رجوع شود به:اخلاق
wikijoo: حکمت_عملی
حکمت عملی
دانشنامه آزاد فارسی
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] حکمت عملی مجموعه آن بایدها و نبایدهایی است که بخشی به اخلاق، بخشی به سیاست، بخشی به تدبیر منزل برمی گردد و هر چه جزء شعب فرعی این اصول یادشده است. متولی ادراک حکمت عملی عقل نظری است عقل نظری متولی اندیشه هاست هر چه به بود و نبود یا باید و نباید برمی گردد و در حوزه اندیشه و فکر است مسئولش عقل نظری است که نیروی ادراک کننده است. و مسئول اجرا و متولی اجرا، عقل عملی است. عقل در هیچ مرحله ای قانون گذار نیست بلکه قانون شناس است.
حکمت عملی مجموعه آن بایدها و نبایدهایی است که بخشی به اخلاق، بخشی به سیاست، بخشی به تدبیر منزل برمی گردد و هر چه جزء شعب فرعی این اصول یادشده است. این بایدها و نبایدهای اخلاقی یا سیاسی یا تدبیر منزل و مانند آن از یک مبنای علمی گرفته می شود، به جهان بینی وابسته است، به معرفت نفس وابسته است، به آشنایی پیوند بین انسان و جهان وابسته است و مانند آن.اگر کسی بخواهد قانونی را شناسایی کند، باید حوزه آن قانون مدار را ارزیابی کند تا انسان را نشناسد و پیوند انسان را با جهان ارزیابی نکند و ارتباط ناگسستنی انسان و جهان با جهان آفرین و انسان آفرین را بررسی نکند توان ادراک صحیح قانونِ بایدها و نبایدها را ندارد.البته از حکمت نظری که عهده دار بود و نبود است، نمی توان مستقیماً مسائل باید و نباید را استنتاج کرد. هیچ کس چنین حرفی را نگفته است که یک قیاس مرکب از دو بود و نبود، یک نتیجه باید را می توان گرفت؛ ولی قیاسی که مرکب از دو مقدمه یک مقدمه اش بود و نبود است، یک مقدمه اش باید و نباید می شود، از آن قیاس نتیجه باید و نباید گرفت؛ مثلاً گفت خدای سبحان ولی نعمت است که این به بود و نبود برمی گردد و اطاعت از ولی نعمت لازم است که به باید و نباید برمی گردد، نتیجه اینکه شکر خدا لازم است، اطاعت خدا لازم است و مانند آن. از این قبیل قیاس هایی که یک مقدمه اش حکمت نظری است و مقدمه دیگرش حکمت عملی، نتیجه حکمت عملی گرفته می شود. به هر تقدیر همه عناصر محوری حکمت عملی وابسته به جهان بینی، انسان شناسی و پیوند انسان و جهان است بدون او نمی شود حکمت عملی را تدوین کرد.مطلب دیگر این است که هیچ علمی بدون اصول اولی که بدیهیات است، نخواهد بود. همه مطالب نظری در سایه آن مطالب ضروری تبیین می شود. آنها بین اند و این مطالب نظری در سایه آنها می شود مبین اصل تناقض، اصل اینکه دو ضد جمع نمی شود، دو مثل جمع نمی شود، علت مقدم بر معلول است، انفکاک علت و معلول محال است. همه این مسائل در حکمت نظری مطرح می شود و حکمت عملی در این مسائل وامدار حکمت نظری است؛ یعنی ما در هیچ رشته ای از رشته های حکمت عملی قانون علیت را، اصل تناقض را، اصل تقابل ضدین را، تقابل مثلین را، امثال ذلک را نمی یابیم اینها یک مطالب اصلی است که حکمت نظری یعنی فلسفه اُولی عهده دار آنهاست، به هر تقدیر حکمت عملی در بخش های وسیعی از علم از حکمت نظری کمک می گیرد.
متولی اندیشه ها
اما آن دو مطلب اساسی که متولی ادراک حکمت عملی کیست؟ و مسئول اجرای حکمت عملی کیست؟ متولی این حق آن است که همان عقل نظری است عقل نظری متولی اندیشه هاست هر چه به بود و نبود یا باید و نباید برمی گردد و در حوزه اندیشه و فکر است مسئولش عقل نظری است که نیروی ادراک کننده است. هم مسائل حکمت نظری را او می فهمد، هم مسائل حکمت عملی را. اینکه گفتند عقلِ عملی، حکمت عملی را می فهمد، این تعبیر شاید ناصواب باشد. بالاخره همه اندیشه ها را عقل نظری تصدی دارد و تولیتش به عهده اوست.
مسئول اجرای حکمت عملی
بعد از اینکه این مسائل به وسیله عقلی نظری مشخص شد، عقل عملی نیروی اجرایی است. عقل عملی درک نمی کند، کار می کند. ما برای اینکه تفکیک عقل نظری از عقل عملی مشخص بشود و معلوم بشود که چرا کسی در اندیشه صائب است و صاحب نظر، ولی در انگیزه غافل است و ساهی است و خوابیده است و راجل، باید یک بحث جداگانه طرح کنیم. این چه کسی است که می فهمد و عمل نمی کند؟ این چه کسی است که عالماً عامداً در برابر اندیشه های نابی که دارد به تقصیر تن در می دهد، این کیست و چیست؟عقل عملی نیرویی است در دستگاه درون ما که مسئول اجراست. او باید فهمیده های عقل نظری را پیاده کند؛ برای اینکه روشن بشود در فضای درون ما یک عقل نظری است، یک عقل عملی؛ یک مسئول اندیشه است، یک مسئول انگیزه، یک مسئول ادراک است یک مسئول اجرا. اول از نیروی حسی و بدنی کمک بگیریم، بعد وارد حوزه نفس بشویم تا روشن بشود که چگونه بعضی عالِم بی عمل اند و بعضی ها مقدس بی درک، برخی ها مقدس اند و ادراک ندارند، برخی عالِم بی عمل اند سرّش روشن بشود.در فضای بیرون ما افراد را به چهار گروه می شناسیم: در فضای بیرون بخشی از نیروهای ما متولیان ادراکند؛ مثل چشم ما، گوش ما، چشم ما ادراک می کند، گوش ما ادراک می کند.برخی از نیروهای ما مسئول ادراک نیستند؛ ولی مسئول تحریک و اجرایند مثل دست ما، پای ما، دست ما و پای ما دشمن را نمی بیند، ولی گوش ما صدای دشمن را می شنود، چشم ما او را می بیند، فرمان صادر می کند. این چشم و گوش دشمن شناس اند.آن دست و پا دشمن گریزند. انسان اگر چشم و گوشش خوب کار بکند، دست و پای او فلج نباشد، از گزند دشمن محفوظ است. مار و عقرب را چشم می بیند، دست و پا می گریزند و این شخص سالم می ماند، در صورتی که بخش ادراک و بخش تحریک هر دو سالم باشند. برخی ها هستند که چشم و گوش بینا و شنوای خوبی دارند، دست و پای فعالی دارند؛ اینها از دشمن مصون اند.برخی ها هستند که چشم و گوش شان سالم است، دشمن را خوب می شناسند، مار و عقرب را خوب می بینند؛ اما دست و پا فلج است، این قدرت فرار ندارد، یا خودش فلج کرده یا دیگری دست و پای او را بسته است، این با اینکه دشمن را می بیند، خطر و سم را از نزدیک می بیند، قدرت فرار ندارد، همان جا می نشیند و مسموم می شود.گروه سوم کسانی اند که دست و پای باز و فعالی دارند؛ اما چشم و گوش کوری و کری دارند. این شخصی که دست و پایش باز است و فعال، خوب می تواند حرکت کند و بدود؛ اما دشمن را نمی بیند، مار و عقرب را نمی بیند.