسطه ٔ حرف جراست در تقدیر. و بدین معنی اضافه از خواص اسم بشمارمی آید. و شرط اضافه بتقدیر حرف این است که مضاف اسمی مجرد از تنوین باشد و بر دو گونه است : معنوی . یعنی اضافه در مضاف معنی تعریف را برساند، هرگاه مضاف ٌالیه معرفه باشد یا در مضاف افاده ٔ تخصیص کند هنگامی که مضاف ٌالیه نکره باشد و آنرا اضافه ٔ محض خوانند و نشانه ٔ آن آن است که مضاف صفتی نباشد که به معمول خوداضافه شده باشد خواه آن معمول فاعل یا مفعول آن صفت پیش از اضافه باشد مانند غلام زید و کریم البلد. و بحکم استقراء اینگونه اضافه یا بمعنی «لام » است در جز آنچه جنس مضاف ٌالیه یا ظرف آن باشد مانند: غلام زید ویا بمعنی «مِن » است در جنس مضاف چون : خاتم فضة و یابمعنی «فی » است در ظرف آن ، مانند ضرب الیوم . و اضافه ٔ عام به خاص از وجهی اضافه ٔ بیانی است بتقدیر «مِن » مانند: خاتم فضة. و اضافه ٔ عام براطلاق به خاص ، براطلاق نیز اضافه ٔ بیانی است جز اینکه بعقیده ٔ جمهور بمعنی «لام » و بعقیده ٔ صاحب کشاف بمعنی «مِن » است مانند: شجر اراک . گونه ٔ دیگر لفظی است یعنی در لفظ افاده ٔخفت کند و آن را غیرمحض نیز خوانند و علامت آن این است که مضاف صفتی باشد که به معمول خود اضافه شود، مانند: ضارب زید و حَسَن الوجه و حرف آن (یعنی حرف مقدر) چیزی است که با آن مناسب باشد یعنی به حرفی متعدی شود که اصل فعلی که مضاف از آن مشتق است بدان متعدی گردد مانند: راغب زید، که مقدر آن «الی » است یعنی : راغب الی زید، هرگاه اضافه به مفعول باشد. و برخلاف نظر ابن برهان ، اضافه ٔ مصدر به معمولش و همچنین برخلاف عقیده ٔ برخی از نحویان اضافه ٔ اسم تفضیل از این گونه نیست . باید دانست که قائل شدن به تقدیر حرف جر در اضافه ٔ لفظی نظری است که بدان در سخن ابن حاجب تصریح شده است لیکن دیگر نحویان در اضافه ٔ لفظی به تقدیر حرف جر قائل نیستند و بنابراین تعریف اضافه این خدشه را نفی نمیکند که اضافه بتقدیر حرف جر بدو گونه ٔ لفظی و معنوی تقسیم گردد. برخی از نحویان در اضافه ٔ صفت به مفعولش قائل به تقدیر «لام » شده اند تا برای عمل آن تقویتی باشد چنانکه در مثال ضارب زید، گویند تقدیر، ضارب لزید است و این تکلفی بیش نیست . همچنین در قائل شدن بتقدیر «من » بیانی در اضافه ٔ صفت به فاعلش نیز تکلف است چون : الحسن الوجه بتقدیر «من » بیانی . زیرایاد کردن «وجه » در مثال : جائنی زید الحسن الوجه بمنزله ٔ تمییز است ، چه در اسناد «حسن » به «زید» ابهامی است و دانسته نمیشود کدام چیز آن «حسن » است و چون «وجه » ذکر شود چنانست که گویند از حیث وجه . اینهاست نکاتی که درباره ٔ اضافه از کافیه و شرحهای آن و ارشاد ووافی مستفاد میشود. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || اضافه در فلسفه ، یکی از مقولات عشر ارسطو است . جرجانی گوید: اضافه نسبتی است که عارض شونده است برای چیزی به قیاس ، به نسبت دیگری ، چون : پدری و پسری . (از تعریفات ). و صاحب نفایس الفنون آرد: اضافه عبارت است از نسبتی که بر چیزی عارض شود بقیاس با چیزی دگر همچو ابوت و بنوت . (نفایس الفنون ). و جرجانی در تعریف آن بصورت دیگری آرد: حالت نسبی متکرری است که یکی از آن دو، جز با دیگری بتعقل نیاید، چون : پدری و پسری . (از تعریفات ). و صاحب کشاف آرد: در نزد حکما به اشتراک بر سه معنی اطلاق شود: 1 - نسبت متکرر یعنی نسبتی که در قیاس به نسبت دیگر بعقل آید و هم در قیاس به نخست معقول باشد، چون :پدری که در قیاس به پسری بعقل آید و پسری نیز نسبتی است که در قیاس به پدری معقول باشد. و اضافه بدین معنی جزء مقولات از اقسام مطلق نسبت است ، چنانکه هرگاه مکان را در مثل به ذات متمکن نسبت دهیم ، برای متمکن به اعتبار حصول در آن هیئتی حاصل شود که اَین است ، و هرگاه آن را به متمکن نسبت دهیم به اعتبار اینکه دارای مکان است ، اضافه حاصل خواهد شد زیرا لفظ مکان در قیاس به نسبتی دیگر که بودن چیز دارای مکان یعنی متمکن در آن است متضمن نسبت معقول باشد. پس مکانیّت وممکنیت از مقوله ٔ اضافه است و حصول چیزی در مکان نسبت معقولی میان ذات آن چیز و مکان است نه نسبت معقول در قیاس به نسبت دیگر. و بنابرین از این مقوله نیست و با این وصف فرق میان اضافه و مطلق نسبیت روشن شد.و اضافه ٔ بدین معنی را اضافه ٔ حقیقی نیز نامند. 2 -معروض بر این عارض مانند ذات پدر که بر پدری معروض شود. 3 - معروض با عارض و این دو را مضاف مشهوری نیزنامند (رجوع به مضاف شود). بنابرین کلمه ٔ اضافه مانند کلمه ٔ مضاف بر سه معنی اطلاق شود: 1 - عارض بتنهایی . 2 - معروض بتنهایی . 3 - مجموع مرکب از آن دو. در شرح مواقف چنین است ولی در شرح حکمةالعین آمده است که : مضاف مشهوری عبارت از مجموع مرکب است آنجا که گفت : و مضاف به اشتراک بر نفس اضافه اطلاق شود، چون : پدری و پسری ، و بر مرکب از آنها و از معروض آنها و آن مضاف مشهوری است چون پدر و پسر و بر معروض بتنهایی - انتهی . و رجوع به مضاف شود.
تقسیمات اضافه : اضافه را اقسامی است چون : 1 - اضافه یا از دو طرف متوافق است چون جوار و اخوت و یا متخالف باشد چون : پسر و پدر. و متخالف یا محدود است مانند: دوچندان و نیم . و یا محدود نیست چون کمتر و بیشتر. 2 - گاهی اضافه به صفت حقیقی موجودیست که در هر دو مضاف هست چون : عشق که برای ادراک عاشق و جمال معشوق است و هر یک از عاشقی و معشوقی در محل خود بواسطه ٔصفت موجود در آن ثابت می شود. و یا صفت مزبور در یکی از آن دو یافت می شود مانند: دانشمندی و آن اضافه به صفت موجود در دانشمند است که دانش باشد نه دانسته ، و وی به دانستگی متصف هست بی آنکه برای او صفت موجودی باشد که اقتضا کند آنرا به وی متصف سازند. و گاه اصلاً اضافه به صفت حقیقی نیست چون یمین و یسار زیرا برای متیامن و متیاسر صفتی حقیقی نیست که بدان متیامن و متیاسر گردد. 3 - ابن سینا اضافه را در اقسام زیر منحصر کرده است : معادله ، اضافه بزیادت ، اضافه بفعل وانفعال ، که مصدر آنها از قوت است و اضافه به محاکات . اما معادله همچون مجاورت و مشابهت و مماثلت و مساوات . و اضافه بزیادت یا از کم است چون طاهر و یا از قوت است چون : غالب و قاهر و مانع. و اضافه بفعل و انفعال چون : پدر و پسر و قاطع و منقطع. و اضافه به محاکات چون : علم و معلوم و حس ّ و محسوس که عقل هیئت معلوم را و حس هیئت محسوس را حکایت کند. 4 - اضافه گاه بر همه ٔ مقولات و بلکه بر واجب تعالی نیز مانند اول عارض شود بدین سان :
جوهر، چون : پدر و پسر.
کم ّ، چون : صغیر و کبیر.
کیف ، چون : گرم تر و سردتر.
مضاف ، چون : نزدیکتر و دورتر.
اَیْن ، چون : برتر و فروتر.
متی ، چون : قدمت و حدوث .
وضع، چون : سخت کژی یا راستی .
ملک ، چون : پوشیده و برهنه .
فعل ، چون : اقطع.
انفعال ، چون : سخت گرم بودن .
دو طرف اضافه : گاه دو طرف اضافه نام مفرد مخصوصی است چون : پدری و پسری . و گاه تنها یکی از دو طرف را نام مخصوصی است چون : مبدئیّت . و گاه هیچ یک از دو طرف را نامی نباشد چون : اخوت . و گاه برای اضافه و موضوع آن با هم نامی وضع شود و این نام به تضمن بر اضافه دلالت کند خواه مشتق باشد چون : عالم وخواه غیرمشتق چون : جناح . (از کشاف اصطلاحات فنون ). ورجوع به مضاف و اضافه ٔ متکرره و غیرمتکرره شود.
- اضافت کردن ؛ نسبت دادن . منسوب کردن . منسوب گردانیدن :
مکن هرگز بدو فعلی اضافت گر خرد داری
بجز ابداع یک مبدع کلمح العین او ادنی .
- || بستن (تهمت بستن ): شاه مثال داد تا کنیزک را که جریمت و تهمت به شاهزاده اضافت کرده بود و به جنایت و بیدیانتی منسوب گردانیده فضیحت و رسوای خلق گردانند. (سندبادنامه ص 322). و رجوع به اضافه و اضافه کردن شود.
- اضافه بر ؛ برسری .(یادداشت مؤلف ).
