[ویکی فقه] وجود انگیزه های شخصی، اجتماعی و دینی در میان راویان مختلف، بحث درباره اثبات صدور حدیث را ضروری می نماید.
انگیزه هایی چون انتقام جویی از اسلام، منافع سیاسی و فرقه ای و قومی، بزرگداشت خود و رونق بخشیدن به آثار خویش از یک سو، و سعی در ترغیب مردم به دین و ارزشهای الهی از سوی دیگر، موجب گردید که «جعل» و «دس»، به جوامع حدیثی مسلمانان راه یابد. حدیث مشهوری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) نشان می دهد که این پدیده، در زمان حیات آن حضرت نیز وجود داشته است: «من کذب علی متعمدا، فلیتبوا مقعده من النار». هرکه از روی عمد به من نسبت دروغ دهد، باید جایی در آتش برای خود مهیا سازد.صبحی صالح می نویسد: «زنادقه به تنهایی (چنانکه حماد بن زید گفته است) چهارده هزار حدیث جعل کردند. عبدالکریم بن ابی العوجاء (مانوی) به تنهایی، طبق اعتراف خود، چهار هزار حدیث جعل کرد. آنگاه که در عهد مهدی عباسی خواستند او را گردن بزنند، فریاد برآورد: من در دین شما، چهار هزار حدیث اختراع کرده ام که در آن حلال را حرام و حرام را حلال می کند.» آقای کاظم مدیر شانه چی نیز می نویسد: «عده ای از حس تمایل مردم به افسانه ها و سرگذشت ایام گذشته، سوء استفاده نمودند و قصصی را که در میان قوم یهود شهرت داشت، با پر و بال بیشتری، در مجامع مسلمین نقل، و گروهی از صحابه خوشنام (چون ابن عباس) هم از آنها اخذ کردند و کم کم در طبقات بعد، روی حسن اعتماد به ناقلین، جزء مرویات تفسیری به شمار آمدند».
علوم و فنون حدیثی
این پدیده و عوامل دیگر، موجب پیدایش علوم و فنون حدیث شناسی و نقد حدیث گردید. روشی که برای نخستین بار میان محققان شیعه و اهل سنت در نقد حدیث به کار گرفته شد، فن «اثبات صدور حدیث از طریق راوی شناسی» بود که به صورت علم رجال و شرح احوال راویان آشکار گردید؛ همانگونه که فنون دیگری چون دو علم «غرائب الحدیث» و «مختلف الحدیث»، برای معنی شناسی و متن شناسی حدیث به وجود آمد.ابن خلدون در مقدمه اش (که مقدمه ای است علمی تحلیلی بر کتاب تاریخ او ) می نویسد: «و از جمله دانشهای حدیث، اندیشیدن در اسانید و شناختن احادیثی است که عمل کردن به آنها واجب است و چنین حدیثهایی، برحسب سندی روایت می شوند که شروط آن کامل باشد... و آن، از راه شناختن راویان حدیث و اطمینان به عدالت و ضبط آنان حاصل می گردد... و آنگاه، به دنبال این گونه احادیث، الفاظ و اصطلاحاتی را که به متون حدیث مربوط است، مانند غریب، مشکل، مصحف، مفترق و مختلف، و آنچه که مناسب آن باشد، می آورند. اینها قسمت عمده مسائلی است که محدثان درباره آنها بحث و تحقیق می کنند». ولی شناسایی صدور حدیث از راه شناخت متن و مضمون آن، چندان متداول و مورد تاکید نبوده است و در این حوزه، همچنان تاکید عمده بر علم رجال و راوی شناسی است. چنانکه خواهیم دید، اندیشمندان اسلامی به این اصل اصیل بی توجه نبوده اند؛ اما این شیوه، به عنوان یک معیار در نقد حدیث، میان فرزانگان برجستگی نداشته است.شناخت متن و مضمون را نخست، مورخان و پژوهشگران تاریخ علم، برای بررسی اسناد تاریخی، به کار گرفتند و از این رهگذر، بهره های فراوان نصیب مطالعات تاریخی کردند. ولی این اصل اصیل، در دنیای نقد حدیث، هنوز جایگاه و منزلت شایسته خود را باز نیافته است. مقاله حاضر، گامی است در رهنمونی بدان جایگاه.
مضمون شناسی صدور حدیث
این بررسی فشرده، جایگاه اثبات صدور از طریق مضمون شناسی را در سه محور اساسی به بحث می کشد:معیارهای اثبات صدور از طرق متن و مضمون، نقد حدیث و بررسی حوادث تاریخی، و بیان نگرش قرآن و نظرگاههای دانشمندان شیعه و اهل سنت.
← معیارهای متنی و مضمونی
...
انگیزه هایی چون انتقام جویی از اسلام، منافع سیاسی و فرقه ای و قومی، بزرگداشت خود و رونق بخشیدن به آثار خویش از یک سو، و سعی در ترغیب مردم به دین و ارزشهای الهی از سوی دیگر، موجب گردید که «جعل» و «دس»، به جوامع حدیثی مسلمانان راه یابد. حدیث مشهوری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) نشان می دهد که این پدیده، در زمان حیات آن حضرت نیز وجود داشته است: «من کذب علی متعمدا، فلیتبوا مقعده من النار». هرکه از روی عمد به من نسبت دروغ دهد، باید جایی در آتش برای خود مهیا سازد.صبحی صالح می نویسد: «زنادقه به تنهایی (چنانکه حماد بن زید گفته است) چهارده هزار حدیث جعل کردند. عبدالکریم بن ابی العوجاء (مانوی) به تنهایی، طبق اعتراف خود، چهار هزار حدیث جعل کرد. آنگاه که در عهد مهدی عباسی خواستند او را گردن بزنند، فریاد برآورد: من در دین شما، چهار هزار حدیث اختراع کرده ام که در آن حلال را حرام و حرام را حلال می کند.» آقای کاظم مدیر شانه چی نیز می نویسد: «عده ای از حس تمایل مردم به افسانه ها و سرگذشت ایام گذشته، سوء استفاده نمودند و قصصی را که در میان قوم یهود شهرت داشت، با پر و بال بیشتری، در مجامع مسلمین نقل، و گروهی از صحابه خوشنام (چون ابن عباس) هم از آنها اخذ کردند و کم کم در طبقات بعد، روی حسن اعتماد به ناقلین، جزء مرویات تفسیری به شمار آمدند».
علوم و فنون حدیثی
این پدیده و عوامل دیگر، موجب پیدایش علوم و فنون حدیث شناسی و نقد حدیث گردید. روشی که برای نخستین بار میان محققان شیعه و اهل سنت در نقد حدیث به کار گرفته شد، فن «اثبات صدور حدیث از طریق راوی شناسی» بود که به صورت علم رجال و شرح احوال راویان آشکار گردید؛ همانگونه که فنون دیگری چون دو علم «غرائب الحدیث» و «مختلف الحدیث»، برای معنی شناسی و متن شناسی حدیث به وجود آمد.ابن خلدون در مقدمه اش (که مقدمه ای است علمی تحلیلی بر کتاب تاریخ او ) می نویسد: «و از جمله دانشهای حدیث، اندیشیدن در اسانید و شناختن احادیثی است که عمل کردن به آنها واجب است و چنین حدیثهایی، برحسب سندی روایت می شوند که شروط آن کامل باشد... و آن، از راه شناختن راویان حدیث و اطمینان به عدالت و ضبط آنان حاصل می گردد... و آنگاه، به دنبال این گونه احادیث، الفاظ و اصطلاحاتی را که به متون حدیث مربوط است، مانند غریب، مشکل، مصحف، مفترق و مختلف، و آنچه که مناسب آن باشد، می آورند. اینها قسمت عمده مسائلی است که محدثان درباره آنها بحث و تحقیق می کنند». ولی شناسایی صدور حدیث از راه شناخت متن و مضمون آن، چندان متداول و مورد تاکید نبوده است و در این حوزه، همچنان تاکید عمده بر علم رجال و راوی شناسی است. چنانکه خواهیم دید، اندیشمندان اسلامی به این اصل اصیل بی توجه نبوده اند؛ اما این شیوه، به عنوان یک معیار در نقد حدیث، میان فرزانگان برجستگی نداشته است.شناخت متن و مضمون را نخست، مورخان و پژوهشگران تاریخ علم، برای بررسی اسناد تاریخی، به کار گرفتند و از این رهگذر، بهره های فراوان نصیب مطالعات تاریخی کردند. ولی این اصل اصیل، در دنیای نقد حدیث، هنوز جایگاه و منزلت شایسته خود را باز نیافته است. مقاله حاضر، گامی است در رهنمونی بدان جایگاه.
مضمون شناسی صدور حدیث
این بررسی فشرده، جایگاه اثبات صدور از طریق مضمون شناسی را در سه محور اساسی به بحث می کشد:معیارهای اثبات صدور از طرق متن و مضمون، نقد حدیث و بررسی حوادث تاریخی، و بیان نگرش قرآن و نظرگاههای دانشمندان شیعه و اهل سنت.
← معیارهای متنی و مضمونی
...
wikifeqh: اثبات_صدور_حدیث