گروه چهارم کسانی اند که هم نیروی ادراک را از دست دادند، هم نیروی تحریک را، نه چشم و گوش سالمی دارند، نه دست و پای بازی؛ پس در فضای بیرون انسانها به چهار صنف تقسیم می شوند: گروه اول کسانی اند که هم نیروی ادراکشان قوی و سالم، هم نیروی حرکت شان قوی و سالم. گروه دوم کسانی اند که نیروی ادراک شان سالم، نیروی تحریکشان بسته است.گروه سوم کسانی اند که نیروی حرکت و فعالیتشان قوی و نیروی ادراکشان بسته است. گروه چهارم کسانی اند که از هر دو صنف محروم اند این در بیرون است. در درون ما هم به شرح ایضاً.برخی ها هستند که عقل نظری آنها خوب فعال است، اندیشور و اندیشمند کاملی اند؛ حق و باطل را، خیر و شر را، حسن و قبح را، صدق و کذب را به خوبی تشخیص می دهند و در مقام عمل هم عقل عملی با قدرت دارند؛ همان که در روایات ائمه فرمودند: «العقل ما عُبد به الرحمن و اکتسب به الجنان.» این نیروی انگیزه است، نیروی عمل است، نیروی علم نیست. نفرمودند عقل آن است که انسان بفهمد، فرمود عقل آن است که انسان انجام بدهد. این عقل عملی است که هیچ کاری با عقل نظری ندارد. در فضای درون گاهی هر دو سالم است. یک عالمی فرهیخته ای است که معارف الهی و احکام و حکم الهی را خوب می فهمد و آن فهمیده ها را به خوبی اجرا می کند. این می شود عالِم عادل. گروهی هستند که خوب باید و نباید را تشخیص می دهند؛ مثل بود و نبود را خوب درک می کنند چه چیزی حلال است چه چیزی حرام است؟ چه رومیزی حرام است، چه زیرمیزی حرام است؛ اینها را کاملاً تشخیص می دهند؛ ولی عقل عملی شان که باید اوامر را امتثال کند، از نواهی منتهی بشود، این فلج است، این عقل عملی به اسارت نفس رفته است.بیان نورانی امیرالمؤمنین (سلام الله علیه) است که: «کم مِن عقل اسیرٍ تحت هوی امیر.» در جهاد درونی بین نفس و عقل عملی که درگیری به عمل آمد، این نفس هوس مدار این عقل عملی بیچاره را به بند می کشد، به زنجیر می کشد. این عقل زنجیری کاری از او ساخته نیست؛ لذا شخص عالماً عامداً دروغ می گوید، عالماً عامداً رشوه می گیرد، عالماً عامداً ربا می گیرد؛ زیرا علم، چراغ است.از چراغ هیچ، هیچ یعنی هیچ کاری ساخته نیست. چراغ فقط نشان می دهد که کجا چاه است، کجا راه. آن که می رود، پاست، نه چراغ. عقل و هوشی که یک فرزانه بی عدل دارد، چراغ قوی دارد؛ اما چراغ که راه نمی رود. آن که راه می رود، عقل عملی است. آن که اهل سیر و سلوک است، عقل عملی است و این به بند کشیده شده و این زنجیری است.گروه سوم کسانی اند که نیروی عملی شان فعال است، خیلی کار می کنند؛ اما نمی فهمند چه کار می کنند. هر چه به اینها گفتی، عمل می کنند. این ها ممکن است به دام خرافات بیفتند، به دام شانس و بخت بیفتند، به دام هر افسون گر و فسانه زایی بیفتند، هر چه به اینها گفتند عمل بکن، می کنند؛ اما درک شان ضعیف است.گروه چهارم کسانی اند که نه درک قوی دارند، نه حرکت صحیح دارند؛ بنابراین اگر گفته شد فلان شخص عالم بی عمل است، نباید تعجب کرد و نباید به او اعتراض کرد: تو که می دانستی، چرا این کار را کردی؟ تو که می دانستی، چرا عمل نکردی؟ چون علم کار نمی کند، باید به او اعتراض کرد: چرا در میدان نبرد به اسارت نفس افتادی و نفست را مسلط کردی بر عقل؟ و دست و پای عقل را زنجیری کردی؟ باید به او چنین اعتراضی کرد، نه به او اعتراض کرد: تو که می دانستی، چرا عمل نکردی؟!