- اضافه حقوق ؛ پولی که بموجب قانون استخدام به کارمند داده میشود پس از آنکه مراحل قانونی را می پیماید و این مبلغ برحسب رتبه های گوناگون متفاوت است . و رجوع به اضافه مواجب و رتبه شود.
- اضافه شدن ؛ ضمیمه شدن . منضم گردیدن . رجوع به اضافه شود.
- اضافه ٔ غیرمتکرره ؛ یا در هر یکی (از دو متضایف ) اضافت از نوعی دیگر باشد چون : پدری و پسری و علت و معلول و عالم و معلوم و قوی و مقوی علیه و مانند آن و آن را اضافت غیرمتکرره خوانند.(از اساس الاقتباس ص 47). و رجوع به اضافه و مضاف و اضافه ٔ متکرره شود.
- اضافه کار ؛ کارهای اضافی از وقت رسمی و معین روز کارگر یا کارمند. (یادداشت مؤلف ). و رجوع به اضافه کاری شود.
- اضافه کاری ؛ افزون بر مدت و ساعات قانونی کار کردن . و رجوع به اضافه کار شود.
- اضافه کردن ؛ فزون کردن . زیادت کردن . فزودن . افزون کردن . افزایش دادن : حقوق کسی را اضافه کردن .
- || ضم ّ کردن چیزی را به چیزی . منضم کردن . ضمیمه کردن .
- || اتصال دادن . وصل کردن . الحاق کردن . پیوستن .
- || نسبت کردن . اسناد دادن . و رجوع به اضافت کردن شود.
- || بازخواندن به دیگری . (یادداشت مؤلف ). رجوع به اضافه شود.
- اضافه ٔ متکرره ؛ خواجه نصیر در مبحث معرفت مقوله ٔ مضاف آرد: خاصیت مضاف آن است که موضوع او و آن ماهیت که مضاف مقول باشد بقیاس با اوبا هم مع باشند، یا در خارج چون : پدر و پسر، یا در ذهن چون : عالم و معلوم ، و متقدم و متأخر. و در هر یکی از این دو متضایف اضافتی باشد، یا هر دو از یک نوع ، مانند: برادری ، چه هر دو را برادر یکدیگر گویند وهمچنین درستی و برابری و مساوات و مشابهت و تضاد و غیر آن . و آن را اضافت متکرره خوانند. (از اساس الاقتباس چ مدرس رضوی ص 47). و رجوع به اضافه و مضاف و اضافه ٔ غیرمتکرره شود.
- اضافه مواجب ؛ مبلغی که برحسب قانون استخدام پس از طی مدت قانونی به کارمند تعلق گیرد. اضافه حقوق . رجوع به اضافه حقوق شود.
- اضافه نمودن . رجوع به اضافه کردن شود.
- به اضافه ، به اضافت ؛ بنسبت . نسبت به چیزی . در برابر چیزی هنگام مقایسه : سلطان را از دیار هند مملکتی مسلّم شد که عرصه ٔ خراسان به اضافت با آن ممالک ناچیز بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 202).
پیش مردان آفتاب صفت
به اضافت چو کرم شبتابی .
با قد تو زیبانبود سرو بنسبت
با روی تو نیکو نبود مه به اضافت .
- به اضافه ؛ در تداول حساب ، بعلاوه و علامت آن «+» است ، چنانکه در جمع گویند: 11 = 6 + 5 (پنج به اضافه ٔ6 مساوی یازده ). و گاه بعلاوه گویند.
- حرف اضافه ، حروف اضافه . رجوع به حرف اضافه شود.
تعریف اضافه : اضافه را در نحو فارسی بطرق مختلفی تعریف کرده اند از قبیل : وقوع نسبتی میان دو اسم بر وجه تقیید. و نسبتی میان دو اسم بنهجی که مخاطب را فایده ٔ صحت سکوت دهد. و مجموع دو کلمه را که برای افاده ٔ مخصوص ، اولی را بتوسط یک کسره به دومی ربط کنند و اسم ناتمامی که معنی آن به کلمه ٔ دیگر تمام شود مضاف و مضاف ٌالیه خوانند، چون باغ دبستان ، که نخست را مضاف و دوم را مضاف الیه خوانند .
ترکیب اضافی : چنین ترکیبی راکه در نحو ساده ترین درآمیختگی کلمه ها بشمار میرود بنامهای ترکیب اضافی و مرکب ناقص و مرکب غیرمفید و مرکب غیرتام خوانده اند.
ترکیب اضافی و کلمه ٔ مرکب : ترکیب اضافی را با کلمه ٔ مرکب نباید اشتباه کرد زیرا در نخست دو کلمه استقلال معنی خود را حفظ میکنند ولی در دوم دو کلمه در حکم یک کلمه باشند و هر یک از دو کلمه معنی مستقل نخستین خود را از دست میدهد و دو کلمه رویهمرفته معنی تازه ٔ نوی می یابند. گذشته از این ، در کلمه ٔ مرکب اغلب صورت ترکیبی تغییر میپذیرد و گاه با حذف کسره ٔ اضافه یعنی فک اضافه و گاه با تقدم کلمه ٔ دوم بر نخست و گاه باآوردن اداتی چون «الف » و «ب » و «در» و جز اینها دو کلمه از صورت مضاف و مضاف ٌالیه خارج میشوند. به همین سبب اضافه و مضاف و مضاف ٌالیه در نحو و مبحث اسم مرکب در صرف مطرح میشود.
حالت اضافی : در زبان فارسی برای اسم چهارحالت است : فاعلی ، مفعولی ، اضافه ، ندا. در پارسی باستان علاوه بر چهار حالت مزبور حالات مفعول عنه و مفعول فیه و مفعول معه و در اوستایی و سنسکریت علاوه بر هفت حالت مذکور حالت مفعول غیرصریح هم وجود داشته است و منظور از حالت اضافی مضاف ٌالیه واقع شدن اسم است .
ارکان اضافه : عبارت از مضاف و مضاف ٌالیه است که اسم نخست را مضاف و اسم دوم را مضاف ٌالیه نامند در صورتی که اضافه ٔ مقلوب نباشد چون : دانا مرد، و چه بسا که در اضافه ٔ مقلوب قصد اضافه منتفی میشود و مضاف و مضاف ٌالیه هر یک معنی مستقل خود را از دست میدهند و رویهمرفته بمعنی کلمه ٔ واحدی بکارمیروند، مانند: گلاب ، مقلوب «آب گل » که دیگر نمیتوان آنرا مضاف ٌالیه دانست و در مبحث نحو از آن سخن گفت بلکه کلمه ٔ گلاب اسم مرکبی است که باید در مبحث ترکیبات صرف درباره ٔ آن بگفتگو پرداخت . و گاه از طریق فک اضافه نیز مضاف و مضاف ٌالیه بصورت اسم مرکب درآیند چون پدرزن .
کسره ٔ اضافه : بگفته ٔ مرحوم بهمنیار در زبان فارسی به آخر اسم مضافی که پیش از مضاف ٌالیه آمده باشد اگر به حرف آواپذیری منتهی نباشد کسره ای ملحق میکنند: شاگردِ دبستان . و این کسره نشانه ٔ اضافه است .
چند قاعده : 1 - آخر کلمه های مضاف به ضمایر متصل م ، ش ، ت مفتوح میشود: اسپم ، اسپت ، اسپش . 2 - هنگامی که چند مضاف معطوف بهم پدید آید آخرین مضاف را کسره دهند: اسب و اشتر و فیل ِ پادشاه . 3- در کلمه های مختوم به الف و «و» یعنی صدای «او» (َو) یایی به آخر مضاف می پیوندند و کسره را به «ی » می دهند: خدای ِ جهان . سخنگوی ِ ایران . 4 - در کلمه های مختوم به صدای «اَو» (َ-َ و) آوردن «ی » غلط است و کسره را به آخر «اَو» (َ-َ و) ملحق کنند، چون : خسروِ ایران . جلوِ منزل . تابلوِ مدرسه . راهروِ خانه و جز اینها. 5 - در کلمه های مختوم به «ه » مختفی نیز «ی » را به آخر کلمه می پیوندند، چون خانه ی ِ او. جامه ی ِ تو. ولی در رسم خط متقدمان این «ی » را کوچک می نوشتند و بالای «ه » با کسره ٔ اضافه بدین سان می گذاشتند: خانه ٔ او. جامه ٔ تو. و در رسم خط امروز نیز هنوز این شیوه متداول است . 6 - در کلمه های مختوم به «ه » مختفی گاه بضرورت شعر کسره ٔ اضافه را حذف و «ی » را ساکن تلفظ کنند :
دمدمه ٔ این نای از دمهای اوست
های و هوی روح ازهیهای اوست .
پذیره ٔ فرامرز شد با سپاه .
7 - در کلمه های مختوم به مصوت مرکب «َ-ی َ » نیز کسره را به خود مصوت مرکب دهند: نی ِ نیزار. می ِ انگور. پی ِ بنا. 8 - درکلمه های مختوم به «َی » رواست «ی » را در شعر مشدد آرند:
این درازی مدت از تیزی ّ صنع
می نماید سرعت انگیزی ّ صنع.
مولوی .
صوفی ّ ما که توبه ز می کرده بود دوش
بشکست توبه تا در میخانه دید باز.
حافظ.
فک اضافه : هنگامی است که کسره ٔ اضافه را حذف کنند و این شیوه زمانی بکار می رود که بخواهند از مضاف و مضاف ٌالیه کلمه ٔ مرکب بسازند و آقای قریب اینگونه ترکیب را اضافه ٔ موصول و صاحب نهج الادب مرکب اضافی مقطوع نامیده اند، چون : پدرزن ، صاحبدل ، سرخیل ، صاحبخانه . و در چند مورد کسره ٔ اضافه را حذف کنند: 1 - در تداول عامه ، چون : بچه ننه ، بغل دست ، پایین پا، پی کارت برو، سرقلیان ، دختردایی ، دخترعمو، دخترعمه ، پسرخاله ، پسرعمه ، پسرخواهر، که همین گونه استعمال ها رفته رفته ترکیب را به صورت اسم یا صفت مرکب درمی آورد. و حتی در تداول عامه گاه در کلمه های مختوم به «َو» و «َا» هنگام اتصال آنها به ضمایر متصل ، «ی » را نیز حذف کنند: روم سیاه .بوش خوب است . پاش درد می کند. 2 - در ضرورت شعر، چون :
همان گیو گفت این شکار من است
همان سوختن کوه کار من است .
فردوسی .
اول شب بوحنیفه درگذشت
شافعی آخر شب از مادر بزاد.
خاقانی .
چو اول شب آهنگ خواب آورم
به تسبیح نامت شتاب آورم .
نظامی (از غیاث ) (از نهج الادب ).
زدن خاک در دیده ٔ جوهری
همه خانه یاقوت اسکندری .
نظامی .
تویی کآفریده ز یک قطره آب
گهرهای روشن تر از آفتاب .
نظامی .
جهان جوی را بنده فرمان شدند.
نظامی .
سرجمله ٔ جمله شهریاران .
نظامی .
همه عمر برندارم سر از این خمار مستی .
سعدی .
گلدسته بی تو در نظرش دسته تیر نیست .
کلیم .
نخندد غنچه ای در باغ عاشق تا که نشنیده
ز تنگی یک تبسم وز پس دیوار باغ او.
واله هروی (از نهج الادب ).
در ضمایر متصل نیز بضرورت شعر حرکت کلمه می افتد و بصورت سکون می آید:
پدرْت آن گرانمایه شاه بزرگ .
فردوسی .
پدرْم آمد و خون لهراسب خواست .
فردوسی .
شگفت نیست ازو گر شکمْش کاواک است .
لبیبی .
ای عجب دلْتان بنگرفت و نشد جانْتان ملول .
خاقانی .
ششدانگ عیار آب و گِلْشان
دینار چهاردانگ دلْشان .
خاقانی .
3 - هنگام ساختن کلمه ٔ مرکب چون : دربار. جاسیگار. سرآغاز. سرجمله . سرستون . سردر. سرمایه . نیم نان . ولیعهد. حاضرجواب . صاحب هنر. صاحبدل . کافرنعمت و جز اینها. 4 - در اضافه ٔ مقلوب یعنی مقدم آمدن مضاف ٌالیه بر مضاف که کسره ٔ اضافه را حذف میکنند مانند: جهان پادشاهی . کلاه گوشه . خانه خدا. نی پاره . آسیاسنگ . و این در صورتی است که دو کلمه ٔ مرکب مستعمل نشده باشد وگرنه مربوط به گونه ٔ سوم یعنی ساختن کلمه ٔ مرکب میشود.
فایده ٔ اضافه : دو فایده برای اضافه آورده اند، یکی تعریف و دیگر تخصیص . تعریف چون : همسر لوط، سگ ِ اصحاب کهف و مانند اینها که بعلت معرفه بودن «لوط» و «اصحاب کهف »، مضاف (همسر و سگ ) نیزمعرفه شده است . و تخصیص چون : خادم ِ شاه ، فرمان ِ شاه ، که مضاف پیش از اضافه شدن به شاه شامل هر خادم و فرمانی میشد ولی پس از اضافه شدن اختصاص به فرمان و خادم شاه یافته است . بنابراین مراد از تخصیص خاص کردن امری عام است تا نزدیک به معرفه شود و این هنگامی است که مضاف ٌالیه نکره باشد.
مقصود از اضافه : نحویان در اضافه ٔ معمولی چون غلام زیدگفته اند مقصود مضاف است و در اضافه ٔ تشبیهی چون دایه ٔ ابر مضاف ٌالیه را مقصود از اضافه دانسته اند.
حذف مضاف و مضاف الیه : گاه مضاف به قرینه و به منظور اختصار حذف شود، چون : شهر تهران غرق شادیست ، که مضاف شهر (مردم ) به قرینه حذف شده است . یا در تداول عامه که گویند: گلستان را خواندم بحذف : کتاب گلستان . یا ریاضی را فراگرفتم بحذف : درس ریاضی و جز اینها و چنانکه آقای دکتر معین نوشته اند در شعر سعدی :
گر انصاف گویی بداختر کسی است ... گفته ٔ نجم الغنی که بحذف مضاف پیش ازکلمه ٔ «انصاف » قائل شده و نوشته است مضاف محذوف «سخن » است ، یعنی «سخن انصاف » درست نیست زیرا در این بیت «انصاف گفتن » بمعنی حق گفتن و داد دادن به سخن آمده والاّ مصدر انصاف در «سخن انصاف » جز بتأویل متکلف معنی ندارد. دکتر معین مثالهای دیگری را که نجم الغنی آورده نیز بحق رد کرده اند. درباره ٔ حذف مضاف ٌالیه نیز نجم الغنی دو شاهد آورده است :
خدایا بحق بنی فاطمه
که بر قول ایمان کنی خاتمه
و گوید در این مثال مضاف ٌالیه «خاتمه » حذف شده و تقدیر «خاتمه ٔ من » بوده است . مثال دوم این است :
دعا کن بشب چون گدایان بروز
اگر میکنی پادشاهی بسوز
مضاف ٌالیه «سوز» اعنی «دل » محذوف است .
اقسام اضافه : اضافه را به اعتبار فایده به دو قسم تقسیم کرده اند: معنوی و لفظی . فایده ٔ اضافه ٔ معنوی تعریف و تخصیص است و فایده ٔ اضافه ٔ لفظی فقط تخفیف مضاف باشد. صاحب نهج الادب اضافه ٔ معنوی را «بنابر تقدیر حروف » تقسیم کرده و نوشته است : در اضافت معنوی تقدیر حرف جر بر سه نهج بود: یکی «برای » که در فارسی برای تعیین است مانند: «منت ِ خدای » یعنی منت برای خدا و ظاهر [ است ] که «منت » عام است که خدا را باشد یا احدی از انسان رابه اضافت متعین شد. دوم «از» که در فارسی بمعنی «مِن » تبعیضیه است ، مانند «انگشتری سیم » که سیم انگشتر بعضی از مطلق سیم است . سوم «در» چون «نماز شب »، «سوار کشتی » که مضاف الیه ظرف زمان یا مکان است . و در دستور کاشف آمده : «اضافت لامیه که معانی تملک ، اختصاص ، نسبت ، تعلیل را افاده کند،مثال : جام جمشید، گنج قارون ، اهل ِ ستم ، کتاب ِ احمد». و آقای دکتر معین مینویسند: تسمیه ٔ اضافه ٔ لامی بتقلید عربی است که در این قبیل موارد لام تملیک (لَِ) تقدیر کنند، و در فارسی چنین حرفی مستعمل نیست و بجای آن «برای » یا «مر... را» توان گذاشت . اضافه ٔ ملکی واضافه ٔ اختصاصی هرچند نزدیک بهمند، در معنی فرقی دارند (که از آن بحث خواهد شد). «اهل ِ ستم » که برای نسبت آمده (اهل منسوب به ستم ) در حقیقت اضافه ٔ بیانی است و «کتاب احمد» مثال اضافه ٔ ملکی است نه تعلیلی . و نیز مینویسند: تقسیم اضافه از لحاظ تقدیر حروف ، تنها یک مبحث دستوری نیست بلکه مربوط به «معانی و بیان و نحو عربی میباشد...» .
تقسیم اضافه ٔ معنوی از لحاظ حقیقت و مجاز: اضافه ٔ حقیقی :نجم الغنی مثالهای خانه ٔ زید و اسب عمرو را اضافه ٔ حقیقی دانسته از اینرو که ملابست در میان مضاف و مضاف ٌالیه حقیقت است و گوید صاحب منتخب النحو که گفته است نسبت مضاف بسوی مضاف ٌالیه حقیقی بود یعنی وجه نسبت در خارج متحقق باشد، مطلب واحد است .
اقسام اضافه ٔ حقیقی :
الف . اضافه ٔ اختصاصی : اصطلاح «اضافه ٔ اختصاصی » را بعض دستورنویسان بمعنی «اضافه ٔ تخصیصی » گرفته اند ولی ما آنرا بمعنی عامتر در اینجا بکار میبریم . برخی از ادیبان اضافه ٔ تخصیصی و اضافه ٔ ملکی را در دو عنوان جداگانه یاد کنند از جهت افتراق و تمایزی که مابین این دو نوع اضافه موجود است . حق با آنان است ولی از جهت وجه اشتراکی هم که میان آن دو وجود دارد تفکیک تام ، صحیح مینماید. پس بهتر است که آن دو را دو شاخه ٔ یک درخت و دوفرع یک اصل بدانیم ، و ما آن اصل را بنام اضافه ٔ اختصاصی یاد می کنیم . اضافه ٔ اختصاصی ، اختصاص و تعلق را میرساند: کتاب ِ حسن ، زنگ ِ شتر. و آن بر دو قسم است : 1 - اضافه ٔ تخصیصی که برخی در تعریف آن نوشته اند: اختصاص را برساند و برخی گفته اند: اضافت مخصص (بفتح صاد) بسوی مخصص (بکسر صاد) بدفع اشتراک خاصه ٔ او، چون : آیینه ٔ لعل و زنگ ِ شتر و پوست ِ انار و بعبارت دیگر اضافت مختص است بسوی مختص الیه بدفع اشتراک خاصه ٔ او . سپس صاحب نهج الادب این نوع اضافه را به اقسام زیر تقسیم کرده است : 1 - اختصاص ملک بسوی مالک و اختصاص مالک به ملک (که آقای دکتر معین در اضافه ٔ ملکی درباره ٔ این دو گونه بحث کرده اند). 2- اختصاص تسمیه ، چون : «روزِ دوشنبه » و «علم کلام » و «ملک هندوستان » . 3 - اختصاص وضع، چون : آیینه ٔ پیل و زنگ ِ شتر. 4 - اختصاص ایجاد، چون : گلستان ِ سعدی و آیینه ٔ سکندر . 5 -اختصاص جزء با کل ، چون : برگ ِ شجر، سر زید، پوست انار (از این قسم است : شاخه ٔ درخت ، ساقه ٔ درخت ، ریشه ٔ درخت ، انگشت ِ دست ، انگشت ِ پا، موی ِ بدن ). 6 - اضافت ظرف با مظروف ، چون : همیان زر و آقای دکتر معین نوشته اند: همین مؤلف بعداً این نوع را جزو اقسام اضافت تخصیصی بعنوان «اضافت ظرفی »یاد کرده است . 7 - اختصاص نسب و قرابت ، چون : پدرِ زید، برادرِ عمرو... و آقای دکتر معین مینویسد: میتوانیم این قسم را اضافه ٔ نسبی بنامیم و آن عبارت است از اضافه ٔ صفت (خویشاوندی ، نسبت ) به علم (اسم خاص ) که نسبت و قرابت را رساند:
منیژه کجا دخت افراسیاب
درخشان کند باغ چون آفتاب .
