تاریخ یمینی

wikifeqh: الیمینی کتابی تاریخی شامل وقایع تاریخی از اواخر سامانیان تا زمان سلطان محمود به زبان عربی است که توسط جرفادقانی و چند مترجم دیگر به زبان فارسی ترجمه گردیده است.
۱- نخستین ملحقه کتاب، «خاتمه یمینی» یا حوادث ایام است که به قلم خود جرفادقانی است. این خاتمه، حوادث و وقایع مربوط به زمان نویسنده (اواخر قرن ششم) را بیان می کند که از نظر تاریخی بسیار با ارزش است. در آغاز وقایع، حادثه قران کواکب که انوری نیز آن را پیشگویی کرده و چوبش را خورده بود و پیدایش طوفان سخت و زلزله و نابودی همه موجودات را ذکر می کند، آن گاه توضیح می دهد که یکی از معارف خراسان روایت معروف پیغمبر را که پرسیدند: متی القیامة؟ فرمود، القیامة، و چند بار تکرار کرد، به حساب جمل انداخت و از آن عدد ۵۸۲ به دست آورد و بدین ترتیب مردم از دیار خود آواره شدند، ولی به قول جرفادقانی «تقدیر باری تعالی چنان افتاد که مدت یک ماه برگ بر درخت نجنبید و خرمنها بر صحرا بماند». جرفادقانی در این «خاتمه» به ساده نویسی و نثر مرسل گراییده و عباراتی فصیح و دلپذیر آورده است، چنانکه غالبا از صنعت موازنه و ارداف و تسجیع و ترصیع عاری است، و از این حیث با ترجمه تاریخ یمینی فرق بسیاری دارد. ۲- ملحقه دیگر «آخر یمینی» است که عتبی آن را در پایان کتاب خود آورده و در آن از شخصی به نام ابو الحسن بغوی که از امرا بوده بدگویی کرده است. مترجم این قسمت ابو اسماعیل سعید بن ابی المفاخر اصفهانی معروف به سکری است، و ترجمه در نیمه اول قرن هفتم انجام گرفته است. کاتب نسخه «شع» ابو اسماعیل را که به اندیشه برابری با جرفادقانی افتاده و به ترجمه «آخر یمینی» مبادرت جسته است سخت سرزنش کرده و او را شایسته این کار ندانسته است و حق با اوست. ۳- ترجمه مرثیه امیر نصر بن ناصر الدین سبکتگین است که در سنین جوانی درگذشته است. جرفادقانی عین متن عربی آن را آورده که در کتاب حاضر مندرج است، اما در چاپ سنگی ۱۲۷۲ هجری ترجمه این قسمت به شیوه مصنوع توسط حبیب الدین جرفادقانی بر کتاب الحاق گردیده.
ترجمه ها و شرحهای تاریخ عتبی
عتبی از رجال ادب بشمار است، و انشای عربی کتاب او فنی و پیچیده و نیازمند تفسیر و شرح بوده، و از این رو شروح متعددی بر آن نوشته اند. چلبی این کسان را در شمار شارحان آن آورده است: ۱- مجد الدین کرمانی ۲- صدر الافاضل قاسم پسر حسین خوارزمی (م ۵۵۵ ق) ۳- تاج الدین عیسی پسر محفوظ ۴- حمید الدین ابو عبدالله محمود بن عمر نجاتی نیشابوری، که شرح خود را بساتین العلماء نامیده (معروف به شرح نجاتی) و در آغاز آن گفته است: پس از بررسی پنج شرح این گزارش را نوشته ام و به تبریز (در ۷۰۹ ه. ق.) به پایانش رسانیده، سپس آن را بر قطب شیرازی خواندم و به دستور او بر آن افزودم و به سال ۷۲۱ ه. ق. به پایان رسانیدم (نسخه خطی از این شرح در کتابخانه مجلس شورای ملی ایران هست). ۵- جرفادقانی، که کتاب را به فارسی ترجمه کرده (و همین کتاب حاضر است). ۶- شیخ احمد معین بن علی بن عمر عددی دمشقی (۱۰۸۹- ۱۱۷۳) ه. ق. آن را به سال ۱۱۴۸ ه. ق. تفسیر کرده و به نام الفتح الوهبی (معروف به شرح منینی) در مصر به سال ۱۲۸۶ ه. ق. در دو جلد چاپ شده است. ۷- صاحب ذریعه در ج۴ ص۱۱۶ گوید: «حاج میرزا علی ثقة الاسلام تبریزی (مقتول در ۱۳۳۰ ه. ق.) نیز آن را به امر امیر نظام به فارسی ترجمه کرده است»، ولی آنچه محقق است مرحوم ثقة الاسلام همه کتاب را ترجمه نکرده، بلکه رساله بث- الشکوی را که قسمت دیگری از تاریخ عتبی است به فارسی در آورده، و این ترجمه در سال ۱۳۱۶ ه. ق. به امر حسینعلی خان امیر نظام والی آذربایجان انجام گرفته است. از میان شرحهای مذکور الفتح الوهبی (یا شرح منینی) و شرح نجاتی مشهورند و از مآخذ معتبر به شمار می آیند. ۸- رینولد مستشرق انگلیسی تاریخ یمینی را از روی ترجمه جرفادقانی (کتاب حاضر) به زبان انگلیسی ترجمه کرده و به سال ۱۸۰۸ م. در لندن چاپ کرده است. تاریخ یمینی (متن عربی) در دهلی به سال ۱۸۴۸ م. به کوشش اسپرنگر و در بولاق مصر به سال ۱۲۹۰ ه. ق. و در لاهور به سال ۱۳۰۰ ه. ق. ۱۸۸۳ م. به چاپ رسیده است.
نسخه های ترجمه کتاب
...