ارتباط عقل نظری با عملی
...
حکمت عملی مجموعه آن بایدها و نبایدهایی است که بخشی به اخلاق، بخشی به سیاست، بخشی به تدبیر منزل برمی گردد و هر چه جزء شعب فرعی این اصول یادشده است. این بایدها و نبایدهای اخلاقی یا سیاسی یا تدبیر منزل و مانند آن از یک مبنای علمی گرفته می شود، به جهان بینی وابسته است، به معرفت نفس وابسته است، به آشنایی پیوند بین انسان و جهان وابسته است و مانند آن.اگر کسی بخواهد قانونی را شناسایی کند، باید حوزه آن قانون مدار را ارزیابی کند تا انسان را نشناسد و پیوند انسان را با جهان ارزیابی نکند و ارتباط ناگسستنی انسان و جهان با جهان آفرین و انسان آفرین را بررسی نکند توان ادراک صحیح قانونِ بایدها و نبایدها را ندارد.البته از حکمت نظری که عهده دار بود و نبود است، نمی توان مستقیماً مسائل باید و نباید را استنتاج کرد. هیچ کس چنین حرفی را نگفته است که یک قیاس مرکب از دو بود و نبود، یک نتیجه باید را می توان گرفت؛ ولی قیاسی که مرکب از دو مقدمه یک مقدمه اش بود و نبود است، یک مقدمه اش باید و نباید می شود، از آن قیاس نتیجه باید و نباید گرفت؛ مثلاً گفت خدای سبحان ولی نعمت است که این به بود و نبود برمی گردد و اطاعت از ولی نعمت لازم است که به باید و نباید برمی گردد، نتیجه اینکه شکر خدا لازم است، اطاعت خدا لازم است و مانند آن. از این قبیل قیاس هایی که یک مقدمه اش حکمت نظری است و مقدمه دیگرش حکمت عملی، نتیجه حکمت عملی گرفته می شود. به هر تقدیر همه عناصر محوری حکمت عملی وابسته به جهان بینی، انسان شناسی و پیوند انسان و جهان است بدون او نمی شود حکمت عملی را تدوین کرد.مطلب دیگر این است که هیچ علمی بدون اصول اولی که بدیهیات است، نخواهد بود. همه مطالب نظری در سایه آن مطالب ضروری تبیین می شود. آنها بین اند و این مطالب نظری در سایه آنها می شود مبین اصل تناقض، اصل اینکه دو ضد جمع نمی شود، دو مثل جمع نمی شود، علت مقدم بر معلول است، انفکاک علت و معلول محال است. همه این مسائل در حکمت نظری مطرح می شود و حکمت عملی در این مسائل وامدار حکمت نظری است؛ یعنی ما در هیچ رشته ای از رشته های حکمت عملی قانون علیت را، اصل تناقض را، اصل تقابل ضدین را، تقابل مثلین را، امثال ذلک را نمی یابیم اینها یک مطالب اصلی است که حکمت نظری یعنی فلسفه اُولی عهده دار آنهاست، به هر تقدیر حکمت عملی در بخش های وسیعی از علم از حکمت نظری کمک می گیرد.
متولی اندیشه ها
اما آن دو مطلب اساسی که متولی ادراک حکمت عملی کیست؟ و مسئول اجرای حکمت عملی کیست؟ متولی این حق آن است که همان عقل نظری است عقل نظری متولی اندیشه هاست هر چه به بود و نبود یا باید و نباید برمی گردد و در حوزه اندیشه و فکر است مسئولش عقل نظری است که نیروی ادراک کننده است. هم مسائل حکمت نظری را او می فهمد، هم مسائل حکمت عملی را. اینکه گفتند عقلِ عملی، حکمت عملی را می فهمد، این تعبیر شاید ناصواب باشد. بالاخره همه اندیشه ها را عقل نظری تصدی دارد و تولیتش به عهده اوست.