فردوسی (منتخب شاهنامه چ فروغی ص 337).
8 - اختصاص مسبب بسوی سبب و از همین قبیل است اضافت ابنی ، سپس آقای دکتر معین این مثالها را برای اضافه ٔ تخصیصی آورده اند :
بنفشه هست و نبیذ بنفشه بوی خوریم
بیاد همت محمودشاه بارخدای .
عماره ٔ مروزی (از رودکی نفیسی ج 3 ص 1188).
ریگ آموی و درشتی راه او
زیر پایم پرنیان آید همی .
رودکی (از چهارمقاله ٔ عروضی چ معین ص 53).
ب . اضافه ٔ ظرفی : مؤلف غیاث نویسد: «اضافت ظرفی ، و آن اضافت مظروف است بسوی ظرف ، چون نشیننده ٔ بازار، آب ِ دریا، هوای ِ صحرا. و گاهی اضافت ظرف باشد بسوی مظروف ، چون : شیشه ٔ گلاب ، صندوق ِ کتاب ». مؤلف نهج الادب در اقسام اضافات تخصیصی آرد: اضافت ظرفی بمعنی «فی » یعنی «در» و آن اضافت مظروف است بسوی ظرف و بر دو گونه است :
یکی ظرف زمانی ، که ظرف زمان مضاف ٌالیه باشد، چون : نمازِ شب ، برودت ِ زمستان ، حرارت ِ تابستان ، خواب ِ نیمروز.
دیگر ظرف مکانی ، یعنی مضاف ٌالیه ظرف مکان بود، چون : نشیننده ٔ بازار، آب ِ دریا، هوای ِ صحرا، باشنده ٔ برزن .
ج . اضافه ٔ سببی : مؤلفان قبفهی در چ 2 دستور در اقسام اضافه نوشته اند : اضافه ٔ سببی ، و آن اضافه ٔ سبب است به مسبب : تیغ انتقام ، شمشیرِ کین . و یا اضافه ٔ مسبب به سبب : کشته ٔ غم ، سوخته ٔ فراق . نجم الغنی در انواع اضافت تخصیصی آرد: «اختصاص مسبب بسوی سبب ، چون جان داده ٔ فراق ، کشته ٔ غم . و اختصاص سبب بسوی مسبب چون : قتل ِ قصاص ، تیغ انتقام ، و این اضافت تخصیصی لامی است چرا که در غلام زید یا کشته ٔ غم تقدیر «برای » که ترجمه ٔ لام است در مضاف ٌالیه میباشد. آقای دکتر معین شواهدی از شاعران برای این گونه اضافه آورده اند (رجوع به رساله ٔاضافه ج 2 ص 28 شود). و آنگاه مینویسند:
توضیح 1- از فروع اضافه ٔ تخصیصی ، اضافه ٔ اسم (عام یا خاص ) یا صفت (بجای موصوف ) به محل اوست : حافظِ شیراز، بدرِ چاچ ، علمای ِاصفهان . و این مثالها را نیز در ضمن شواهد نظم و نثر آورده اند: علماء ماوراءالنهر، فلاطن ِ یونان ، دیبای ششتر، بلیناس روم ، بوسعیدِ مهنه ، شمس ِ تبریز، شمعِ فارس ، پروانه ٔ روم ، اوستادِ دامغان . رجوع به ص 29 و 30 همان رساله شود. سپس مینویسند: بعض معاصران در این گونه موارد، در ترجمه از زبانهای اروپایی بجای اضافه علم را با «از» آرند و آن در فارسی نابجاست . آنگاه بنقل از محمد قزوینی در ج 1 و ج 2 جهانگشای جوینی شواهد و مثالهایی از «اضافه ٔنام حکمران یا پادشاه محلی به خود آن محل » آورده اندمانند: علاءالدین ِ الموت یعنی پادشاه و صاحب الموت . (جهانگشای جوینی ج 1 ص 205). رجوع به رساله ٔ اضافه صص 30 - 32 شود.
توضیح 2 - از فروع اضافه ٔ تخصیصی نیز انتساب مضاف (اسم عام یا اسم خاص ، و یا صفت بجای موصوف ) به خانواده یا سلسله ای : شاه ِ قاجار، صدرِ آل برهان ، خلیفه ٔ بنی عباس ، غیاث الدین ِ کرت .
توضیح 3 - هم از فروع اضافه ٔ تخصیصی می توان «اضافه ٔ به اَدنی ملابست » را نام برد. مؤلف غیاث آرد: «اضافت به اَدنی ملابست یعنی نسبت کردن یکی را به دیگری به کمتر مناسبتی که بینهما واقع است ...: «ایران ِ ما به از توران ِ شماست ».ظاهر است که قائل این کلام باید در محله ٔ شهری از مضافات ایران اقامت داشته باشد و همچنین مخاطب به این اندک مناسبت که ذکر کرده آمد، تمام ایران را ازآن خود قرار داده و این اضافت متفرع است از اضافت تملیکی که ... مذکور شد». سپس آقای دکتر معین تذکر می دهند که صاحب غیاث در اینجا اینگونه اضافه را جزو اضافه ٔ ملکی شمرده ، در صورتی که نجم الغنی آنرا در انواع «اضافت تخصیصی » آورده و برای آن اقسامی بدین سان قائل شده است : 1 - کمال اختصاص چون : هندوستان ِ ما به از ایران ِ شماست . 2- اعتبار مجازی چون : پل ِ حکیم ... و آقای دکتر هر دو مثال را (در حاشیه ) جزو اضافه ٔ ملکی دانسته اند.
اقسام دیگر اضافه ٔ معنوی عبارتند از: ملکی یا تملیکی ، بیانی ، اضافه ٔ بنوت یا ابنی ، اقترانی ، توصیفی ، مجازی (تشبیهی )، استعاری که در رساله ٔ اضافه ج 2 آقای دکتر معین بتفصیل درباره ٔهر یک چه از لحاظ تعریف و چه از نظر شواهد به بحث پرداخته و اقوال دستورنویسان دیگر چون : حبیب اصفهانی ،کاشف ، نجم الغنی ، صاحب غیاث ، ادیب هروی ، قویم ، دبیرآذر، پروین گنابادی و نظریات پنج استاد (قریب ، بهار، فروزانفر، همایی و رشید یاسمی ) را در هر مبحثی نقل کرده و فرق میان برخی از انواع اضافه را بیان داشته اند. سپس بهمان شیوه به بحث در اضافه ٔ لفظی پرداخته و تعریف آنرا از نجم الغنی بدین سان آورده اند: اضافت لفظی علامتش آنکه اسم صفت مضاف بسوی معمول خود باشد پس احتراز است از اسمی که صفت نباشد: روستازادگان دانشمند . آنگاه در ص 80 به تقسیم اضافه به اعتبار تقدیم و تأخیر مضاف ٌالیه پرداخته و درباره ٔ اضافه ٔ مستوی و مقلوب بهمان روش بحث کرده اند و از ص 91 تا 128 درباره ٔ صفات (مشتق و غیرمشتق ) مرکب مرخم و اضافه به اعتبار لفظ مضاف و مضاف ٌالیه و حالات ترکیب اضافی و تتابع اضافات به گفتگو پرداخته اند.
اضافه در نحو عربی : در نحو عربی ، اضافه نسبت دادن چیزی است به چیزی بواسطه ٔ حرف جر درلفظ یا در تقدیر به اراده . در تعریف مزبور کلمه ٔ «چیز» اعم است و شامل اسم و فعل هر دو می شود. کلمه ٔ منسوب را «مضاف » و کلمه ٔ منسوب بدان را «مضاف ٌالیه » خوانند. و قید کردن «بواسطه ٔ حرف جر» بمنظور احتراز فاعل و مفعول در مثال : ضرب زیدٌ عَمْراً است زیرا در مثال مزبور «ضرب » را به آن دو (فاعل و مفعول ) نسبت داده اند اما نه بواسطه ٔ حرف جر. و قید کردن «در لفظ» در تعریف که بمعنی ملفوظ است شامل «مررت بزید» هم میشود، چه «مررت » به «زید» نسبت داده شده است . و قید «در تقدیر» که به معنی مقدراست شامل این مثال میشود: غلام زید. که «غلام » به تقدیر حرف جر به «زید» نسبت داده شده است ، زیرا تقدیر مثال مزبور چنین است : غلام ٌ لزید. و قید کردن «به اراده » در تعریف بدین منظور است که عمل حرف مقدر اراده شود و اثر آن که «جر» است نمودار و باقی باشد و با این قید مثال : قسمت یوم الجمعة از تعریف خارج میشود، زیرا «قسمت » بواسطه ٔ حرف مقدر «فی » به کلمه ٔ دیگر نسبت داده شده ولی عمل حرف جر «فی » اراده نشده است زیرا اگر اراده میشد «یوم » را جر میداد. همچنین مثال ضربته تأدیباً، از تعریف خارج است . تعریف مزبور مبتنی بر مذهب سیبویه است و تعریف مصطلح مشهور در میان نحویان این است که : اضافه نسبت دادن چیزی بواسطه ٔ حرف جراست در تقدیر. و بدین معنی اضافه از خواص اسم بشمارمی آید. و شرط اضافه بتقدیر حرف این است که مضاف اسمی مجرد از تنوین باشد و بر دو گونه است : معنوی . یعنی اضافه در مضاف معنی تعریف را برساند، هرگاه مضاف ٌالیه معرفه باشد یا در مضاف افاده ٔ تخصیص کند هنگامی که مضاف ٌالیه نکره باشد و آنرا اضافه ٔ محض خوانند و نشانه ٔ آن آن است که مضاف صفتی نباشد که به معمول خوداضافه شده باشد خواه آن معمول فاعل یا مفعول آن صفت پیش از اضافه باشد مانند غلام زید و کریم البلد. و بحکم استقراء اینگونه اضافه یا بمعنی «لام » است در جز آنچه جنس مضاف ٌالیه یا ظرف آن باشد مانند: غلام زید ویا بمعنی «مِن » است در جنس مضاف چون : خاتم فضة و یابمعنی «فی » است در ظرف آن ، مانند ضرب الیوم . و اضافه ٔ عام به خاص از وجهی اضافه ٔ بیانی است بتقدیر «مِن » مانند: خاتم فضة. و اضافه ٔ عام براطلاق به خاص ، براطلاق نیز اضافه ٔ بیانی است جز اینکه بعقیده ٔ جمهور بمعنی «لام » و بعقیده ٔ صاحب کشاف بمعنی «مِن » است مانند: شجر اراک . گونه ٔ دیگر لفظی است یعنی در لفظ افاده ٔخفت کند و آن را غیرمحض نیز خوانند و علامت آن این است که مضاف صفتی باشد که به معمول خود اضافه شود، مانند: ضارب زید و حَسَن الوجه و حرف آن (یعنی حرف مقدر) چیزی است که با آن مناسب باشد یعنی به حرفی متعدی شود که اصل فعلی که مضاف از آن مشتق است بدان متعدی گردد مانند: راغب زید، که مقدر آن «الی » است یعنی : راغب الی زید، هرگاه اضافه به مفعول باشد. و برخلاف نظر ابن برهان ، اضافه ٔ مصدر به معمولش و همچنین برخلاف عقیده ٔ برخی از نحویان اضافه ٔ اسم تفضیل از این گونه نیست . باید دانست که قائل شدن به تقدیر حرف جر در اضافه ٔ لفظی نظری است که بدان در سخن ابن حاجب تصریح شده است لیکن دیگر نحویان در اضافه ٔ لفظی به تقدیر حرف جر قائل نیستند و بنابراین تعریف اضافه این خدشه را نفی نمیکند که اضافه بتقدیر حرف جر بدو گونه ٔ لفظی و معنوی تقسیم گردد. برخی از نحویان در اضافه ٔ صفت به مفعولش قائل به تقدیر «لام » شده اند تا برای عمل آن تقویتی باشد چنانکه در مثال ضارب زید، گویند تقدیر، ضارب لزید است و این تکلفی بیش نیست . همچنین در قائل شدن بتقدیر «من » بیانی در اضافه ٔ صفت به فاعلش نیز تکلف است چون : الحسن الوجه بتقدیر «من » بیانی . زیرایاد کردن «وجه » در مثال : جائنی زید الحسن الوجه بمنزله ٔ تمییز است ، چه در اسناد «حسن » به «زید» ابهامی است و دانسته نمیشود کدام چیز آن «حسن » است و چون «وجه » ذکر شود چنانست که گویند از حیث وجه . اینهاست نکاتی که درباره ٔ اضافه از کافیه و شرحهای آن و ارشاد ووافی مستفاد میشود. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || اضافه در فلسفه ، یکی از مقولات عشر ارسطو است . جرجانی گوید: اضافه نسبتی است که عارض شونده است برای چیزی به قیاس ، به نسبت دیگری ، چون : پدری و پسری . (از تعریفات ). و صاحب نفایس الفنون آرد: اضافه عبارت است از نسبتی که بر چیزی عارض شود بقیاس با چیزی دگر همچو ابوت و بنوت . (نفایس الفنون ). و جرجانی در تعریف آن بصورت دیگری آرد: حالت نسبی متکرری است که یکی از آن دو، جز با دیگری بتعقل نیاید، چون : پدری و پسری . (از تعریفات ). و صاحب کشاف آرد: در نزد حکما به اشتراک بر سه معنی اطلاق شود: 1 - نسبت متکرر یعنی نسبتی که در قیاس به نسبت دیگر بعقل آید و هم در قیاس به نخست معقول باشد، چون :پدری که در قیاس به پسری بعقل آید و پسری نیز نسبتی است که در قیاس به پدری معقول باشد. و اضافه بدین معنی جزء مقولات از اقسام مطلق نسبت است ، چنانکه هرگاه مکان را در مثل به ذات متمکن نسبت دهیم ، برای متمکن به اعتبار حصول در آن هیئتی حاصل شود که اَین است ، و هرگاه آن را به متمکن نسبت دهیم به اعتبار اینکه دارای مکان است ، اضافه حاصل خواهد شد زیرا لفظ مکان در قیاس به نسبتی دیگر که بودن چیز دارای مکان یعنی متمکن در آن است متضمن نسبت معقول باشد. پس مکانیّت وممکنیت از مقوله ٔ اضافه است و حصول چیزی در مکان نسبت معقولی میان ذات آن چیز و مکان است نه نسبت معقول در قیاس به نسبت دیگر. و بنابرین از این مقوله نیست و با این وصف فرق میان اضافه و مطلق نسبیت روشن شد.و اضافه ٔ بدین معنی را اضافه ٔ حقیقی نیز نامند. 2 -معروض بر این عارض مانند ذات پدر که بر پدری معروض شود. 3 - معروض با عارض و این دو را مضاف مشهوری نیزنامند (رجوع به مضاف شود). بنابرین کلمه ٔ اضافه مانند کلمه ٔ مضاف بر سه معنی اطلاق شود: 1 - عارض بتنهایی . 2 - معروض بتنهایی . 3 - مجموع مرکب از آن دو. در شرح مواقف چنین است ولی در شرح حکمةالعین آمده است که : مضاف مشهوری عبارت از مجموع مرکب است آنجا که گفت : و مضاف به اشتراک بر نفس اضافه اطلاق شود، چون : پدری و پسری ، و بر مرکب از آنها و از معروض آنها و آن مضاف مشهوری است چون پدر و پسر و بر معروض بتنهایی - انتهی . و رجوع به مضاف شود.
تقسیمات اضافه : اضافه را اقسامی است چون : 1 - اضافه یا از دو طرف متوافق است چون جوار و اخوت و یا متخالف باشد چون : پسر و پدر. و متخالف یا محدود است مانند: دوچندان و نیم . و یا محدود نیست چون کمتر و بیشتر. 2 - گاهی اضافه به صفت حقیقی موجودیست که در هر دو مضاف هست چون : عشق که برای ادراک عاشق و جمال معشوق است و هر یک از عاشقی و معشوقی در محل خود بواسطه ٔصفت موجود در آن ثابت می شود. و یا صفت مزبور در یکی از آن دو یافت می شود مانند: دانشمندی و آن اضافه به صفت موجود در دانشمند است که دانش باشد نه دانسته ، و وی به دانستگی متصف هست بی آنکه برای او صفت موجودی باشد که اقتضا کند آنرا به وی متصف سازند. و گاه اصلاً اضافه به صفت حقیقی نیست چون یمین و یسار زیرا برای متیامن و متیاسر صفتی حقیقی نیست که بدان متیامن و متیاسر گردد. 3 - ابن سینا اضافه را در اقسام زیر منحصر کرده است : معادله ، اضافه بزیادت ، اضافه بفعل وانفعال ، که مصدر آنها از قوت است و اضافه به محاکات . اما معادله همچون مجاورت و مشابهت و مماثلت و مساوات . و اضافه بزیادت یا از کم است چون طاهر و یا از قوت است چون : غالب و قاهر و مانع. و اضافه بفعل و انفعال چون : پدر و پسر و قاطع و منقطع. و اضافه به محاکات چون : علم و معلوم و حس ّ و محسوس که عقل هیئت معلوم را و حس هیئت محسوس را حکایت کند. 4 - اضافه گاه بر همه ٔ مقولات و بلکه بر واجب تعالی نیز مانند اول عارض شود بدین سان :
جوهر، چون : پدر و پسر.
کم ّ، چون : صغیر و کبیر.
کیف ، چون : گرم تر و سردتر.
مضاف ، چون : نزدیکتر و دورتر.
اَیْن ، چون : برتر و فروتر.
متی ، چون : قدمت و حدوث .
وضع، چون : سخت کژی یا راستی .
ملک ، چون : پوشیده و برهنه .
فعل ، چون : اقطع.
انفعال ، چون : سخت گرم بودن .
دو طرف اضافه : گاه دو طرف اضافه نام مفرد مخصوصی است چون : پدری و پسری . و گاه تنها یکی از دو طرف را نام مخصوصی است چون : مبدئیّت . و گاه هیچ یک از دو طرف را نامی نباشد چون : اخوت . و گاه برای اضافه و موضوع آن با هم نامی وضع شود و این نام به تضمن بر اضافه دلالت کند خواه مشتق باشد چون : عالم وخواه غیرمشتق چون : جناح . (از کشاف اصطلاحات فنون ). ورجوع به مضاف و اضافه ٔ متکرره و غیرمتکرره شود.
- اضافت کردن ؛ نسبت دادن . منسوب کردن . منسوب گردانیدن :
مکن هرگز بدو فعلی اضافت گر خرد داری
بجز ابداع یک مبدع کلمح العین او ادنی .
ناصرخسرو.
- || بستن (تهمت بستن ): شاه مثال داد تا کنیزک را که جریمت و تهمت به شاهزاده اضافت کرده بود و به جنایت و بیدیانتی منسوب گردانیده فضیحت و رسوای خلق گردانند. (سندبادنامه ص 322). و رجوع به اضافه و اضافه کردن شود.
- اضافه بر ؛ برسری .(یادداشت مؤلف ).
- اضافه حقوق ؛ پولی که بموجب قانون استخدام به کارمند داده میشود پس از آنکه مراحل قانونی را می پیماید و این مبلغ برحسب رتبه های گوناگون متفاوت است . و رجوع به اضافه مواجب و رتبه شود.
- اضافه شدن ؛ ضمیمه شدن . منضم گردیدن . رجوع به اضافه شود.
