خطبه شقشقیه

wikishia: دانشنامه جهان اسلام است
خطبه شقشقیه، از خطبه های مشهور نهج البلاغه و متضمن نقد دوران سه خلیفه اول. نام این خطبه برگرفته از جمله امام علی علیه السلام در پاسخ به ابن عباس پس از ایراد خطبه است که در آن امام سخن گفتن خود را در این مقام به صدای شقشقه شتر تشبیه کرده است. شقشقه در لغت چیزی مانند شش گوسفند است که شتر، مخصوصاً به هنگام هیجان و شدت تنفس، از دهان خود خارج می کند و در آن باد می اندازد و زیر گلویش صدا می کند. این خطبه بر اساس نخستین جمله آن («واللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها ابنُ اَبی قُحافَة») مقمِّصه نیز خوانده شده است. تَقَمَّصَ (از مادّه قمیص به معنای پیراهن) یعنی پیراهن بر تن کرد.
با توجه به نکات تاریخی مطرح شده در خطبه، مانند ذکر ناکثین، قاسطین و مارقین پیداست که این خطبه پس از واقعه جَمَل، صِفّین و نهروان و احتمالاً در سالهای واپسین حیات حضرت علی علیه السلام ایراد شده است، یعنی در زمانی که مردم برای رویارویی با معاویه بهانه جویی می کردند. اکثر راویان درباره مکان ایراد خطبه سکوت کرده اند. مکان خطبه را محله رَحْبَه در نزدیکی کوفه ذکر کرده اند. امام این خطبه را در پاسخ به مردی ایراد کرد که از او درباره سبب به تأخیر انداختن تصدی خلافت پرسش کرد. اکثر منابع این خطبه را به نقل از ابن عباس آورده اند و به حضور وی در هنگام ایراد این خطبه اشاره کرده اند.
با وجود همه کوشش ها برای نادیده انگاشتن این خطبه و نظایر آن و نیز مصادر و منابع آن، بسیاری از علمای اهل سنّت و شیعه آن را روایت کرده اند. این خطبه به متون ادبی نیز راه یافته و دانشمند و ادیبی چون ابن ابی اِصبَع مصری (متوفی 654) در کتاب تحریرالتحبیر که در فن نثر است در باب استعانت از آن به عنوان خطبهای مشهور یاد و بدان استناد کرده است.
این خطبه از بسیاری از علما و محدّثان قبل از سیدرضی با تفاوت های اندکی در نقل روایت شده است؛ کسانی چون حافظ یحیی بن عبدالحمید حِمّانی (متوفی 228)، ابوجعفر احمد بن محمد برقی (متوفی 274 یا 280)، ابواحمد عبدالعزیز جَلوُدی بصری، ابواحمد حسنبن عبداللّه عسکری (متوفی 382) ابوجعفر ابن بابویه قمی (متوفی 381) ابوالقاسم بلخی (متوفی 317)، ابوجعفربن قِبَه شاگرد ابوالقاسم بلخی، ابوجعفر دِعبِل خُزاعی، ابوالحسن علی بن محمد بن فرات ابوعلی جُبّائی و حافظ سلیمان بن احمد طبرانی این خطبه را نقل کرده اند. وجود این خطبه در آثاری که قبل یا همزمان با سیدرضی تدوین شده، حاکی از صحت انتساب آن به امام علی علیهاالسلام است.
افزون بر این اسناد و مدارک، فصاحت و نکات بلاغی و حسن اسلوب و نظم این خطبه نشان از کلام امام دارد از لحن و شیوه انتقادآمیز و تند خطبه نسبت به خلفا، از جمله عبارت «اِلی اَنْ قامَ ثالِثُ القوم...» ــ که ابی ابن الحدید آن را از شعر معروف و هجوآمیز خُطَیئه تندتر و تلختر دانسته است ــ و با توجه به تعبیر ابن عباس از حضورش نزد امیرالمؤمنین و تأسف او از ناتمام ماندن سخنان حضرت، برمی آید که لحن معمول و عمومی حضرت چنین نبوده، بلکه این خطبه را در جمع یاران خاص و به طور ناخواسته ایراد کرده است.
خطبه شقشقیه به مثابه رنجنامه امام علی علیه السلام و از مهمترین خطبه های نهج البلاغه است. این خطبه در عین کوتاهی، دوره کامل تاریخ خلفای سه گانه نخستین از نگاه حضرت است. محور اصلی این خطبه مسئله خلافت، اوضاع سیاسی عصر خلفای نخستین، علل سکوت 25 ساله حضرت و انگیزه های پذیرش خلافت، گروههای سیاسی عصر امام و علل انحراف آنها از محور دین است.