مسئول اجرای حکمت عملی
بعد از اینکه این مسائل به وسیله عقلی نظری مشخص شد، عقل عملی نیروی اجرایی است. عقل عملی درک نمی کند، کار می کند. ما برای اینکه تفکیک عقل نظری از عقل عملی مشخص بشود و معلوم بشود که چرا کسی در اندیشه صائب است و صاحب نظر، ولی در انگیزه غافل است و ساهی است و خوابیده است و راجل، باید یک بحث جداگانه طرح کنیم. این چه کسی است که می فهمد و عمل نمی کند؟ این چه کسی است که عالماً عامداً در برابر اندیشه های نابی که دارد به تقصیر تن در می دهد، این کیست و چیست؟عقل عملی نیرویی است در دستگاه درون ما که مسئول اجراست. او باید فهمیده های عقل نظری را پیاده کند؛ برای اینکه روشن بشود در فضای درون ما یک عقل نظری است، یک عقل عملی؛ یک مسئول اندیشه است، یک مسئول انگیزه، یک مسئول ادراک است یک مسئول اجرا. اول از نیروی حسی و بدنی کمک بگیریم، بعد وارد حوزه نفس بشویم تا روشن بشود که چگونه بعضی عالِم بی عمل اند و بعضی ها مقدس بی درک، برخی ها مقدس اند و ادراک ندارند، برخی عالِم بی عمل اند سرّش روشن بشود.در فضای بیرون ما افراد را به چهار گروه می شناسیم: در فضای بیرون بخشی از نیروهای ما متولیان ادراکند؛ مثل چشم ما، گوش ما، چشم ما ادراک می کند، گوش ما ادراک می کند.برخی از نیروهای ما مسئول ادراک نیستند؛ ولی مسئول تحریک و اجرایند مثل دست ما، پای ما، دست ما و پای ما دشمن را نمی بیند، ولی گوش ما صدای دشمن را می شنود، چشم ما او را می بیند، فرمان صادر می کند. این چشم و گوش دشمن شناس اند.آن دست و پا دشمن گریزند. انسان اگر چشم و گوشش خوب کار بکند، دست و پای او فلج نباشد، از گزند دشمن محفوظ است. مار و عقرب را چشم می بیند، دست و پا می گریزند و این شخص سالم می ماند، در صورتی که بخش ادراک و بخش تحریک هر دو سالم باشند. برخی ها هستند که چشم و گوش بینا و شنوای خوبی دارند، دست و پای فعالی دارند؛ اینها از دشمن مصون اند.برخی ها هستند که چشم و گوش شان سالم است، دشمن را خوب می شناسند، مار و عقرب را خوب می بینند؛ اما دست و پا فلج است، این قدرت فرار ندارد، یا خودش فلج کرده یا دیگری دست و پای او را بسته است، این با اینکه دشمن را می بیند، خطر و سم را از نزدیک می بیند، قدرت فرار ندارد، همان جا می نشیند و مسموم می شود.گروه سوم کسانی اند که دست و پای باز و فعالی دارند؛ اما چشم و گوش کوری و کری دارند. این شخصی که دست و پایش باز است و فعال، خوب می تواند حرکت کند و بدود؛ اما دشمن را نمی بیند، مار و عقرب را نمی بیند.گروه چهارم کسانی اند که هم نیروی ادراک را از دست دادند، هم نیروی تحریک را، نه چشم و گوش سالمی دارند، نه دست و پای بازی؛ پس در فضای بیرون انسانها به چهار صنف تقسیم می شوند: گروه اول کسانی اند که هم نیروی ادراکشان قوی و سالم، هم نیروی حرکت شان قوی و سالم. گروه دوم کسانی اند که نیروی ادراک شان سالم، نیروی تحریکشان بسته است.