- اضافه ٔ غیرمتکرره ؛ یا در هر یکی (از دو متضایف ) اضافت از نوعی دیگر باشد چون : پدری و پسری و علت و معلول و عالم و معلوم و قوی و مقوی علیه و مانند آن و آن را اضافت غیرمتکرره خوانند.(از اساس الاقتباس ص 47). و رجوع به اضافه و مضاف و اضافه ٔ متکرره شود.
- اضافه کار ؛ کارهای اضافی از وقت رسمی و معین روز کارگر یا کارمند. (یادداشت مؤلف ). و رجوع به اضافه کاری شود.
- اضافه کاری ؛ افزون بر مدت و ساعات قانونی کار کردن . و رجوع به اضافه کار شود.
- اضافه کردن ؛ فزون کردن . زیادت کردن . فزودن . افزون کردن . افزایش دادن : حقوق کسی را اضافه کردن .
- || ضم ّ کردن چیزی را به چیزی . منضم کردن . ضمیمه کردن .
- || اتصال دادن . وصل کردن . الحاق کردن . پیوستن .
- || نسبت کردن . اسناد دادن . و رجوع به اضافت کردن شود.
- || بازخواندن به دیگری . (یادداشت مؤلف ). رجوع به اضافه شود.
- اضافه ٔ متکرره ؛ خواجه نصیر در مبحث معرفت مقوله ٔ مضاف آرد: خاصیت مضاف آن است که موضوع او و آن ماهیت که مضاف مقول باشد بقیاس با اوبا هم مع باشند، یا در خارج چون : پدر و پسر، یا در ذهن چون : عالم و معلوم ، و متقدم و متأخر. و در هر یکی از این دو متضایف اضافتی باشد، یا هر دو از یک نوع ، مانند: برادری ، چه هر دو را برادر یکدیگر گویند وهمچنین درستی و برابری و مساوات و مشابهت و تضاد و غیر آن . و آن را اضافت متکرره خوانند. (از اساس الاقتباس چ مدرس رضوی ص 47). و رجوع به اضافه و مضاف و اضافه ٔ غیرمتکرره شود.
- اضافه مواجب ؛ مبلغی که برحسب قانون استخدام پس از طی مدت قانونی به کارمند تعلق گیرد. اضافه حقوق . رجوع به اضافه حقوق شود.
- اضافه نمودن . رجوع به اضافه کردن شود.
- به اضافه ، به اضافت ؛ بنسبت . نسبت به چیزی . در برابر چیزی هنگام مقایسه : سلطان را از دیار هند مملکتی مسلّم شد که عرصه ٔ خراسان به اضافت با آن ممالک ناچیز بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 202).
پیش مردان آفتاب صفت
به اضافت چو کرم شبتابی .
سعدی .
با قد تو زیبانبود سرو بنسبت
با روی تو نیکو نبود مه به اضافت .
سعدی .
- به اضافه ؛ در تداول حساب ، بعلاوه و علامت آن «+» است ، چنانکه در جمع گویند: 11 = 6 + 5 (پنج به اضافه ٔ6 مساوی یازده ). و گاه بعلاوه گویند.
- حرف اضافه ، حروف اضافه . رجوع به حرف اضافه شود.
فرهنگ عمید
۱. باقی مانده.
۲. بیش از مشخص، زیادی.
۳. (اسم مصدر ) نسبت کردن چیزی را به سوی چیزی.
۴. (اسم مصدر ) افزودن چیزی به چیز دیگر.
۵. (اسم مصدر ) (ادبی ) در دستور زبان، نسبت دادن یا ملحق ساختن اسمی است به اسم دیگر که جزء اول را مضاف و جزء دوم را مضاف الیه می گویند و علامت آن کسره ای است که به آخر مضاف افزوده می شود: شاگردِ دبستان (شاگرد مضاف و دبستان مضاف الیه است ). &delta، در برخی از کلمات کسرۀ اضافه را حذف می کنند و آن را فک اضافه می گویند: صاحب دل، صاحب خانه، صاحب هنر، پدرزن، دخترخاله، و پسرعمه. در اسم های مختوم به الف یا واو «ی» افزوده می شود: خدایِ جهان، سخنگویِ دولت. در اسم های مختوم به های غیرملفوظ به جای «ی» علامتی شبیه همزه (که کوتاه شدۀ حرف «ی» می باشد ) در بالای «ه» می گذارند: جامهٴ او، خانهٴ من.
۲. بیش از مشخص، زیادی.
۳. (اسم مصدر ) نسبت کردن چیزی را به سوی چیزی.
۴. (اسم مصدر ) افزودن چیزی به چیز دیگر.
۵. (اسم مصدر ) (ادبی ) در دستور زبان، نسبت دادن یا ملحق ساختن اسمی است به اسم دیگر که جزء اول را مضاف و جزء دوم را مضاف الیه می گویند و علامت آن کسره ای است که به آخر مضاف افزوده می شود: شاگردِ دبستان (شاگرد مضاف و دبستان مضاف الیه است ). &delta، در برخی از کلمات کسرۀ اضافه را حذف می کنند و آن را فک اضافه می گویند: صاحب دل، صاحب خانه، صاحب هنر، پدرزن، دخترخاله، و پسرعمه. در اسم های مختوم به الف یا واو «ی» افزوده می شود: خدایِ جهان، سخنگویِ دولت. در اسم های مختوم به های غیرملفوظ به جای «ی» علامتی شبیه همزه (که کوتاه شدۀ حرف «ی» می باشد ) در بالای «ه» می گذارند: جامهٴ او، خانهٴ من.
۱. باقی‌مانده.
۲. بیش از مشخص؛ زیادی.
۳. (اسم مصدر) نسبت کردن چیزی را به سوی چیزی.
۴. (اسم مصدر) افزودن چیزی به چیز دیگر.
۵. (اسم مصدر) (ادبی) در دستور زبان، نسبت دادن یا ملحق ساختن اسمی است به اسم دیگر که جزء اول را مضاف و جزء دوم را مضاف‌الیه می‌گویند و علامت آن کسره‌ای است که به آخر مضاف افزوده میشود: شاگردِ دبستان (شاگرد مضاف و دبستان مضاف‌الیه است). Δ در برخی از کلمات کسرۀ اضافه را حذف میکنند و آن را فک اضافه می‌گویند: صاحبدل، صاحبخانه، صاحب‌هنر، پدرزن، دخترخاله، و پسرعمه. در اسم‌های مختوم به الف یا واو «ی» افزوده میشود: خدایِ جهان، سخنگویِ دولت. در اسم‌های مختوم به های غیرملفوظ به جای «ی» علامتی شبیه همزه (که کوتاه‌شدۀ حرف «ی» میباشد) در بالای «ه» می‌گذارند: جامهٴ او، خانهٴ من.
دانشنامه عمومی
اضافه یا وابستگی نوعی از ترکیب کلمات در گروه اسمی ست. بر خلاف ترکیب «موصوف و صفت»، در ترکیب «مضاف و مضافٌ الیه» که به آن اضافه گفته می شود، هر دو کلمهٔ ترکیب، اسم هستند؛ اسم اولی مضاف و اسم دومی مضافٌ الیه نام می گیرد.
آوای آزاد (برداشت آزاد با ذکر منبع)
انوری، حسن و حسن احمدی گیوی (۱۳۸۵)، دستور زبان فارسی ۲، ویرایش سوم، تهران: انتشارات فاطمی.
مشکوةالدینی، مهدی (۱۳۸۴)، دستور زبان فارسی (واژگان و پیوندهای ساختی)، تهران: انتشارات سمت.
در دستورهای سنتی، گروه های اسمی به دو دستة «موصوف و صفت» و «مضاف و مضافٌ الیه» تقسیم می شوند. در دستورهای سنتی، گروه های اسمی اضافه ای بر اساس ملاک های معنایی دسته بندی شده اند. دستورهای سنتی معمولاً گروه های اسمی اضافه ای را به این شکل دسته بندی می کنند (انوری و گیوی، ۱۳۸۵: ۱۲۸):۱- اضافة ملکی مثل: کتابِ حمید، خانة من۲- اضافة تخصیصی مثل: میز مطالعه، پنجرة کلاس۳- اضافة توضیحی مثل: کشور ایران، قارة آفریقا، کتاب «گلستان»۴- اضافة بیانی (جنسی) مثل: لباس پشم، جام طلا، سینی نقره۵- اضافة تشبیهی مثل: لب لعل، قد سرو، لعل لب، سروِ قد۶- اضافة استعاری مثل: دست روزگار، دیوار جدایی۷- اضافة اقترانی مثل: دستِ ادب (دستِ ادب بر سینه نهادم)، زانوی تلمذ۸- اضافة بُنُوَت (فرزندی) مثل: رستمِ زال
هرگاه مضاف، مختوم به «الف» یا «واو» باشد، بعد از مضاف و پیش از مضافٌ الیه، «ی» اضافه می شود: آوای بلبل، موی سر. هر گاه مضاف، مختوم به «ه» غیر ملفوظ باشد، این حرف به صورت «هٔ» در می آید و به شکل «ی» تلفظ می شود: خانهٔ یوسف. در سایر حالات، بعد از مضاف یک کسره تلفظ می شود: دوستِ مریم.
اگر چه در ظاهر هم صفت و موصوف و هم مضاف و مضافٌ الیه حاصل ترکیب دو کلمه هستند، اما معنای حاصل از این دو ترکیب متفاوت است؛ مقصود از صفت همان موصوف است ولی مقصود از مضافٌ الیه همان مضاف نیست. مثلاً اگر بگوییم «آب گوارا» مقصود از گوارا، آب (خاصیتی از آب) است ولی اگر بگوییم «آب قنات» می بینیم که قنات چیزی غیر از آب است.
آوای آزاد (برداشت آزاد با ذکر منبع)
انوری، حسن و حسن احمدی گیوی (۱۳۸۵)، دستور زبان فارسی ۲، ویرایش سوم، تهران: انتشارات فاطمی.
مشکوةالدینی، مهدی (۱۳۸۴)، دستور زبان فارسی (واژگان و پیوندهای ساختی)، تهران: انتشارات سمت.
