اخلاق ناصری

اخلاق ناصِری یکی از مهم ترین رساله های حکمت عملی در دوره اسلامی است که خواجه نصیر طوسی در سال ۶۳۳ هجری قمری نوشتن آن را به پایان رساند. همچنین این کتاب از مشهورترین نوشته های خواجه نصیر، یکی از دو کتاب نوشته شده بنا به خواست حاکم شیعه (به همراه اخلاق جلالی) در باب حکمت عملی و نخستین اثر فارسی زبان مهم در باب مذکور است که مطالب آن مبتنی بر تلفیق دیدگاه فلسفی و علمی یونان و دیدگاه اسلامی درباره انسان، خانواده و جامعه است. اخلاق ناصری در باب اخلاق فردی، تدبیر منزل (رفتار در محیط خانه و اداره زندگی) و سیاست مدن (به تعبیر امروزی علوم سیاسی) نگاشته شده است. باب اول آن، خلاصه ای از رساله عربی تهذیب الاخلاق یا الطّهارة اثر ابن مسکویه است.
نمونه ای از حذفیات ستایشی:
در بخش اول کتاب نصیرالدین طوسی در مورد علت شکل گیری کتاب توضیحاتی بیان کرده است و ما در این موضوع هیچ ابهامی نداریم.
نصیرالدین مدت نسبتاً طولانی در دربار اسماعیلیان قهستان بود و از درباریان ناصرالدین ابوالفتح عبدالرحیم ابن ابی منصور (حاکم وقت) به حساب می آمد. روزی در مجلس، ناصرالدین سخن از کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق نوشته ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه خازن رازی به میان آورد و از نصیرالدین خواست آن را از عربی به فارسی ترجمه کند. نصیرالدین در پاسخ گفت زیبایی های لفظی این کتاب در اثر ترجمه از بین خواهند رفت و این کتاب شامل تنها یکی از شاخه های حکمت عملی است، یعنی حکمت خلقی یا تهذیب الاخلاق. از دو شاخه دیگر (تدبیر منزل و سیاست مدن) یادی نشده است. سپس پیشنهاد تالیف کتابی را داد شامل سه بخش، به طوری که بخش اول خلاصه کتاب تهذیب الاخلاق باشد و دو بخش دیگر به دو شاخه دیگر دانش حکمت عملی با توجه به آثار و آراء دیگر حکما بپردازد. ناصرالدین موافقت کرده و مشوق مولف در تالیف گردید. نصیرالدین به احترام ناصرالدین ابوالفتح نام این کتاب را اخلاق ناصری نهاد. بعد از انتشار کتاب و دست به دست گشتن آن بین صاحبان فضل (و کسب اعتبار) نویسنده تغییراتی در آن داد. در سال ۶۶۳ هجری قمری نیز فصلی به کتاب افزود که نسخ اولیه فاقد آنند.
نصیرالدین در آغاز تحریر دوم کتابش بیان داشته که از سر ناچاری به قهستان رفته و در دربار اسماعیلیان اقامت داشته است. این گفته بعد از آنست که حکومت اسماعیلیان در هم شکسته شده بود و نصیرالدین به هلاکوخان پناه برده بود. وی بیان می دارد برای حفظ جان و آبروی خویش با اسماعیلیان مدارا می کرد و طبق میل آنان مطالبی را نوشته است که خودش با آنان موافقت ندارد. اما شواهد و قراین نشان می دهند که وی در قهستان در ارج و قرب و احترام می زیسته و بیم جان نبوده که وی را مجبور به نوشتن آثار مذکور کند. بلکه مجتبی مینوی در مقدمه ای برای اخلاق ناصری نظری معقول تر از دیگران دارد. به اعتقاد وی نصیرالدین به مانند دیگر دانشمندان و صاحبان فضل نیاز به پشتوانه مالی قدرتمند برای انتشار آثار و فعالیت های علمی خویش داشته است. از این رو در خراسان آن زمان حکومت اسماعیلیه تنها ملجا وی بوده است. این ناچاری را نباید با جبر استبدادی حکومت اشتباه گرفت. علاوه بر این ناصرالدین ابوالفتح مردی دانش دوست بود و برای گسترش علم و آسایش اهل فرهنگ و دانش کوتاهی نمی کرد. با در هم شکسته شدن حکومت اسماعیلیان به دست هلاکو، نصیرالدین به حکومتی مقتدر تر دست یافت که امکانات وسیعی همچون هزینه بنای رصدخانه مراغه و کتابخانه آن و به کار گیری اندیشمندان برای اداره آن و پشتوانه مالی آن بودن، در اختیارش می گذاشت.

