حکمیت

[ویکی فقه] حکمیت (قرآن). اختلاف و کشمکش، از اولین پدیده ها و پی آمدهای زندگی گروهی و جمعی انسان هاست. تفاوت استعدادها و توانمندی های انسان ها از یک سو و غرایز برتری جویی برخی افراد و سلطه طلبی آن ها از سوی دیگر، بستر مشاجرات را در زندگی اجتماعی فراهم می سازد. پیدایش نزاع و اختلاف، اگرچه در ابتدا ناخواسته و در مواردی طبیعی است، اما حل اختلاف امری مطلوب و مورد خواست باطنی عموم انسان هاست.
در عرصه اختلاف، آنچه مورد جدال واقع می شود، سرنوشت حق و برخورداری است، و هریک از افراد طرف نزاع ، آن حق و امتیاز را از آنِ خویش دانسته و دیگری را غاصب حق می داند، اما در این که مسئله باید حل شود، اختلافی نیست. افراد، گروه ها، کشورها، و کسانی که در اطراف اختلاف و درگیری ها قرار گرفته اند، در خاتمه نزاع و برون رفت از اختلاف به وجودآمده اتفاق نظر دارند. حل اختلافات همانند تمامی مسائل بشری می تواند قانون مند و براساس نظام انجام پذیرد. کاوش و ارزیابی شیوه های منطقی حل اختلاف، نخستین گام در جهت حل اختلاف به شمار می رود. آنچه در شیوه های حل اختلاف باید مورد توجه قرار گیرد، سرعت پایان دادن به اختلاف است، زیرا آثار ، ویرانی ها، ناامنی ها و اضطرابی که شروع جنگ و نزاع به همراه دارد، در ادامه جنگ و اختلاف بیش تر می شود. چنانچه اضطراب و ناامنی تداوم یابد، آثار ویرانگری بر روان انسان، آرامش و امنیت فکری، ذهنی جامعه خواهد گذاشت. این پی آمدهای نامطلوب و گسترده، همواره بیش از پیش متفکران و دانشوران را به جست وجوی شیوه های کارآمد حل اختلاف واداشته است. مسئله داوری و حل اختلاف در متن دین ، با روش های صلح آمیز نیز تأکید شده است.برآمد تلاش عقلانی در وضع قوانین حقوقی با هدف حل مخاصمات و رفع منازعات جلوه گر گردیده است. تشکیل دادگاه های قضایی و ایجاد هیئت های داوری در سطوح مختلف، از اساسی ترین راه کارهای بشری با هدف برطرف نمودن نزاع و اختلافات است.
واژه شناسی
حکم در اصطلاح فقه ، کسی است که برای فصل خصومت دو طرف نزاع، برگزیده می شود و حکمیت، عبارت است از فصل خصومت به واسطه یک یا چند نفر، نه به روش قضات دادگاههای رسمی. به این معنا که دو طرف نزاع، فردی را با رضایت به داوری برگزینند. «اتفاق الخصمین علی قبول حکم شخص معین فی فصل الخصومة بینهما»، «اذا تراضی نفسان برجل من الرعیة لیحکم بینهما، وسالاه الحکم بینهما، کان جایزا بلا خلاف فاذا حکم بینهما لزم الحکم ولیس لهما بعد ذلک خیار» توافق افراد و اطراف محل نزاع بر پذیرش رای، و حکم فرد خاص با هدف پایان دادن اختلاف و خصومت، شاخصه داوری در اصطلاح فقهی است. با وجود تنوع عبارات در تعریف حکمیت، این تعریف از ارکان مشترک برخوردار است، ارکانی مانند: اختلاف در آغاز، اتفاق بر توافق، و اتحاد غرض فصل خصومت که در عموم تعریف ها مشاهده می شود.

[ویکی فقه] حکمیت (واقعه تاریخی). حکمیت، واقعه ای تاریخی مربوط به جنگ صفین می باشد. در این واقعه با سیاستی که معاویه به پیشنهاد عمروعاص در پیش گرفت، چنین القاء شد که بایستی رای صادره بر طبق قرآن باشد و از این طریق تفرقه و دودستگی در بین سپاه امام علی (علیه السلام) پدید آمد.
جنگ صفین، بین سپاه امام علی (علیه السلام) ـ که بیش تر از عراقیان بودند ـ و سپاه معاویه ـ که بیش تر از شامیان بودند ـ درگرفت. سپاه عراق ضربه های مهلکی بر سپاه شام وارد کرد و تا پیروزی نهایی فاصله ای نداشت، اما معاویه با حیله گری و با پیشنهاد عمرو بن عاص، قرآن ها را بر نیزه کرد و خواهان حکمیت قرآن شد. برخی سپاهیان امام علی (علیه السلام) با جهالت و برخی دیگر با خیانت، متمایل به پذیرش خواسته معاویه شدند و امام را مجبور کردند تا دست از جنگ بکشد و به حکمیت تن دهد. آنان تهدید نمودند در غیر این صورت، امام (علیه السلام) را خواهند کشت و یا به معاویه تحویل خواهند داد! به دنبال آن بود که اختیار انتخاب داور و حکم را نیز از امام سلب کردند که نتیجه اش آن شد که داور شام با ترفندی اعلام کند که امام علی (علیه السلام) از خلافت خلع شده و معاویه به این مقام برگزیده شده است! البته امام علی (علیه السلام) این نتیجه را نپذیرفت؛ زیرا طرفین متعهد شده بودند که بر اساس قرآن داوری کنند، و این نتیجه برگرفته از قرآن نبود.
تعریف
حکمیت در لغت به معنای داوری خواستن و حَکَم قرار دادن است. تاریخچۀ حکمیت به قبل از اسلام بر می گردد و اسلام نیز بر آن مهر تایید زده است.پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) در غزوۀ بنی قریظه، سعد بن معاذ را حکم قرار داد، ولی آن چه این مساله را دارای اهمیت مضاعف کرد، ماجرایی است که در جنگ صفین رخ داد.
واقعه صفین
جنگ صفین، از مهم ترین نبرد های حضرت علی (علیه السلام) بود. سپاه عراق که پیرو حضرتشان بودند، ضربه های مهلکی بر سپاه شام به سرکردگی معاویه زده و تا پیروزی نهایی فاصله ای نداشتند؛ به پیشنهاد عمروعاص، سپاهیان معاویه قرآن ها را بر نیزه کردند و از سپاه علی (علیه السّلام) خواستند که از جنگ دست بکشند و حکمیت قرآن را بپذیرند. اما معاویه که خود را در انتهای راه می دید، پیشنهاد عمرو بن عاص را پذیرفت و دستور داد قرآن ها را بر سر نیزه کنند. امام علی (علیه السّلام) اعلام کرد که این درخواست، فریب کارانه و به منظور فرار از شکست است، ولی گروهی از سپاهیان ایشان خواستار قبول حکمیت قرآن شدند. در راس این گروه اشعث بن قیس بود که معاویه با او مخفیانه مذاکره کرده بود.
ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۳، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
...