عمر بن خطاب (به عربی: أبوحفص عمر بن الخطاب العدوی القرشی) ملقب به عمر فاروق، (زاده ۵۸۶ میلادی در مکه و درگذشته ۲۶ ذی الحجه ۲۳ هجری/۶ نوامبر ۶۴۴ در مدینه)، صحابهٔ محمد، فرمانده نظامی در سپاه صدر اسلام و خلیفه دوم از خلفای راشدین بود. مورخین تاریخ اسلام گاهی وی را خلیفه عمر اول و عمر بن عبدالعزیز را عمر دوم می نامند.
• «اگر تاجر بودم، خرید و فروشِ عطر را بر همه چیز ترجیح می دادم، که باری اگر سودی نداشت بویِ خوشی داشت.»از «لطائف الظرفاء من طبقات الفضلاء» نوشته ابومنصور عبدالملک ثعالبی، به اهتمام قاسم السامرائی، چاپ لیدن، ۱۹۷۸، بارگذاری شده در ویکی نبشتهٔ عربی• «لو لا علی لهلک عمر»• «اگر علی نبود عمر هلاک می شد»تفسیر کبیر، فخر رازی، ج ۲۱، ص ۲۲• «من برای آنهایی که ممارست به ستم و محروم کردن دیگران از حقوقشان می کنند خشن و سختگیر، اما برای آنان که حق را دنبال می کنند بسیار نرم و مهربان خواهم بود.»الفاروق، عمر(۱۹۴۴) محمدحسین هیکل، ف. ۵ ص. ۱۲۳• «من دربرابر غاصب خشن و سختگیر، اما یک ستون قدرت برای ضعیفان خواهم بود»الفاروق، عمر(۱۹۴۴)محمدحسین هیکل، ف. ۵ ص. ۱۲۳• «هیبت ایرانیان چنان بیمی در دل اعراب افکنده بود که کسی در خود یارای چنان کاری را نمی دید»تاریخ و فرهنگ ایران. جلد اول. ص ۲۳۵• «دست اندر کاران توطئة قتل عمرفاروقی خلیفة مسلمین ، یکی هرمزان زردشتی بود، دوم جفینه مسیحی، سوم کعب الاحبار یهودی و نفر چهارم شخصی بود به نام فیروزان مشهور به ابولؤلؤ اهوازی. او نیز زردشتی و غلام مغیره بن شعبه بود و در مدینه به شغل آهنگری اشتغال داشت. او اجرای نقشة قتل خلیفة مسلمین را به عهده گرفت و برای این کار هنگام صبح در مسجد کمین نشست و درست زمانی که عمر بن خطاب در محراب مسجد ایستاد و برای افتتاح نماز صبح تکبیر گفت، با خنجری که خودش ساخته بود و آن را زهر آگین کرده بود، چندین ضربه بر او وارد کرد و سیزده نفر دیگر از مسلمین را که خواستند او را دستگیر نمایند نیز مجروح نمود. هفت نفر آنها در اثر شدت جراحت وارده درگذشتند و چون به وسیلة یک نفر از مسلمین که پتو بر رویش انداخت، دستگیرشد، خود را فوراً با همین خنجر کشت تا جریان توطئه فاش نشود. چنان که دیده شد توطئه گران قتل عمر خودی نبودند بلکه بیگانگان و دشمنانی بودند از قوم زردشتی و یهود ونصاری که ملک ومملکتشان رااز دست داده بودند و بغض اسلام و کینة مسلمین در قلوبشان می جوشید.» ->
برگرفته از کتاب «شیخین» اثر سید عبدالرحیم خطیب• «بعد از خلافت کوتاه مدت خلیفه اول ابوبکر و مرگ او در سال ۱۳ هـ ق(۶۳۴ میلادی)، عمر ابن خطاب بر جای وی نشست که خلافت ده ساله او در تشکیل دولت اسلامی و شاید از آن بیشت تر، در خاطرهٔ جمعیِ تاریخی مسلمین اهمیت قطعی داشت. به روایت تاریخیِ عموماً پذیرفته شده ای، مشهور است که ابوبکر در بستر مرگ عمر را نامزد جانشینی خود کرد. در هر صورت بیشتر صحابه نیز بلافاصله او را به رسمیت شناختند و بیعت کردند و عمر بدون مخالفت جدّی فرمان راند. یگنه مخالفت با خلافت عمر از ناحیه هواداران علی، پسر عم و داماد پیغمبر، ابراز شدو دعوی علی ابن ابیطالب با خلافت عمر را جمعی ناشی از صفات شخصی آن و دیگران حاصل نوعی حقِ مشروع جانشینی پیامبر می دانستند.» ->
برنارد لوئیس، در بخش سوم کتاب The Middle East:2000 years of history from the rise of christianity to the presant day• «خلافت عمر را به هر تقدیر اکثریت بزرگی از مسلمانان و اعراب پذیرفتند و وی موفق شد نه فقط وحدت را نگه دارد بلکه پایه های اولیه نظام حکومتی کارامد را برای آینده بریزد. گزینش لقب تازه ای برای خلیفه نشان دهنده این تغییر در اقتدار است. عمر را -علاوه بر خلیفه با مفهوم تلویحی نایب-به قرار معلوم امیرالمؤمنین نیز می نامیدند، که معنای ضمنی آشکارتر اقتدار در عین حال سیاسی و نظامی و دینی داشت. این معروف ترین و متداول ترین لقب خلفا شد و مادام که نهاد خلافت عملاً دوام آورد، این عنوان هم حق مشروع صاحبان آن باقی ماند.» ->
برنارد لوئیس، در بخش سوم کتاب The Middle East:2000 years of history from the rise of christianity to the presant day• ->
علی شریعتی• «اما عمر بن خطاب هم که بعد از وی آمد مانند او کار خلافت را سخت به جد گرفت. مثل ابوبکر ساده و فروتن بود و هم مثل او از شادخواری و آسایش طلبی می گریخت. جبه پشمین او غالباً از چرم پینه داشت و پای افزارش پاره چوبی بود که تسمه ای بدان بسته بود. در غذا چندان قناعت داشت که هیچ کس دوست نداشت یک لقمه از طعام خاص او بخورد. جامه ای را که بر تن داشت تا سوده و فرسوده نمی شد نمی کند و به جای آن چیز دیگر نمی پوشید. با این همه تندخوی و سختگیر بود ودر رسیدگی به کار عامه مبالغه ای به حد افراط می ورزید. روزها با تازیانه ای که دردست داشت در کوی و بازار می گشت و هر جا پیش او شکایت می آوردند همان جامی ایستاد و رسیدگی می کرد. شبها در شهر و بیرون مدینه می گشت و از هر چه می رفت آگاهی می یافت. در قحطی ای که در سال پنجم خلافتش اعراب را به خوردن مردار و استخوان و راسو و سوسمار و گربه انداخت خود با آن که تهیدست نبود گرسنگی می کشید. حتی به تن خود برای بینوایان مدینه خوردنی می برد. گاه انبان خوردنی-آرد و روغن-را به دوش می کشید و تا به بیرون شهر می برد.» ->
عبدالحسین زرین کوب در مورد شخصیت عمر در کتاب بامداد اسلام بخش ۹• «در همه مدت خشکسالی زن و فرزند خویش را نیز در سختی می داشت و نمی گذاشت درحالی که مسلمانان دیگر گرسنه اند آنها غذای خوب بخورند. خودش هم غالباً گرسنه می ماند و گاه شکمش از گرسنگی صدا می کرد. در تمام عهد خلافت خویش در کارعاملان و حکام نهایت دقت می ورزید. هر کس از ولایات می آمد و از دست عاملی شکایت داشت وی آن عامل را می خواست و او را با آن کس که از وی شکایت داشت می نشاند و رسیدگی می کرد، اگر حق با شکایتگر بود بی هیچ ملاحظه ای داد او رامی داد و حق او را از ظالم می گرفت.» ->
عبدالحسین زرین کوب در مورد شخصیت عمر در کتاب بامداد اسلام بخش ۹• «با چنین قدرت و غلبه یی که داشت دلش نمی خواست در ردیف فرمانروایان به شمار آید. می خواست سیرت پیغمبر را بورزد وخلیفه پیغمبر باشد. می گویند وقتی از سلمان فارسی پرسید که من خلیفه ام یا پادشاه سلمان گفت اگر یک درهم از آنچه به مردم تعلق دارد برگیری و در آنچه جای آن نیست به کار بری پادشاهی نه خلیفه. عمر از ین سخن بگریست زیرا آرزویش آن بودکه خلیفه باشد و گویی پادشاهی را نه سزای خویش می دید.» ->
عبدالحسین زرین کوب در مورد شخصیت عمر در کتاب بامداد اسلام بخش ۹• «در امتهای پیش از شما مردانی بودند که به آنها حقایقی الهام می شد، اگر در امت من چنین کسی باشد قطعاً او عمر خواهد بود.»(بخاری) ->
محمد بن عبدالله• «همانا خداوند حق را در زبان عمر جاری ودر قلب او نهاده است.» ترمذی، مسند احمد ->
محمد بن عبدالله• «بار الها دین اسلام را با هر کدام از این دو نفر که در نزد تو محبوبتر هستند نصرت بفرما؛ با ابالحکم بن هشام یا اینکه با عمربن خطاب.» سنن الترمذی ->
محمد بن عبدالله• «من شیطانهای انس وجن را می بینم که از عمر فرار می کنند». ->
محمد بن عبدالله• «ای فرزند خطاب! سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست شیطان از راهی که تو از آن گذر کنی نخواهد رفت.» ->
محمد بن عبدالله• «مادامی که عمر در حیات باشد دروازه محکمی بر روی اسلام بسته شده وهمین که او از دنیا برود آن دروازه شکسته واسلام آزاد می شود وبرون می جهد.»از حذیقة بن الیمان صحابی ->
محمد بن عبدالله• «عمر بن الخطاب قبل از اسلام میان عرب در اختلافاتشان داوری می کرد.» ->
ابن سعد• «عمر آمد، عمر آمد، ببین سر زیر شیطان را//بهار آمد، بهار آمد بِهِل خواب سباتی را» ->
جلال الدین محمد بلخی• «خیز که روز می رود، فصل تموز می رود//رفت و هنوز می رود، دیو ز سایه عمر» ->
جلال الدین محمد بلخی• «شمشیر به کف عمـّـر، در قصد رسول آید//در دام خدا افتد، وز بخت، نظر یابد» ->
جلال الدین محمد بلخی• «امام مطلق وشمع دوعالم/امیرالمؤمنین فاروق اعظم/چوحق رابرزبان اوکلامست/زفرقانست فاروق این تمامست/دلش چون دیدحق رادرحرمگاه/به دل پیوست عین عدل آنگاه/چون عین عدل ودال افتادباهم/زعدلش موج زن شدهردوعالم/چودردربست جاویدان ستم را/گشادازعدل خودصددرعجم را /عرب از وی قوی شد اول کار/همه خلق عجم زوگشت دیندار/کسی که اونیست منقاداین سبب را/مخالف شد عجم را و عرب را/چو آهن گشت از صلبی اوموم/گشاده کرد قفل رومی روم/دو پیراهن چنان خصم تنش بود/که در اسلام یک پیراهنش بود/چو در دین آمداویک پیراهن داشت/چون این یک برکشیدآن یک کفن داشت/زبس کوپاره برآن پیراهخن دوخت/رسیدآنجا که دلق هفده من دوخت/ زپاره هفده او آشکاره/ رسدهجده هزارش پاره پاره/چوشدهجده هزارش عالم ازپاس/چراازهفده من پوشیدکرباس/چواریک پیرهن سامان اوداشت/حلاوت لاجرم ایمان اوداشت/تکبیرومنکرازمردی و زورش/نیارستندگشتن گردگورش/چوباشدمحتسب فاروق عالی/نگردد هیچ منکر در حوالی/چوباشدمحتسب درامرمعروف/به نهی منکرآیدنیزموصوف/چراغی کرده شرق وغرب روشن/که نه شرقی ونه غربیش روغن/چو او چشم وچراغ آمد ز درگاه/تو بی چشم و چراغی چون روی راه/اگر نبود تو را چشم وچراغی/زگلخن فرق نتوان کرد باغی/توراپیوسته چشم خویش باید/چراغی نیز دائم پیش باید/که گرنبودچراغ وچشم در راه/ندانی چاه از ره، راه ازچاه/تو بی این هردوگردرراه درافتی/ز کوری عاقبت در چاه افتی/چواوازمصطفی چشمی چنان یافت/زبانش نطق جبّار جهان یافت/گرازکوران نه ای توهوش می دار/چنان چشم وزبان راگوش می دار/کسی کان نور نبود در دماغش/بهشتی گر بود نبود چراغش/چراغ چرخ خورشیدمنیراست/چراغ خلد فاروق کبیر است/ز نفخ صور فردا جاودانی/فرو میرد چراغ آسمانی/ولیکن این چراغ جنّت افروز/بود رخشنده ترهرشام وهر روز/.» ->
عطار نیشابوری، الهی نامه• «چراغ جنّت وشمع دو عالم/ امیرالمؤمنین فاروق اعظم/ اگرچه بودملکی درمیانش/نمی ارزیدملکی یک زمانش/عذابی برسرش استاده بودی/زبان برنیکویی بگشاده بودی/همی گفتش بدوالموت الموت/که تاعمرش نگرددلحظه ای فوت/کسی کو را موکّل مرگ باشد/کجاملک جهان پر برگ باشد/شبی بودی که خودهیزم بچیدی/برای پیر زن هیزم کشیدی/چراغ خلدهیزم چین که دیدست/چنین روشن چراغ دین که دیدست• ->
عطار نیشابوری، خسرو نامه• «خواجه شرع آفتاب جمع دین/ظلّ حق فاروق اعظم شمع دین/ختم کرده عدل وانصاف اوبه حق/درفراست برده بر وحیش سبق/آنکه حق «طه» بروخواندازنخست/تا مطهّر شد ز «طاها» ودرست/های «طه» در دل اوهای وهوست/فرّخ او کزهای هو درهای وهوست/آنکه دارد بر صراط اوّل گذر/هست او ازقول پیغمبر، عمر/آنکه اوّل خلعت از دارالسّلام/او به دست آرد زهی عالم مقام/چون نخستش حق نهددردست دست/آخرش با خود برد آنجا که هست/کار دین ازعدل او انجام یافت/نیل جنبش، زلزله آرام یافت/شمع جنّت بودواندرهیچ جمع/هیچ کس را سایه نبود زشمع/شمع راچون سایه نبود ز نور/چون گریخت ازسایهٔ اودیودور/چون سخن گفتی حقیقت بر زبانش/از رأی قلبی خداگشتی عیانش/گه زدرد عشق جان می سوختش/گه زنطق حق زبان می سوختش/چون نبی می دیدکومی سوخت زار/گفت شمع جنّت است این نامدار.» ->
عطار نیشابوری، منطق الطّیر• «سپهر دین عمر خورشیدخطّاب/چراغ هشت جنّت شمع اصحاب/چه شمعی کافتاب نامبردار/طواف او کند پروانه کردار/ ازاین پرتو که بودآن شمع دین را/نمی شایست جز خلد برین را/اگر او قطب دین حق نبودی/کمال شرع را رونق نبودی/زبهر سر بریدن سر بداد او/بدان شدتا سرآردسر نهاداو/چو آهنگ سر شمع هدی کرد/به پیش طای «طاها» سرفداکرد/چو چشم جان او اسرار بین شد /شکش برخاست مشکلهایقین شد/شریعت راکمال افزود اوّل/زچل مردان یکی او بود اوّل/رسولش گفت گر بودی دگر کس/نبی جز من نبودی جز عمر کس/خداوندجهان از نور جانش/سخنها گفته بی اوبرزفانش/چوحق راحلقه در گوش کرداو/به نامش زهر قاتل نوش کرداو/ از آن برخویشتن زهر آزمودی/که صد تریاق فاروقیش بودی/چنان شد ظلم در ایّام او گم/که اشکی در میان بحر قلزم/جهان از عدل او آسوده گشته/ستم از بیم او نابوده گشته/عجم را تاقیامت در گشاده/هزار وشصت وشش منبر نهاده.» ->
عطار نیشابوری، اسرار نامه، بخش «فی فضیلة امیرالمؤمنین عمر»• «آنکه خاک پای اوعیّون بود/خواجهٔ هردوجهان فاروق بود/عارفی در امر معروف آمده/واقفی امّا نه موقوف آمده/حق تعالی جمله دادش داده بود/لاجرم حق آنچه دادش داده بود/عین عدلش خلق راعین الحیات/عین نامش حل عقد مشکلات/این خطاب آن که حق کردی خطاب/بر زفان روشن ترش از آفتاب/چون زفان حق زفان او رواست/دیدهٔ حق نیز آن او رواست/چون زفان دیدهٔ زین سان بود/قصّهٔ «یاساریه» آسان بود/گرسخن چون وحی خواهی قول اوست/دیو گشته لال از لاحول اوست/سایهٔ دانش چنان سر تیز بود/کز لهیبش دیو راپرهیز بود/سایه دین آفتاب رای اوست/سایه باری چست بر بالای اوست/هفده فرض آورده درپیش خدای/در درون هفده من دلقی بجای/مال وملکش بود دلک و درّه ای/زان نمی ترسید از کس ذرّه ای/خشت می زد او و قیصر دل دو نیم/دور ازو بر سنگ می زد سر ز بیم/شب نخفت از بیم او یک شهریار/او همه شب پاسبانی داشت کار/زو شکسته دل جهانی صف شکن/کرده او سقایی هر بیوه زنی/گر نکردی عمر بر فرمان گذر/عمر را عمره زدی زود ازعمر/تا بزد بر لؤلؤ زخمی چوبرق/لؤلؤ خوشاب در خون کردغرق/روشنایی از جهان درپرده شد/کان چراغ هشت جنّت مرده شد/نی نمرد و زندهٔ جاوید گشت/گر چراغی بود صدخورشیدگشت/او چراغی بود نور روشنش/از درستی و درشتی روغنش/مصطفی کردازخدانقل این کلام/گفت از خلقم مباهاتست عام/پس به فاروقم مباهاتست خاص/نیست ازاخلاص کس را این اخلاص.» ->
عطار نیشابوری، مصیبت نامه• «قوت دین حق زعمّر بود/خانه دین بدو معمر بود/جگر مشرکان پر از خون کرد /کبرشان از دماغ بیرون کرد/از پی معدلت میان، اوبست /کمر عدل در جهان، اوبست/عادت بدعت از جهان برداشت /که کژی جز که در کمان نداشت/برتر از چرخ بود پایهٔ او /دیو بگریختی زسایهٔ او.» ->
سنایی غزنوی، طریق ال• منابع سیرت عمر: الریاض النضرة، محب طبری، تاریخ الخلفاء سیوطی، سیر اعلام النبلاء، صحیح بخاری وصحیح مسلم وکتابهای دیگر حدیث، سیره ابن هشام، العقد الفرید از ابن عبد ربه.• ترمذی، کتاب المناقب، عمربن الخطاب• تاریخ الخلفاء• صفوة الصفوة• محمدی ملایری، محمد. تاریخ و فرهنگ ایران. جلد اول. تهران: انتشارات توس، ۱۳۷۹. شابک: ۷–۵۲۷-۳۱۵–۹۶۴