کتابی در حکمت عملی به زبان فارسی، تألیف خواجه نصیرالدین طوسی (وفات ۶۷۲ق). خواجه این کتاب را به درخواست ناصرالدین عبدالرحیم، محتشم (حاکم) اسماعیلی قهستان، با ترجمۀ تهذیب الاخلاق ابن مسکویه به فارسی و افزودن فصول و آرایی چند از بزرگان علم و فلسفه یونانی و اسلامی تألیف و به نام او کرد، لیکن در یورش هولاکوخان مغول، به خدمت او رسید و دیباچۀ کتاب را تغییر داد و به نام هولاکو کرد. اخلاق ناصری از سه بخش اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مُدُن فراهم آمده است. بر اخلاق ناصری تلخیص ها و شرح های متعدد نگاشته اند، ازجمله مفتاح الاخلاق از عبدالرحمان برهان پوری. اخلاق ناصری بارها در ایران و هند به چاپ رسیده و نیز با ترجمۀ ویکنز به زبان انگلیسی در «مجموعۀ میراث ایرانی» منتشر شده است (۱۹۶۴). نوآوری و خلاقیت در زبان و سبک، بر اهمیت این کتاب می افزاید. بهترین چاپ این کتاب با تصحیح مجتبی مینوی منتشر شده است.

[ویکی فقه] اَخْلاق ِ ناصِری، مهم ترین رساله در حکمت عملی در دوره اسلامی می باشد.
خواجه نصیر طوسی د ۷۲ق /۲۷۳م این کتاب را زمانی نوشت که در قُهستان و در خدمت حاکم آنجا، ناصرالدین عبدالرحیم ، محتشم اسماعیلی بود و همو که از خواجه دعوت کرده بود تا به اطرافیان او بپیوندد، از او درخواست کرد تا تهذیب الاخلاق طهارة الاعراق ابوعلی مسکویه ه م را به فارسی ترجمه کند. با توجه به تاریخ اتمام تحریر که در پایان یکی از نسخه های اخلاق ناصری آمده ۳۳ق /۲۳۶م ، می توان گفت که این اثر قدیم ترین نوشته خواجه است که به دست ما رسیده ، و از آثار آغاز دوره پختگی اوست .
دیباجه ای نو بر اخلاق ناصری
خواجه اندکی پیش از سقوط الموت بر اثر یورش مغولان و در زمانی که لشکر هولاکو در حوالی قلعه های اسماعیلیان بود، به خدمت خان مغول رسید ۵۴ق /۲۵۶م و دیباجه ای نو بر اخلاق ناصری نوشت و به هولاکو تقدیم کرد. در مقدمه جدید توضیح داده است که دیباجه قدیم اخلاق ناصری را به رغم خواست خود «جهت استخلاص نفس و عِرض از وضع دیباجه بر صیغتی موافق عادت آن جماعت اسماعیلیان در ثنا و اطرای سادات و کُبَرای ایشان ...» نوشته بوده است ، اما با رهایی از وضع ناپسند قهستان «دیباجه کتاب را که بر سیاقتی غیر مرضی بود، بدل گرداند».
ترتیب کتاب
وی در ۶۳ق بندی نیز درباره حق پدر و مادر بر فرزند به کتاب افزود. اخلاق ناصری به صورتی که امروزه در دست است ، از بخش اخلاق ، تدبیر منزل و سیاست مدن فراهم آمده است و با بخش حکمت عملی در فلسفه قدیم ، به گونه ای که فیلسوفان دوره اسلامی ، به دنبال سنت ارسطویی طبقه بندی علوم ، ترتیب داده بودند، مطابقت دارد.
دلیل نگارش
...