[ویکی فقه] از نام آوران سده اول هجری می توان از نافع بن ازرق نام برد که توانست با نظریاتش رئیس فرقه ای از فرق اسلامی گردد و رهبر و بنیانگذار فرقۀ
خارجی ازارقه بود.
ابن حزم نام کامل او را اینطور بیان می کند: نافع بن ازرق بن قیس بن نهار بن انسان بن انسان بن اسد بن صبرة بن ذهل بن دول بن حنیفة بکری وائلی که اهل بصره بود و در این
شهر بزرگ شد، هر چند که اصالتا رومی بود، چرا که پدر او از برده های رومی بود که به این دیار منتقل شد و حرفه
آهنگری می دانست. البته در
کتاب فتوح البلدان بلاذری، مطلبی نقل شده که با این گفته در بالا مخالف است. در آنجا آمده است که گفته اند که ابن ازرق از بنی حنیفه و غیر از ازرقی بوده و آن ازرقی که از
طائف به عنوان برده، نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) آمده، شخص دیگری بوده است. نافع بن ازرق در
سال ۶۵ هجری یا ۶۸۵ میلادی به دنیا آمد و بعد از گذران دوره کودکی به یادگیری
علوم دینی پرداخت و از
صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) استفاده نمود. او نخستین کسی بود که با ابداع برخی آرای خاص باعث
تفرقه و انشعاب در میان خوارج گردید. .ابوراشد نافع بن الاروق بن قیس بن نهار از نسل بنی حنیفه و از قبیلۀ بکربن وائل بود. به روایت ابومخنف، وی از خاندان
حنظله و از قبیله تمیم بود. بنابر گزارشی دیگر، نافع فرزند آهنگری رومی بود که در طائف ساکن بود و نافع از
موالی بنی حنیفه بود.
ملطی به جای نافع از عبدالله بن ازرق یاد کرده است.
همراهی با
قیام ابن زبیر
ظاهراً نافع بن ازرق در علوم دینی، به ویژه
تفسیر قرآن، تبحر داشته، زیرا در این باره با
عبدالله بن عباس مباحثاتی کرده است. هنگام ولایت عبید الله بن زیاد در عراق، نافع بن ازرق از شخصیتهای برجسته و فعال خوارج شمرده می شد. رهبران خوارج در بصره در جوار محلۀ بنی حنیفه گرد می آمدند و دربارۀ مسائل دینی،
قرآن و ظلم و جور بنی امیه بحث می کردند. عبید الله بن زیاد بسیاری از خوارج بصره را به
زندان انداخت. برای گریز از فشارهای ابن زیاد، به ویژه پس از کشتار مرداس بن ادیه در سال ۶۱، بزرگان خوارج بصره تصمیم گرفتند به قیام
ابن زبیر در
مکه بپیوندند. نافع بن ازرق و دیگر خوارج همراه وی در ماجرای
حره به ابن زبیر یاری رساندند، ولی پس از جنگ، خوارج بر سر اصول اعتقادی خویش با ابن زبیر اختلاف یافتند و از وی جدا شدند. جمعی از آنان به
یمامه رفتند و گروه دیگر به بصره بازگشتند، که نافع بن ازرق، عبد الله بن صفار، عبد الله بن اباض، حنظلمه بن بیهسی و پسران ماخور جزو ایشان بودند. نافع و همراهانش به محض رسیدن به بصره، به دستور
ابن زیاد دستگیر و زندانی شدند. پس از
مرگ یزید، اگر چه مردم بصره با ابن زیاد
بیعت کردند، ولی از
قدرت وی بسیار کاسته شد و در پی اصرار مردم، مجبور شد بسیاری از خوارج، از جمله نافع ، را از زندان آزاد کند.
وقایع بصره
نافع پس از رهایی از زندان در محله مربد، از محلات شهر بصره، مستقر شد و گروهی از خوارج گرد وی آمدند. در این حین، بین قبایل اصلی ساکن بصره، یعنی ازد و ربیعه و مضر، جنگی شدید درگرفت، به طوری که ابن زیاد از آن جا گریخت و شهر بدون حاکم گشت. این
جنگ با
قتل مسعودبن عمر عتکی، رئیس قبیلۀ ازد، در
شوال سال ۶۲ به اوج خود رسید. بیشتر خوارج، به ویژه کسانی که اطراف نافع بودند، ازجنگهای قبیله ای بصره دوری گزیدند و با استفاده از فرصت به وجود آمده، به سامان دادن نیروهای خویش پرداختند. سرانجام، قبایل بصره با یکدیگر سازش کردند و پس از انتخاب عبد الله بن حارث هاشمی (معروف به ببه) به فرمانروایی خویش، به مقابله با خوارج پرداختند. نافع و یارانش، که در این زمان حدود سیصد تن می شدند، ماندن در بصره را
جایز ندانستند و به سوی اهواز عزیمت کردند.
فعالیت نافع
...