در دستورهای سنتی، گروه های اسمی به دو دستة «موصوف و صفت» و «مضاف و مضافٌ الیه» تقسیم می شوند. در دستورهای سنتی، گروه های اسمی اضافه ای بر اساس ملاک های معنایی دسته بندی شده اند. دستورهای سنتی معمولاً گروه های اسمی اضافه ای را به این شکل دسته بندی می کنند (انوری و گیوی، ۱۳۸۵: ۱۲۸):۱- اضافة ملکی مثل: کتابِ حمید، خانة من۲- اضافة تخصیصی مثل: میز مطالعه، پنجرة کلاس۳- اضافة توضیحی مثل: کشور ایران، قارة آفریقا، کتاب «گلستان»۴- اضافة بیانی (جنسی) مثل: لباس پشم، جام طلا، سینی نقره۵- اضافة تشبیهی مثل: لب لعل، قد سرو، لعل لب، سروِ قد۶- اضافة استعاری مثل: دست روزگار، دیوار جدایی۷- اضافة اقترانی مثل: دستِ ادب (دستِ ادب بر سینه نهادم)، زانوی تلمذ۸- اضافة بُنُوَت (فرزندی) مثل: رستمِ زال
هرگاه مضاف، مختوم به «الف» یا «واو» باشد، بعد از مضاف و پیش از مضافٌ الیه، «ی» اضافه می شود: آوای بلبل، موی سر. هر گاه مضاف، مختوم به «ه» غیر ملفوظ باشد، این حرف به صورت «هٔ» در می آید و به شکل «ی» تلفظ می شود: خانهٔ یوسف. در سایر حالات، بعد از مضاف یک کسره تلفظ می شود: دوستِ مریم.
اگر چه در ظاهر هم صفت و موصوف و هم مضاف و مضافٌ الیه حاصل ترکیب دو کلمه هستند، اما معنای حاصل از این دو ترکیب متفاوت است؛ مقصود از صفت همان موصوف است ولی مقصود از مضافٌ الیه همان مضاف نیست. مثلاً اگر بگوییم «آب گوارا» مقصود از گوارا، آب (خاصیتی از آب) است ولی اگر بگوییم «آب قنات» می بینیم که قنات چیزی غیر از آب است.
wiki: اضافه
دانشنامه آزاد فارسی
اضافه (دستور زبان). اِضافِه (دستور زبان)
در اصطلاح دستور زبان، اضافه کردن اسمی به اسمِ دیگر برای گسترش معنی آن. اسمی را که به اسم دیگر اضافه می کنیم مضاف الیه و اسمی که مضاف الیه به آن اضافه شده است مضاف می گوییم. اضافه ها از نظر رابطه بین مضاف و مضاف الیه به انواعی تقسیم می شوند که مهم ترین آن ها عبارت اند از ۱. اضافۀ استعاری، که مضاف در معنی حقیقی خود به کار نرود، مثلِ «پایِ حادثه»، «دست اجل»؛ ۲. اضافۀ اقترانی، که مضاف الیه اقتران و پیوستگی معنوی با مضاف داشته باشد، مثلِ «نگاه حسرت»، «قدمِ خیر»؛ ۳. اضافۀ بُنُوَّت (فرزندی)، که نام فرزند را به پدر یا مادر یا جدّ اضافه می کنند، مثلِ «مسعودِ سعدِ سلمان»، «عیسیِ مریم»؛ ۴. اضافۀ بیانی، که مضاف الیه، نوع و جنسِ مضاف را بیان کند، مثلِ «کفشِ چرم»، «لباس ابریشم»؛ ۵. اضافۀ تخصیصی، که در آن مضاف به مضاف الیه اختصاص دارد، مثلِ «دستِ علی، کلید باغ»؛ ۶. اضافۀ تشبیهی، که در آن بین مضاف و مضاف الیه شباهتی وجود دارد، مثلِ «قدِ سرو»، «طبل شکم»؛ ۷. اضافۀ توضیحی، که مضاف الیه، توضیحی دربارۀ مضاف می دهد، مثلِ «کتابِ انجیل»، «شهر تهران»؛ ۸. اضافۀ ملکی، که در آن مضافْ ملکِ قابل تصرّف مضاف الیه است. در چنین اضافه ای مضاف الیه انسان است، مثلِ «قلم استاد»، «خانۀ کدخدا». نیز ← صفت_(دستور_زبان)
در اصطلاح دستور زبان، اضافه کردن اسمی به اسمِ دیگر برای گسترش معنی آن. اسمی را که به اسم دیگر اضافه می کنیم مضاف الیه و اسمی که مضاف الیه به آن اضافه شده است مضاف می گوییم. اضافه ها از نظر رابطه بین مضاف و مضاف الیه به انواعی تقسیم می شوند که مهم ترین آن ها عبارت اند از ۱. اضافۀ استعاری، که مضاف در معنی حقیقی خود به کار نرود، مثلِ «پایِ حادثه»، «دست اجل»؛ ۲. اضافۀ اقترانی، که مضاف الیه اقتران و پیوستگی معنوی با مضاف داشته باشد، مثلِ «نگاه حسرت»، «قدمِ خیر»؛ ۳. اضافۀ بُنُوَّت (فرزندی)، که نام فرزند را به پدر یا مادر یا جدّ اضافه می کنند، مثلِ «مسعودِ سعدِ سلمان»، «عیسیِ مریم»؛ ۴. اضافۀ بیانی، که مضاف الیه، نوع و جنسِ مضاف را بیان کند، مثلِ «کفشِ چرم»، «لباس ابریشم»؛ ۵. اضافۀ تخصیصی، که در آن مضاف به مضاف الیه اختصاص دارد، مثلِ «دستِ علی، کلید باغ»؛ ۶. اضافۀ تشبیهی، که در آن بین مضاف و مضاف الیه شباهتی وجود دارد، مثلِ «قدِ سرو»، «طبل شکم»؛ ۷. اضافۀ توضیحی، که مضاف الیه، توضیحی دربارۀ مضاف می دهد، مثلِ «کتابِ انجیل»، «شهر تهران»؛ ۸. اضافۀ ملکی، که در آن مضافْ ملکِ قابل تصرّف مضاف الیه است. در چنین اضافه ای مضاف الیه انسان است، مثلِ «قلم استاد»، «خانۀ کدخدا». نیز ← صفت_(دستور_زبان)
wikijoo: فلسفه از مقولات نُه گانۀ عرضی، به معنی نسبت دوسویه میان دو امر ملازم. اضافه از نظر فلسفی از مفاهیم اعتباری است که به دو گونه تقسیم می شود: الف. اضافۀ مقولی و اضافۀ اشراقی. در اضافۀ مقولی نیاز به دو طرف است؛ همچون اعتبار فرزندی یا پدری و در اضافۀ اشراقی یک طرف کافی است؛ همچون اعتبار عالمیت نفس به معلومات خویش یا علم خداوند. ب. اضافۀ حقیقی و اضافۀ مشهوری. اضافۀ حقیقی نفس اضافه است؛ همچون اُبُوّت (پدری) و بُنُوّت (فرزندی) و اضافۀ مشهوری ذاتی است که معروضِ اضافۀ حقیقی واقع می شود.
wikijoo: اضافه_(منطق_و_فلسفه)
فرهنگستان زبان و ادب
{genitive} [زبان شناسی] ← حالت اضافه
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] اضافه (ابهام زدایی). واژه اضافه ممکن است در معانی ذیل به کار رفته باشد: • اضافه (منطق)، اصطلاحی منطقی - فلسفی ، از مقولات دهگانه ارسطویی و از اعراض نسبی • اضافه (ادبیات عرب)، اصطلاحی در ادبیات عرب به معنای نسبت دادن یک اسم به اسمی دیگر• اضافه (ادبیات فارسی)، اصطلاحی در دستور زبان به معنای نسبت دادن اسمی به اسم دیگر
...
...
wikifeqh: زبان عربی کاربرد بسیار وسیعی دارد و برای بیان اغراض گوناگونی به کار می رود؛ به همین سبب ، دستور نویسان به تفصیل بدان پرداخته ، و احکام آن را بیان داشته اند. سیبویه با قرار دادن اضافه در مبحث «جر» بدان معنای وسیع تری بخشیده است . به اعتقاد وی همینکه اسمی در حالت جر باشد، مضاف ٌالیه است ؛ مثلاً در عبارت : «مررت بزید»، جزء اول (= مررت ) توسط حرف اضافه «ب ِ» به جزء دوم (زید) اضافه شده است . وی نسبت (صفت نسبی ) را نیز در مبحث اضافه جای داده است برخی از معاصران نیز به پیروی از گروهی نحویان متقدم ، کسره را علامت اضافه می دانند و گفته اند: کسره (اعراب جر) بر این دلالت دارد که اسمی به اسمی دیگر اضافه شده است ، خواه این اضافه با حرف جرِ آشکار صورت پذیرفته باشد، مانند مطر من السماء، خواه بدون استفاده از حرف جر چون مطر السماء.
اقسام ترکیب اضافی
دستورنویسان ترکیب اضافی را دو نوع می دانند: ۱. اضافه معنوی (حقیقی ، محض یا متصل )؛ ۲. اضافه لفظی (غیرحقیقی ، غیرمحض یا منفصل ) :
← اضافه معنوی
یکی دیگر از مباحث مطرح شده در بحث اضافه این است که عامل جرِ مضاف ٌالیه چیست ؟ در این باره دستور نویسان اختلاف نظر دارند: سیبویه معتقد است که مضاف عامل جر مضاف ٌالیه است ، گروهی از دستورنویسان معاصر نیز از این نظر تبعیت کرده اند عده ای بر آنند که اضافه خود عامل جر است همچنان که فاعلیت مقتضی رفع ، و مفعولیت مقتضی نصب است . به اعتقاد وی عامل جرِ مضاف ٌالیه یا حرف جر آشکار است ، مانند مررت ُ بزید که در این صورت اسم مجرور به حرف جر مضاف ٌالیه به شمار می رود، یعنی همان عقیده ای که سیبویه ابراز کرده بود؛ یا معنای آن ، مانند کتاب زید (کتاب لزید) و برخی نیز عامل جرِ مضاف ٌالیه را حرف جر مقدر دانسته اند.
نهادن بار اعراب بر مضاف
...
اقسام ترکیب اضافی
دستورنویسان ترکیب اضافی را دو نوع می دانند: ۱. اضافه معنوی (حقیقی ، محض یا متصل )؛ ۲. اضافه لفظی (غیرحقیقی ، غیرمحض یا منفصل ) :
← اضافه معنوی
یکی دیگر از مباحث مطرح شده در بحث اضافه این است که عامل جرِ مضاف ٌالیه چیست ؟ در این باره دستور نویسان اختلاف نظر دارند: سیبویه معتقد است که مضاف عامل جر مضاف ٌالیه است ، گروهی از دستورنویسان معاصر نیز از این نظر تبعیت کرده اند عده ای بر آنند که اضافه خود عامل جر است همچنان که فاعلیت مقتضی رفع ، و مفعولیت مقتضی نصب است . به اعتقاد وی عامل جرِ مضاف ٌالیه یا حرف جر آشکار است ، مانند مررت ُ بزید که در این صورت اسم مجرور به حرف جر مضاف ٌالیه به شمار می رود، یعنی همان عقیده ای که سیبویه ابراز کرده بود؛ یا معنای آن ، مانند کتاب زید (کتاب لزید) و برخی نیز عامل جرِ مضاف ٌالیه را حرف جر مقدر دانسته اند.
نهادن بار اعراب بر مضاف
...
wikifeqh: معلم » که در این عبارت ، کتاب به معلم نسبت تعلق دارد. در اینگونه ترکیبات جزء اول را مضاف و جزء دوم را مضاف ٌالیه گویند.
میان مضاف و مضاف ٌالیه تغایر شرط است ، یعنی نمی توان اسمی را به همان اسم اضافه کرد، مگر آنکه در معنی متفاوت باشند، چنانکه در ترکیباتی چون «دوست ِ دوست » و نظایر آن مراد گوینده دو شخص مختلف است ، گرچه الفاظ یکی است . روشن است که ترکیباتی چون «مردِ مرد» و نظایر آن ترکیبات وصفی است ، نه اضافی . مضاف و مضاف ٌالیه ممکن است مفرد یا جمع ، بسیط یا مرکب باشند، مثال : باران های هفته گذشته کشتزارهای گندم و جو را سیراب کرد.
مراد از ترکیب اضافی
مراد از ترکیب اضافی تعریف و تخصیص است و مضاف ٌالیه معنای مضاف را مقید و محدود می کند و بدین سان ، اسم مضاف پیش از پیوستن مضاف ٌالیه معمولاً نکره است ، و پس از آن به نوعی تعریف و تخصیص می یابد و از حالت نکره بودن محض بیرون می آید، مگر آنکه خود در اصل اسم عَلَم باشد و یا از جهت دیگری معرفه شده باشد، مثال : پل /پل زاینده رود/پل زاینده رود اصفهان .
پیوستن مضاف الیه به مضاف
مضاف ٌالیه با کسره اضافه به مضاف می پیوندد، و این کسره در رسم الخط قدیم گاهی به شکل «ی » نوشته می شده است . در صورتی که مضاف به یکی از مصوّت های ، a، e، o، a u ختم شود، کسره اضافه به یای مکسور بدل می شود، و در حقیقت یک «یای وقایه » مصوّت ِ آخر مضاف را از کسره اضافه جدا می کند. در مورد کلمات مختوم به های بیان حرکت (های غیرملفوظ) این یای وقایه به صورت یای مرخم (کوتاه شده ، به شکل همزه ) بالای حرف «ها» قرار می گیرد؛ مثال : خانه معلم ؛ رادیوی تهران ؛ سرمای زمستان ؛ سکوی خانه . در نظم گاهی لازم می شود که این یای مکسور ساکن باشد (مثال : گر خدا خواهد که پرده کس درد...) ، یا از تلفظ ساقط شود (مثال : پرستنده باشی ّ و جوینده راه ...) .در اسم های مختوم به واو بعد از ضمه یا فتحه و نیز یای بعد از فتحه یا کسره -)، ey/-ay) کسره اضافه به حرف واو و یای پایانی افزوده می شود، مثل خسروِ خاور، پرتوِ خورشید، در پی ِ او.در نظم گاهی کسره اضافه به ضرورت وزن باید بلند (به اشباع ) تلفظ شود، چنانکه در این مصراع : دل ِ عاشق به پیغامی بسازد.
اسم در زبان های هند و اروپا
...
میان مضاف و مضاف ٌالیه تغایر شرط است ، یعنی نمی توان اسمی را به همان اسم اضافه کرد، مگر آنکه در معنی متفاوت باشند، چنانکه در ترکیباتی چون «دوست ِ دوست » و نظایر آن مراد گوینده دو شخص مختلف است ، گرچه الفاظ یکی است . روشن است که ترکیباتی چون «مردِ مرد» و نظایر آن ترکیبات وصفی است ، نه اضافی . مضاف و مضاف ٌالیه ممکن است مفرد یا جمع ، بسیط یا مرکب باشند، مثال : باران های هفته گذشته کشتزارهای گندم و جو را سیراب کرد.
مراد از ترکیب اضافی
مراد از ترکیب اضافی تعریف و تخصیص است و مضاف ٌالیه معنای مضاف را مقید و محدود می کند و بدین سان ، اسم مضاف پیش از پیوستن مضاف ٌالیه معمولاً نکره است ، و پس از آن به نوعی تعریف و تخصیص می یابد و از حالت نکره بودن محض بیرون می آید، مگر آنکه خود در اصل اسم عَلَم باشد و یا از جهت دیگری معرفه شده باشد، مثال : پل /پل زاینده رود/پل زاینده رود اصفهان .
پیوستن مضاف الیه به مضاف
مضاف ٌالیه با کسره اضافه به مضاف می پیوندد، و این کسره در رسم الخط قدیم گاهی به شکل «ی » نوشته می شده است . در صورتی که مضاف به یکی از مصوّت های ، a، e، o، a u ختم شود، کسره اضافه به یای مکسور بدل می شود، و در حقیقت یک «یای وقایه » مصوّت ِ آخر مضاف را از کسره اضافه جدا می کند. در مورد کلمات مختوم به های بیان حرکت (های غیرملفوظ) این یای وقایه به صورت یای مرخم (کوتاه شده ، به شکل همزه ) بالای حرف «ها» قرار می گیرد؛ مثال : خانه معلم ؛ رادیوی تهران ؛ سرمای زمستان ؛ سکوی خانه . در نظم گاهی لازم می شود که این یای مکسور ساکن باشد (مثال : گر خدا خواهد که پرده کس درد...) ، یا از تلفظ ساقط شود (مثال : پرستنده باشی ّ و جوینده راه ...) .در اسم های مختوم به واو بعد از ضمه یا فتحه و نیز یای بعد از فتحه یا کسره -)، ey/-ay) کسره اضافه به حرف واو و یای پایانی افزوده می شود، مثل خسروِ خاور، پرتوِ خورشید، در پی ِ او.در نظم گاهی کسره اضافه به ضرورت وزن باید بلند (به اشباع ) تلفظ شود، چنانکه در این مصراع : دل ِ عاشق به پیغامی بسازد.
اسم در زبان های هند و اروپا
...
wikifeqh: پدری بدون فرزندی و یا تصور بالا بدون پایین ممکن نیست .
از مقوله اضافه ، به مضاف و گاه نسبت و از دو طرف اضافه به مضافان و یا متضایفان نیز تعبیر کرده اند.
اقسام اضافه
اضافه بر دو نوع است : مقولی و اشراقی .
← اضافه مقولی
برای اضافه احکامی بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:
← تکافؤ
...
از مقوله اضافه ، به مضاف و گاه نسبت و از دو طرف اضافه به مضافان و یا متضایفان نیز تعبیر کرده اند.
اقسام اضافه
اضافه بر دو نوع است : مقولی و اشراقی .
← اضافه مقولی
برای اضافه احکامی بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:
← تکافؤ
...
wikifeqh: اضافه_در_منطق
واژه نامه بختیاریکا
بالا بید؛ سر
جدول کلمات
زاید
پیشنهاد کاربران
این واژه عربی است و پارسی آن اینهاست:
اِسپین ( اوستایی: سْپین )
اِسپو ( اوستایی: سْپو )
یوجیا ( سنسکریت: یوجیَ )
پراکشیپ ( سنسکریت )
دِبانْز ( اوستایی: دِبَنز )
فزاد، افزوده، فزونی ( پارسی دری )
اِسپین ( اوستایی: سْپین )
اِسپو ( اوستایی: سْپو )
یوجیا ( سنسکریت: یوجیَ )
پراکشیپ ( سنسکریت )
دِبانْز ( اوستایی: دِبَنز )
فزاد، افزوده، فزونی ( پارسی دری )
مازاد
فزونتر
علاوه
اضافه
این واژه اربیده شده : اِزاف و اِزفه پارسی است:
اِزافه: اِز - آف - ه
اِز = واژه اَز پارسی به مینهء آز ینی فراوان، اَفزون ، بسیار
انگلیسی : out
آلمانی : aus
پارسی : آز ، اَز
آف / آفه = پسوند نام ساز ، همریشه با :
انگلیسی: up
آلمانی : auf
پارسی : اَف در اَفراشتن
این واژه اربیده شده : اِزاف و اِزفه پارسی است:
اِزافه: اِز - آف - ه
اِز = واژه اَز پارسی به مینهء آز ینی فراوان، اَفزون ، بسیار
انگلیسی : out
آلمانی : aus
پارسی : آز ، اَز
آف / آفه = پسوند نام ساز ، همریشه با :
انگلیسی: up
آلمانی : auf
پارسی : اَف در اَفراشتن
Plethora
اضافه: اِسپین ( اوستایی: Spin, Spu )
حرف اضافه: اِسپوواک
حرف اضافه: اِسپوواک
واژه های اضاف و افزا یک واژه هستند که حرف ( ف ) جابجا شده است. در باختر ایران از واژه اضاف بیشتر استفاده می شود و این واژه از بنیاد ایرانی باستانی است.
کلمات دیگر: