التبیان

[ویکی اهل البیت] تفسیر تبیان از مهمترین تفاسیر شیعه و اولین تفسیر معتبر و کامل شیعی به زبان عربی از قرآن کریم است. این تفسیر در قرن پنجم هجری قمری تدوین شده است، آن را تفسیر کلامی، تفسیر بلاغی نیز می خوانند. این تفسیر، جامع انواع علوم و فنون متعلق به تفسیر قرآن همچون صرف و نحو و اشتقاق و معانی و بیان و حدیث و فقه و کلام و تاریخ است و شامل قرائت و قصص و اعتقادات دینی و ناسخ و منسوخ و وجوه ادبی و نقل روایات و احادیث از ائمه معصومین می باشد و مفسر آن، علاوه بر نقل روایات مأثور با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف با ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته است.
شیخ ابوجعفر محمد، فرزند حسن بن علی طوسی که به "شیخ طوسی" و "شیخ الطائفه" و "شیخ الامامیه" مشهور است. او از فقها و علمای بزرگ شیعه، محدث رجالی، مفسر، ادیب، متکلم و محقق است که در رمضان سال 385 هـ.ق در منطقه طوس (خراسان) بدنیا آمد. دوران او، حاکمیت «آل بویه» بر سرزمین ایران و حمایت از علما و دانشمندان و حوزه های علمیه بود.
شیخ در همان شهر مقدمات علوم را آموخت و به گفته "علامه حلی" جهت تکمیل علوم در سال 408ق یعنی در سن 23 سالگی عازم بغداد شد و از همین زمان بود که شخصیت شیخ در سایه ترقیات روزافزونش شناخته و مطرح شد. آن زمان، بغداد مرکز خلافت عباسیان و از نظر علمی در اوج اقتدار بود و دو گروه شیعه و اهل سنت در آن شهر مراکز معتبر و دانشمندان بزرگی داشتند.
از این رو، شیخ طوسی نزدیک به 40 سال در بغداد زندگی کرد و از محضر علمای بزرگی چون، شیخ مفید، سید مرتضی علم الهدی و غضائری و... بهره های فراوان برد و شاگرد آنها بود. این شخصیت ها هر کدام به نحوی در ساختار شخصیتی او موثر بودند ولی به دلیل شرایط زمانی که در آن موقع بر حوزه شیعه حاکم بود، شیخ طوسی سبک و شیوه جدیدی در پیش گرفت و توانست از این راه بر بسیاری از اختلافات و تشتت ها و تناقضات علمی و اجتماعی فائق آید.
این عالم بزرگ، اولین کسی است که نجف اشرف را مرکز علمی دینی قرار داد. او مهمترین حلقه ای است که متقدمان را به متاخران وصل کرد. بیشتر از سیصد دانشمند از مکتب شیخ به درجه عالیه اجتهاد نائل شدند. این عده از شاگردان شیخ، فقط از طایفه شیعه بودند و چنانچه بخواهیم بقیه شاگردان او از اهل تسنن و تشیع را در تمام فنون به شمار آوریم خواهیم دید که این مرد بزرگ، چقدر عظیم المنزله و موقعیت بی نظیری داشته است.
شیخ طوسی در بین دانشمندان شیعه، فردی پرکار و کثیرالتالیف است. نزدیک به 50 کتاب در فقه، اصول، تفسیر، کلام، ادعیه، رجال و تاریخ دارد که در علم تفسیر، این کتاب گرانقدر (تبیان) را نوشته که جامع علوم قرآن و در میان تفاسیر بی نظیر است. شیخ مدت 12 سال آخر عمرش را در نجف اشرف زندگی کرد و در 22 محرم سال 460 ق، در همانجا درگذشت که همان شب او را در منزلش غسل داده و به خاک سپردند.
شیخ طوسی در کتاب «فهرست» خود می گوید که کتابی بی نظیر از تفسیر قرآن دارد. او اشاره دارد به این که انگیزه اش برای نوشتن این تفسیر، این بود که هیچیک از علمای شیعه را ندیده بودم که کتابی در تفسیر تمام قرآن و مشتمل بر همه انواع علوم و معانی آن نوشته باشند. تنها بعضی از آنها به ذکر روایات موجود در کتب حدیث از صحابه یا ائمه پرداخته اند، بی آنکه شرحی برای آن بیان کنند یا در تفسیر مبهمات آن کوشش نمایند.
این کتاب یکی از بزرگترین و گرانقدرترین آثار فرهنگ اسلامی است و نخستین تفسیر جامع و فراگیر شیعی است که به بحث های مختلف علوم قرآنی و تفسیری می پردازد و از دایره نقل و تفسیر اثری خارج می شود؛ زیرا وی تفسیر روایی و مأثور را به تنهایی برای استنباط و فهم قرآن کافی نمی داند. او با تکیه بر عقل، اندیشه ها و یافته های تفسیر مأثور عالمان، اقوال و روایات گزارش شده را نقد و تحلیل می کند.