گروه سوم کسانی اند که نیروی حرکت و فعالیتشان قوی و نیروی ادراکشان بسته است. گروه چهارم کسانی اند که از هر دو صنف محروم اند این در بیرون است. در درون ما هم به شرح ایضاً.برخی ها هستند که عقل نظری آنها خوب فعال است، اندیشور و اندیشمند کاملی اند؛ حق و باطل را، خیر و شر را، حسن و قبح را، صدق و کذب را به خوبی تشخیص می دهند و در مقام عمل هم عقل عملی با قدرت دارند؛ همان که در روایات ائمه فرمودند: «العقل ما عُبد به الرحمن و اکتسب به الجنان.» این نیروی انگیزه است، نیروی عمل است، نیروی علم نیست. نفرمودند عقل آن است که انسان بفهمد، فرمود عقل آن است که انسان انجام بدهد. این عقل عملی است که هیچ کاری با عقل نظری ندارد. در فضای درون گاهی هر دو سالم است. یک عالمی فرهیخته ای است که معارف الهی و احکام و حکم الهی را خوب می فهمد و آن فهمیده ها را به خوبی اجرا می کند. این می شود عالِم عادل. گروهی هستند که خوب باید و نباید را تشخیص می دهند؛ مثل بود و نبود را خوب درک می کنند چه چیزی حلال است چه چیزی حرام است؟ چه رومیزی حرام است، چه زیرمیزی حرام است؛ اینها را کاملاً تشخیص می دهند؛ ولی عقل عملی شان که باید اوامر را امتثال کند، از نواهی منتهی بشود، این فلج است، این عقل عملی به اسارت نفس رفته است.بیان نورانی امیرالمؤمنین (سلام الله علیه) است که: «کم مِن عقل اسیرٍ تحت هوی امیر.» در جهاد درونی بین نفس و عقل عملی که درگیری به عمل آمد، این نفس هوس مدار این عقل عملی بیچاره را به بند می کشد، به زنجیر می کشد. این عقل زنجیری کاری از او ساخته نیست؛ لذا شخص عالماً عامداً دروغ می گوید، عالماً عامداً رشوه می گیرد، عالماً عامداً ربا می گیرد؛ زیرا علم، چراغ است.از چراغ هیچ، هیچ یعنی هیچ کاری ساخته نیست. چراغ فقط نشان می دهد که کجا چاه است، کجا راه. آن که می رود، پاست، نه چراغ. عقل و هوشی که یک فرزانه بی عدل دارد، چراغ قوی دارد؛ اما چراغ که راه نمی رود. آن که راه می رود، عقل عملی است. آن که اهل سیر و سلوک است، عقل عملی است و این به بند کشیده شده و این زنجیری است.گروه سوم کسانی اند که نیروی عملی شان فعال است، خیلی کار می کنند؛ اما نمی فهمند چه کار می کنند. هر چه به اینها گفتی، عمل می کنند. این ها ممکن است به دام خرافات بیفتند، به دام شانس و بخت بیفتند، به دام هر افسون گر و فسانه زایی بیفتند، هر چه به اینها گفتند عمل بکن، می کنند؛ اما درک شان ضعیف است.گروه چهارم کسانی اند که نه درک قوی دارند، نه حرکت صحیح دارند؛ بنابراین اگر گفته شد فلان شخص عالم بی عمل است، نباید تعجب کرد و نباید به او اعتراض کرد: تو که می دانستی، چرا این کار را کردی؟ تو که می دانستی، چرا عمل نکردی؟ چون علم کار نمی کند، باید به او اعتراض کرد: چرا در میدان نبرد به اسارت نفس افتادی و نفست را مسلط کردی بر عقل؟ و دست و پای عقل را زنجیری کردی؟ باید به او چنین اعتراضی کرد، نه به او اعتراض کرد: تو که می دانستی، چرا عمل نکردی؟!
ارتباط عقل نظری با عملی
...
wikifeqh: حکمت_عملی
کلمات دیگر: