امام هادی علیه السلام

امام هادی ( ع ) پیشواى دهم شیعیان، بنابر نظر مشهور در نیمۀ ذیحجه سال 212 هـ. ق در مدینه به دنیا آمد. پدر بزرگوارش پیشواى نهم، امام جواد ( ع ) و مادرش بانوى گرامى �سُمانه مغربیه� است که کنیزى با فضیلت و تقوا بود.

مشهورترین القاب امام دهم، �نقى� و �هادى� است و به آن حضرت �ابوالحسن الثالث� نیز مى‏گویند.

علم و دانش امام هادى ( ع ) همانند آباء و اجداد گرامی اش، علم لدنّی بود؛ یعنی مستقیماً از طریق غیب و همچنین از علوم و معارف قرآن و سنّت رسول الله ( ص ) و پدران بزرگوارش دریافت می نمود. امام هادی ( ع ) در سال 254 هـ. ق در شهر سامرا به وسیله زهری که به ایشان خورانده شد به شهادت رسیدند.
ابوالحسن على النقى الهادى ( ع ) پیشواى دهم شیعیان، بنابر نظر مشهور در نیمۀ ذیحجه[1] سال 212 هـ. ق در مدینه به دنیا آمد. [2] نام آن حضرت؛ علی، کنیه ‏اش ابوالحسن و داراى القاب زیادى چون هادی، [3] نقى، عالم، فقیه، امین، طیّب، [4] و مؤتَمَن[5] است. مشهورترین القاب آن حضرت، هادی است. [6] آن جناب را ابوالحسن ثالث ( سوم ) [7] نیز می گویند. [8] در منابع تاریخی برای امام هادی ( ع ) ، تنها یک همسر ذکر شده است که برایش نام هایی؛ چون حدیث و یا سوسن[9] ذکر کرده اند. [10]
درباره شمایل و صفات ظاهری امام هادی ( ع ) تنها به این گزارش دست یافتیم که حضرتشان چهره ای گندمگون‏[11] و تیره[12] داشتند.
امامت امام هادی ( ع )
پس از شهادت امام جواد ( ع ) در سال 220هـ. ق فرزندش امام هادى ( ع ) که هنوز بیش از هشت سال نداشت، به امامت رسید. از آنجا که شیعیان به استثناى معدودى مشکل بلوغ امام دربارۀ امام جواد ( ع ) را پشت سر گذاشته بودند، در زمینۀ امامت امام هادى ( ع ) تردید خاصى براى بزرگان آنها به وجود نیامد. [13]
در امامت آن جناب، دلائل عام و خاصی وجود دارد؛ مانند:
1. احادیثی که از پیامبر اکرم ( ص ) نقل شده و در آن اسامی دوازده امام آمده است. [14]
2. در احادیث متعدّدی نیز به صورت خاص به امامت آن حضرت تصریح شده است؛ مانند احادیث زیر:
امام جواد ( ع ) فرمود: �[پس از من] امر امامت به امام على النقى ( ع ) واگذار خواهد شد، در صورتى که او پسر بچه اى است. دوباره فرمود: آرى و کمتر از هفت‏ ساله، چنان که حضرت عیسى بن مریم ( ع ) نیز چنین بود�. [15]
همچنین آن حضرت فرمود: �امام بعد از من پسرم على است. دستور او دستور من و سخنش سخن من است. فرمان بردارى از او فرمان بردارى از من است و امامت پس از او در فرزندش حسن خواهد بود. . . �. [16]
علم امام هادی ( ع )
علم و دانش امام هادى ( ع ) همانند آباء و اجداد گرامی اش، علم لدنّی بود؛ یعنی مستقیماً از طریق غیب و همچنین از علوم و معارف قرآن و سنّت رسول الله ( ص ) و پدران بزرگوارش دریافت می نمود. [17]
سید محسن امین ( ره ) تألیفاتی برای امام هادی ( ع ) بر می شمرد: [18]
1. نامه آن حضرت در ردّ معتقدان به جبر و تفویض و اثبات عدل و امر بین الامرین که در تحف العقول آمده است. [19]
2. پاسخ هاى آن حضرت به سؤالات یحیى بن اکثم، که آن نیز در تحف العقول نقل شده است. [20]
3. گوشه اى از احکام دین، که ابن شهر آشوب در �مناقب� به آن اشاره کرده است. [21]
امام هادی ( ع ) و زیارت جامعۀ کبیره
یکی از آثار ماندگار و ارزشمند امام هادی ( ع ) زیارت جامعه کبیره است که متقن ترین متن در �امام شناسی� است. زیارت جامعه، دارای مضامین بسیار عالی از زبان امام هادی ( ع ) است که در پاسخ به خواستۀ یکی از ارادتمندان اهل بیت ( ع ) صادر شده است. [22] صحت صدور و ارزش سندی این زیارت چنان است که علامه مجلسی ( ره ) می نویسد: �این که سخن دربارۀ زیارت جامعه، اندکی به درازا کشید، ( اگرچه حق آن را به جهت پرهیز از طولانی شدن ادا نکردم ) بدین خاطر است که این زیارت، صحیح ترین زیارت ها از جهت سند و فراگیرترین آنها نسبت به ائمه ( ع ) است و در مقایسه با دیگر زیارت ها از فصاحت، بلاغت و منزلت بیشتری برخوردار است�. [23]
شاگردان مکتب امام هادی ( ع )
دوران زندگی امام هادی ( ع ) ، هرچند عصر اختناق و استبداد بود و امام ( ع ) برای فعالیت فرهنگی، علمی و سیاسی، آزادی عمل نداشت و از این نظر فضای جامعه با عصر امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) تفاوت فراوان داشت، اما آن حضرت در همان شرایط نامساعد، علاوه بر فعالیت های فرهنگی؛ نظیر مناظرات، مکاتبات، پاسخ گویی به شبهات و . . . ، راویان و محدّثان و بزرگانی از شیعه را تربیت کرد، علوم و معارف اسلامی را به آنان آموزش داد تا آنان، هم جامعۀ زمان خود را از آسیب های فرهنگی اعتقادی حفظ نمایند و هم این میراث بزرگ را به نسل های بعدی منتقل کنند.
شیخ طوسی ( ره ) ، دانشمند نامدار اسلامی، تعداد شاگردان و اصحاب آن حضرت را در زمینه های مختلف علوم اسلامی، بیش از 180 نفر می داند. [24]
در میان شاگردان امام هادی ( ع ) ، چهره های درخشان علمی و معنوی و شخصیت های برجسته ای مانند: فضل بن شاذان، حسین بن سعید اهوازی، على بن مهزیار اهوازى دورقى‏، ایوب بن نوح، حسن بن راشد ( مکنّى به ابو على غلام آل هلب بغدادى ) ، احمد بن محمد بن عیسى اشعرى قمى و عثمان بن سعید عمری، به چشم می خورند که برخی از ایشان شاگرد ائمه دیگر نیز بوده و دارای آثار و تألیفات ارزشمند در زمینه های مختلف علوم اسلامی هستند.
سیرۀ عملی امام هادی ( ع )
در این جا به منظور سرمشق گرفتن از اخلاق کریمه و رفتار سازنده آن حضرت، نمونه هایی را یادآور می شویم:
الف. انس با پروردگار
با مطالعه در سیرۀ ائمه اطهار ( ع ) ، صفتى را در آنها برجسته‏تر از همه صفات مى بینیم و آن توجّه به خدا و ارتباط با او و شب ‏زنده دارى به عبادت و مناجات با خدا و تلاوت قرآن مجید است. امام هادی ( ع ) ، نیز چنین بودند.
از امام هادى ( ع ) چندین دعا به یادگار مانده است و این دعاها نمونه حدّ انقطاع او از غیر و نهایت اتّصال به حق تعالى است؛ مانند �خدایا! سرچشمه هاى کرامت و بزرگواری ات با بخشش های فراوانت مملوّ است و درهاى مناجات به روى آرزومندان باز است، و توجّهات تو براى کسى که در پیشگاهت خاضع است گسستنى نیست. دهان ها بسته شده است، درماندگى شدید گشته، و منتظران از صبر و بردبارى ناتوان‏ مانده‏اند، و تو اى خداوند در کمین گاهى، اى خدایى که با وجود تأخیر بندگان در اداى وظیفه سخت گیرى نمى‏کنى، و پناهندۀ به تو در امان است، و آن را که از مردم کناره گرفته و رو به تو آورده تکیه گاه سودمندى، خدایا نزدیکان به تو در امانند�. [25]
پارسایی و انس با پروردگار، آن چنان نمودی در زندگی امام هادی ( ع ) داشت که برخی از شرح حال نویسان در مقام بیان برجستگی ها و صفات والای آن گرامی به ذکر این ویژگی پرداخته اند. �ابن کثیر� می نویسد: �او عابدی وارسته و زاهد بود�. [26]
ب. حلم و بردباری
امام هادی ( ع ) همچون نیاکان خود در برابر ناملایمات بردبار بود و تا جایی که مصلحت اسلام ایجاب می کرد، با دشمنان و ناسزاگویان و اهانت کنندگان به ساحت مقدس آن حضرت، با بردباری برخورد می کرد.
بریحه عباسى که مسئول نظارت بر اقامه نماز در حرمین شریفین ( مکه و مدینه ) بود، دربارۀ امام هادی ( ع ) به متوکّل نوشت: اگر به مکه و مدینه نیاز داری، علی بن محمد را از این دو شهر بیرون ببر؛ زیرا او مردم را به سوی خود خوانده و گروه زیادی از او پیروی کرده اند.
بر اثر سخن چینی ها و بدگویی های پی درپی بریحه؛ متوکّل، امام هادی ( ع ) را از کنار حرم جدّ بزرگوارش رسول خدا ( ص ) تبعید کرد. هنگامی که امام ( ع ) از �مدینه� به سمت �سامراء� در حرکت بود، بریحه نیز او را همراهی کرد. در بین راه بریحه رو به آن حضرت کرد و گفت: تو خود می دانی که عامل تبعید تو من بودم. با سوگندهای محکم و استوار، سوگند می خورم که چنانچه شکایت مرا نزد حاکم عباسی یا یکی از درباریان و فرزندان او ببری، تمامی درختانت را در مدینه آتش می زنم و بردگان و خدمت کارانت را می کشم و چشمه های مزارعت را کور خواهم کرد و بدان که این کارها را خواهم کرد.
امام ( ع ) متوجه او شد و فرمود: �نزدیک ترین راه برای شکایت از تو این بود که دیشب شکایت تو را نزد خدا بردم و چون شکایت تو را بر خدا عرضه کردم، پس نزد غیر او از بندگانش نخواهم برد�.
بریحه چون این سخن را از امام ( ع ) شنید، به دامن آن حضرت افتاد و تضرّع کرد و از او تقاضای بخشش نمود. امام ( ع ) فرمود: تو را بخشیدم. [27]
سیرۀ سیاسی امام هادی ( ع )
دوران‏ آخرین‏ امامان‏ شیعه‏ ( ع ) همراه‏ با اختناق‏ شدید از سوى‏ خلفاى‏ عباسى‏ بود. در عین حال در همین دوران، شیعه در سرتاسر بلاد اسلامى گسترده شده بود. رشد کمّى شیعه در این دوران، از فعالیت هاى ضد شیعى که از این دوره بر جاى مانده و همچنین از اقدامات سیاسى و نظامى حاکمان به منظور جلوگیرى از گسترش روزافزون تشیّع به خوبى روشن است.
میان امام هادی ( ع ) و شیعیان عراق، یمن، مصر و نواحى دیگر نیز رابطه برقرار بود. سیستمى که ضامن پیدایش و دوام و استحکام این ارتباط بود مسئلۀ وکالت بود. کسانى که به عنوان وکالت از طرف امام رضا ( ع ) و پس از آن امام جواد و امام هادى ( ع ) کار ایجاد و تنظیم ارتباط میان امام و شیعیان را بر عهده داشتند علاوه بر جمع آورى خمس و ارسال آن براى امام، در معضلات کلامى و فقهى نیز، نقش سازنده اى داشته و در جا انداختن امامت امام بعدى، موقعیت محورى در منطقه خود داشتند. گاهى افرادى از این وکلا دستخوش انحراف از خط امام شده و مورد تکذیب آن حضرات قرار مى‏گرفتند. در این شرایط کسان دیگرى جایگزین آنها مى شدند. [28]
به هر روى نظام وکالت، نقشى اساسى در تثبیت موقعیت سیاسى و فرهنگى شیعه ایفا مى کرد. هدف اصلی این سازمان، جمع آوری خمس، زکات، نذور و هدایا از مناطق مختلف توسط وکلا و تحویل آن به امام، و نیز پاسخ گویی امام به سؤالات و مشکلات فقهی و عقیدتی شیعیان و توجیه سیاسی آنان توسط وکیل امام بود. این سازمان کاربرد مؤثّری در پیشبرد مقاصد امامان ( ع ) داشت.
وکلاى ائمه ( ع ) بیشتر به وسیلۀ نامه، آن هم توسط افراد مطمئن با امام در رابطه بودند. بخش عمده‏اى از معارف فقهى و کلامى آن بزرگواران، طىّ نامه هایى به شیعیانشان مى رسید که به نقل از نامه ها در مصادر حدیثى آمده و امروزه در دسترس ما قرار گرفته‏ است. على بن جعفر یکى از وکلاى امام هادى ( ع ) و از اهالى همینیا از روستاهای بغداد بود. دربارۀ وى گزارش هایى به متوکّل رسیده بود که به دنبال آن او را بازداشت و زندانى کرد. وى پس از گذراندن دورۀ طولانى زندان، به دستور امام هادى ( ع ) رهسپار مکه گشت و تا آخر عمر در آن جا ماندگار شد. [29]
خلاصه این که امام هادی ( ع ) که در سامرا تحت نظر و کنترل شدیدی قرار گرفته بود، برنامه تعیین کارگزاران و نمایندگان را که پدرش امام جواد ( ع ) اجرا کرده بود، ادامه داد و نمایندگان و وکلایی در مناطق و شهرهای مختلف منصوب کرد و بدین وسیله یک سازمان ارتباطی هدایت شده و هماهنگ به وجود آورد که هدف های یاد شده را تأمین می کرد.
خلفای عباسی معاصر با امام هادی ( ع )
دورۀ امامت حضرت هادی ( ع ) در زمان چند تن از خلفای عباسی بود که به ترتیب زمان عبارت اند از:
1. معتصم، برادر مأمون ( 217 - 227 ) .
2. واثق، پسر معتصم ( 227 - 232 ) .
3. متوکل، برادر واثق ( 232 - 248 ) .
4. منتصر، پسر متوکل ( 6 ماه ) .
5. مستعین، پسر عموی منتصر ( 248 - 252 ) .
6. معتز، پسر دیگر متوکل ( 252 - 255 ) . [30]
در زمان خلفای قبل از متوکّل، ایشان در مدینه بودند که فعالیت های مختلفی از جمله ارتباط با شیعیان و مطلع کـردن آنها از جریانات سیـاسی را انجام می دادند.
امام هادی ( ع ) به دستور متوکّل و به اجبار او وارد سامرّا شد. [31] آن حضرت به هنگام ورود به سامرا، با استقبال مردم مواجه شد و در خانۀ خزیمة بن حازم سکنا داده شد. [32] اما به نقل شیخ مفید، نخستین روزى که امام وارد سامرّا شد، متوکل دستور داد تا او را یک روز در �خان صعالیک� ( محل فرود کاروان ها، مسافر خانه ) نگاه داشتند و روز بعد به خانه‏اى که براى اسکان آن حضرت در نظر گرفته شده بود، بردند. [33]
یحیى بن هرثمه مى گوید: وقتى در سر راهمان وارد بغداد شدیم، اسحاق بن ابراهیم طاهرى را که والى بغداد بود دیدم. او دربارۀ امام به من چنین گفت: اى یحیى! این مرد فرزند رسول خداست؛ با توجه به وضعیت اخلاقى متوکل - که خود بدان آشنایى کامل دارى - اگر دربارۀ او گزارش تحریک آمیزى به خلیفه بدهى او را مى کشد؛ و اگر چنین شود، در روز قیامت کارت با رسول خداست. هنگامى که به سامرّا رسیدیم نخست وصیف ترکى را دیدم و خبر ورود امام را به اطلاع وى رساندم. او گفت: اگر یک مو از سر این مرد کم شود، بازخواست خواهى شد. سپس پیش متوکل رفتم و گزارشى دادم که حاکى از حسن سیرت و ورع و زهد امام بود و بدو گفتم که در جریان تفتیش از منزل او، چیزى جز چند کتاب علمى و مصحف نیافتم. [34]
امام ( ع ) تا پایان عمر خود - بیش از بیست سال - در این شهر به سر برد. شیخ مفید با اشاره به اقامت اجبارى امام در سامرّا مى نویسد: �آن حضرت به ظاهر مورد احترام خلیفه بود، ولى در باطن به وسیله متوکل دسیسه هایى علیه آن حضرت مى‏شد که هیچ یک از این نقشه‏ها در عمل موفق نبود�. [35]
شهادت امام هادی ( ع )
امام علی النقی ( ع ) در ماه رجب سال 254 هـ. ق[36] در شهر سامرا به وسیله زهری که به ایشان خورانده شد به شهادت رسیدند. [37]

[1]. برای ولادت آن حضرت این گونه نیز نقل شده است: دوم، سوم، پنجم، سیزدهم، ماه رجب در سال 212 و یا 214 هجری قمری؛ حسینى عاملى‏، سید تاج الدین، التتمة فی تواریخ الأئمة علیهم السلام‏، ص 135، بعثت، قم، چاپ اول، 1412ق؛ شامی، جمال الدین یوسف بن حاتم‏، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم‏، ص 721، جامعه مدرسین‏، قم، چاپ اول، 1420ق؛ عاملی کفعمى، ابراهیم بن على، المصباح للکفعمی ( جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة ) ، ص 512، دار الرضی ( زاهدی ) ، قم، چاپ دوم، 1405ق؛ ابن طولون، الأئمة الاثنا عشر، شمس الدین محمد، ص 108، منشورات الرضی، قم، بی تا؛ جعفریان، رسول، حیات فکرى و سیاسى ائمه‏، ص 499، انصاریان، قم، چاپ ششم، 1381ش.
[2]. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 297، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413ق؛ کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج 1، ص 497، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 109، مؤسسه آل البیت، قم، چاپ اول، 1417ق؛ طبری، عماد الدین حسن بن على‏، تحفة الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار علیهم السلام‏، ص 169، دفتر نشر میراث مکتوب‏، تهران، چاپ اول، 1376ش؛ شیعى سبزوارى‏، حسن بن حسین‏، راحة الأرواح در شرح زندگانى، فضائل و معجزات ائمه اطهار علیهم السلام، ص 253، اهل قلم، تهران، چاپ دوم، 1378ش؛ شیخ عباس قمى‏، منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل، ‏‏ج 3، ص 1835، دلیل ما، قم، چاپ اول، 1379ش.
[3]. طبری، محمد بن جریر بن رستم‏، دلائل الإمامة، ص 411، بعثت، قم، چاپ اول، 1413ق.
[4]. إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 109.
[5]. ابن شهر آشوب مازندرانى‏، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 401، مؤسسه انتشارات علامه، قم، 1379ق.
[6]. التتمة فی تواریخ الأئمة علیهم السلام‏، ص 135.
[7]. در اصطلاح راویان شیعه، مقصود از ابوالحسن اول، امام موسی بن جعفر ( ع ) ، مقصود از ابوالحسن ثانی، امام رضا ( ع ) و مقصود از ابوالحسن ثالث، امام هادی ( ع ) می باشد.
[8]. إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 109؛ امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعة، ج 2، ص 37، دار التعارف‏، بیروت، 1403ق.
[9]. الکافی، ج 1، ص 503؛
[10]. خزعلی، ابوالقاسم، موسوعة الإمام الهادی ( ع ) ، ج ‏1، ص 50، مؤسسة ولى العصر ( عج ) ، چاپ اوّل، قم، 1424ق؛ علامه شوشتری‏، محمد تقی، رسالة فی تواریخ النبی و الآل‏، ص 75، جامعه مدرسین، قم، چاپ اول، 1423ق.
[11]. ابن صباغ مالکى‏، على بن محمد، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة ( ع ) ‏، ج ‏2، ص 1064، قم، دار الحدیث‏، چاپ اوّل‏، 1422ق.
[12]. طبری، محمد بن جریر بن رستم‏، دلائل الإمامة، ص 419، قم، بعثت‏، چاپ اوّل‏، 1413ق.
[13]. حیات فکرى و سیاسى ائمه‏، ص 501.
[14]. ر. ک: نمایه �اسامی ائمه ( ع ) در احادیث متواتر شیعی�، سؤال 2543.
[15]. مسعودى، على بن حسین، اثبات الوصیّة، ص 228 و 229، انصاریان، قم‏، چاپ سوم، 1362ش‏؛ شیخ حر عاملى، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج 4، ص 417، اعلمى، بیروت، چاپ اول، 1425ق.
[16]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ج 2، ص 378، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1395ق.
[17]. ر. ک: نمایه های �علم اولیای خدا�، سؤال 189؛ �رابطۀ علم خدا و معصومین به غیب با تکلیف�، سؤال 2178؛ �منابع علم امام ( ع ) �، سؤال 3024.
[18]. امین عاملى، سید محسن، أعیان الشیعة، ج‏2، ص 39، دار التعارف للمطبوعات‏، بیروت‏، 1403ق‏.
[19]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله علیه و آله، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ص 458 – 475، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404ق.
[20]. همان، ص 476 – 481.
[21]. مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 424: �وَ خَرَجَ مِنْ عِنْدِ أَبِی مُحَمَّدٍ ( ع ) فِی سَنَةِ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَینِ کِتَابُ تَرْجَمَةٍ فِی جِهَةِ رِسَالَةِ الْمُقْنِعَةِ یشْتَمِلُ عَلَى أَکْثَرِ عِلْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ أَوَّلُهُ أَخْبَرَنِی عَلِی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى وَ ذَکَرَ الْحِمْیرِی فِی کِتَابٍ سَمَّاهُ مُکَاتَبَاتِ‏ الرِّجَالِ‏ عَنِ الْعَسْکَرِیینِ مِنْ قِطْعَةٍ وَ مِنْ أَحْکَامِ الدِّین‏�.
[22]. ر. ک: نمایه های �زیارت جامعه و کفر دشمنان اهل بیت ( ع ) �، سؤال 11205؛ �شرح فرازی از زیارت جامعه�، سؤال 4330.
[23]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 99، ص 144، مؤسسة الوفاء، بیروت، سال 1404ق.
[24]. شیخ طوسى، رجال الطوسی، تحقیق: قیّومی اصفهانی، جواد، ص 383 - 394، جامعه مدرسین‏، قم‏، چاپ اول، 1415ق‏. ‏
[25]. ابن طاووس، على بن موسى، مهج الدعوات و منهج العبادات، محقق و مصحح: کرمانى، ابوطالب، محرر، محمد حسن، ص 60، ‏دار الذخائر، قم، چاپ اول، 1411ق.
[26]. �و قد کان عابدا زاهدا�؛ ابن کثیر دمشقى‏، عماد الدین، البدایة و النهایة، ج ‏11، ص 15، دار الفکر، بیروت‏، بى تا.
[27]. مسعودى، على بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب، ص 233، انصاریان، قم، چاپ سوم، 1426ق.
[28]. جعفریان، رسول، حیات فکرى و سیاسى ائمه‏، ص 512 و 513، انصاریان، قم، چاپ ششم، 1381ش.
[29]. همان، ص 513 و 514.
[30]. إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 109؛ پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان، ص 568، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق ( ع ) ، چاپ سوم، قم، 1375ش.
[31]. ر. ک: الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 309 – 311؛ حیات فکرى و سیاسى ائمه‏، ص 503 – 505.
[32]. إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب، ص 237.
[33]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 311.
[34]. مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین بن على، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، ج 4، ص 85، دار الهجرة، قم، چاپ دوم، 1409ق؛ سبط بن جوزی، تذکرة الخواص‏، ص 322، منشورات الشریف الرضى‏، قم، چاپ اول، 1418ق.
[35]. �وَ أَقَامَ أَبُو الْحَسَنِ ( ع ) مُدَّةَ مُقَامِهِ بِسُرَّمَنْ‏رَأَى مُکَرَّماً فِی ظَاهِرِ حَالِهِ یجْتَهِدُ الْمُتَوَکِّلُ فِی إِیقَاعِ حِیلَةٍ بِهِ فَلَا یتَمَکَّنُ مِنْ ذَلِک‏�؛ همان.
[36]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 297؛ إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 109؛ گنجى شافعى‏، محمد بن یوسف، کفایة الطالب فی مناقب على بن أبى طالب‏، ص 458، دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السلام‏، تهران، چاپ دوم، 1404ق.
[37]. ابن همام اسکافی، محمد بن همام بن سهیل‏، منتخب الأنوار فی تاریخ الأئمة الأطهار علیهم السلام‏، تحقیق و استدراک: هزار، علی رضا، ص 85، دلیل ما، قم، چاپ اول، 1422ق؛ دلائل الإمامة، ص 409؛ مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 401.