تزوکات تیموری

[ویکی نور] "تزوکات تیموری" اثر اَبوطالِبِ حُسِینیِ تُربَتی، معروف به عَریضی، مردی خراسانی از نیمۀ اول سدۀ 11ق17/م که هیچ اطلاعی دربارۀ او در دست نیست، جز این که کتابی منسوب به امیر تیمور گورکانی را از ترکی جغتایی به فارسی برگردانده است. این کتاب که به ملفوظات تیمور یا واقعات تیموری شهرت یافته، شامل شرح زندگی و آراء و اندیشه های سیاسی و نظامی سردودمان گورکانیان است که به ادعای ابوطالب، اصل آن را خود امیر تیمور (حک 771- 807 ق/ 1369- 1404 م) انشار کرده است.
مؤلف تزوکات، آن را به دو بخش تقسیم نموده که در مقالت اول که عنوان آن تدبیرات و کنکاش هاست، به صیغه اول به شرح رویدادهای زندگی خویش پرداخته است.
در بخش دوم، سخن از دستورالعمل تزوکات برای امور سلطنت است. این دستورالعمل مشتمل بر دوازده امر است. از جمله رواج دین خدا و تقویت شریعت محمدی، جلب رضایت مردم با عدالت و انصاف، احترام به سادات، علماء، مشایخ و عقلاء.
ابوطالب در مقدمۀ کوتاه این کتاب گزارش داده است که در سفری به مکه و مدینه، در کتابخانۀ حاکم یمن به نام جعفر پاشا، به کتابی ترکی برخورده که در آن، تیمور از رویدادهای زندگی خود از 7 تا 70 سالگی و نیز نظریات و تدابیرش در زمینۀ کشورداری و ادارۀ نظامات سپاه سخن رانده بوده است. این گزارش را افضل بخاری (د 1061 ق/ 1651م) در مقدمۀ ملفوظات صاحب قران با مختصر شاخ و برگ اضافی تکرار کرده است. به گفتۀ وی، ابوطالب ضمن سفر به سرزمین های روم و عربستان، در یمن با جعفر پاشا، امیر آنجا آشنا شد و او کتاب ارزشمندی را که در کتابخانۀ خود داشت، به وی نشان داد و ابوطالب بی درنگ به ترجمۀ فارسی آن کمر بست و این کار عظیم را در هندوستان به پایان برد.
ابوطالب، سپس ترجمۀ خود را در 1047ق1637/م فرزند جهانگیر گورکانی، امپراتور وقت هند که از عقاب امیر تیمور بود، پیشکش کرد؛ اما وی متوجه خطاها و کاست و فزودهایی در ترجمۀ ابوطالب شد و دریافت که این ترجمه شامل پاره ای اطلاعات است که در ظفرنامۀ شرف الدین علی یزدی (د 858ق1454/م) و دیگر تاریخ های مستند نیامده است و یا بخش هایی از آن با گزارش های شرف الدین مطابقت ندارد. بنابراین محمد افضل بن تربیت خان بخاری را که تنها از سرداران بنام، بلکه از نویسندگان بلندپایه عهد وی یا به نظر چارلز استوارت در دربار شاه جهان مربی یا لله باشی بود، مأمور کرد تا ترجمۀ ابوطالب را از نطر بگذراند و آن را از اغلاط تاریخی بپیراید و با مندرجات طفرنامۀ یزدی که در حدود 30 سال پس از مرگ امیرتیمور نوشته شده، هماهنگ سازد. این ترجمۀ بازبینی شده، نام ملفوظات صاحب قران به خود گرفت.