رستم التواریخ

رستم التواریخ اثری از محمدهاشم آصف از مورخین دوره زندیه و اوایل قاجار است که تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره سلطنت شاه حسین صفوی و استیلای افاغنه و افشاریه و زندیه تا آغاز دوره قاجار را روایت می کند. کتاب رستم التواریخ در سال ۱۳۴۸ به تصحیح محمد مشیری توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شده و دومین بار در سال ۱۳۸۱ توسط عزیزالله علیزاده تصحیح و در انتشارات فردوس در تهران منتشر شده است.
نویسنده کتاب با دو لقب «رستم الحکما» که پدرش به او داده و «صمصام الدوله» که از فتحعلی شاه قاجار دریافت داشته، خود را معرفی کرده است. تاریخ تولد وی ۱۱۷۹/۱۱۸۰ هجری قمری (۱۷۶۶/۱۷۶۷ میلادی) است.
در مورد اعتبار این کتاب نظرات متناقضی عنوان شده است. عباس میلانی این کتاب را بسیار پراهمیت قلمداد می کند: «به رغم اهمیت این کتاب، نه تنها مطالب چندانی دربارهٔ آن نوشته نشده بلکه متن کامل و منقح آن برای نخستین بار، بر اساس «نسخهٔ موجود در کتابخانهٔ آثار فرهنگی ایالت پروس آلمان» (جلد کتاب) در سال ۱۳۴۸شمسی(۱۹۶۹ م) به چاپ رسید. مصنّف کتاب محمد هاشم موسوی حسینی نام داشت. ۷۳ سال عمر کرد و دست کم ۱۹ کتاب نظم و نثر از خود به جا گذاشت.»
عبدالله شهبازی مطالب رستم التواریخ را به کل بی اعتبار می داند و آن را جعلیات فتنه انگیز می نامد. او این کتاب را بخشی از تاریخنگاری مغرضانه و هجوآمیز قاجاریان برای بی اعتبار کردن صفویه و زندیه می داند. او دلیل خود را دو صفحه آخر کتاب می داند که البته در چاپ دوم آن را حذف کرده اند. اما با وجود نثر سنگین و جانبداری های فراوان آن، یکی از منابع دست اول برای مطالعه مراسم و شیوه های مختلف زندگی در ایران دوره صفوی و زندی است. محمدعلی جمالزاده دراین باره می نویسد: «این کتاب متضمن مطالب و وقایع و اشارات و نکات بسیاری است که گوشه هائی از اوضاع و احوال سیاسی و بخصوص اجتماعی مملکت را و هموطنان ما را در مدت زمانی قریب بیک قرن (درست در مدت هشتاد و اندی سال) نشان می دهد و بطوری نشان می دهد که باحتمال قوی در سایر کتاب ها و تواریخ بدست نمی آید و حتی می توان ادعا نمود که پاره ای از آن وقایع در هیچ کتاب دیگری بدست نخواهد آمد.»

رُستم التّواریخ
کتابی در تاریخ ایران به فارسی، تألیف محمدهاشم آصف، معروف به رستم الحکما. کتابی در تاریخ ایران به فارسی. این کتاب به شرح وقایع سیاسی و اجتماعی ایران از آغاز سلطنت شاه سلطان حسین صفوی و سقوط صفویه و به قدرت رسیدن نادرشاه و ظهور سلسله های زندیه و قاجاریه تا اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار در ۱۲۱۵ق می پردازد و با وجود مبالغه هایی که در بیان رویدادها دارد، حاوی نکات ارزشمند تاریخی است. رستم التواریخ، حاصل تنظیم دست نوشته هایی است که نویسنده از ۱۴ تا ۷۰سالگی فراهم آورده بود. این کتاب را نخست محمد مشیری با تصحیح و حواشی و فهارس به چاپ رساند (تهران، ۱۳۴۸ش) و پس از آن میترا مهرآبادی (تهران، ۱۳۸۲ش) و عزیزالله علیزاده (تهران، ۱۳۸۲ش) با حذف پاره ای عبارات منتشر کردند.

[ویکی نور] رستم التواریخ، اثر آصف (رستم الحکماء) محمد هاشم، کتابی مفید و مفرح بخش است و گوشه ای از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی دورانی را که موضوع کتاب است، نشان می دهد و ما معتقدیم که اگر کسی با دقت لازم آن را مطالعه نماید، از خلال سطور و جمله ها نکات با ارزش بسیاری درباره ی طرز فکر و زندگی و رفتار و کردار و حتی گاهی گفتار مردم آن عهد به دست می آورد که گمان نمی رود، به توان به آسانی در جای دیگری پیدا کرد.
«رستم التواریخ»، آئینه قد نمای مملکت ماست، در زمانی که پس از غلبه یافتن افغان ها بر آخرین پادشاه صوفی اغتشاش و آشفتگی و هرج و مرج (به استثنای دوره های بسیار کوتاهی) سرتاسر ایران را فرا گرفت و یک نوع دوره ی ملوک الطوایفی منحوس و خون بازی شروع گردید که از جمله دوره های بسیار غم افزای مملکت ما به شمار می آید و عاملان آن تقریبا بدون استثنا همه از رؤسا و خوانین ایلات و عشایر گوناگون ایرانی نژاد و اغلب غیر ایرانی نژاد بودند و قریب به یک قرن ایران را به صورت قتلگاه مهیبی درآورده، در هر گوشه و کنار جوی های خون، عموما از خون بی گناهان جاری ساختند و آبادی های بسیاری را خراب و گاهی با خاک یکسان نموده اند و باعث قحط و غلاهای بسیار شدید شدند. به طوری که می توان ادعا نمود که در صفحه ایران کمتر شهر، قصبه و حتی دهکده ای باقی ماند که مورد تاخت و تاز و خونریزی و غارت و تاراج گردیده و مردمش مورد تجاوزهای سخت جانی، مالی، بی عصمتی، بی عرض، ناموسی و بیداد واقع نشده باشند.
گر چه مؤلف در سبب تألیف کتاب، از زبان پدرش خطاب به او چنین نوشته است:
«ای فرزند سعادتمند، این حکایات را که از من می شنوی با کمال وضوح و ختصار به عبارات شیرین بیان کن که به فهم همه کس از خاص و عام نزدیک باش».
ولی افسوس که فرزند سعادتمند؛ یعنی رستم الحکماء همه جا به پند و دستور پدر عمل نکرده است، چنانکه مثال کتاب خود را با این عبارت شروع نموده است: