بیت الحکمه

wikishia: اسلامی در بغداد را بیت الحکمه می دانند که می توان آن را نخستین کتابخانه عمومی یا نیمه عمومی و دانشگاهی در تاریخ اسلام دانست. در منابع اسلامی، این کتابخانه به اسامی گوناگونی چون خزانه الحکمه، خزانه المأمون، خزانه الکتب و دارالحکمه معرفی شده، اما با نام بیت الحکمه بیشتر آوازه یافته است. کلمه "حکمت" در مفهوم عام، شامل علومی چون طب، نجوم، هیئت، طبیعیات، ریاضیات، الهیات، منطق، و فلسفه بوده است.
از تاریخ دقیق تأسیس بیت الحکمه اطلاع دقیقی در دست نیست. نخستین سنگ بنای آن در زمان انتقال خلافت از بنی امیه به بنی عباس در سال 132 ق. نهاده شده است؛ زیرا نوشته اند که خلفای بنی عباس، از جمله ابوجعفر منصور (158 ق)، اهتمام بسیاری به جمع آوری کتب قدیمی و ترجمه آنها داشته اند؛ چنان که منصور طیّ نامه ای از پادشاه روم خواست تا کتاب های حاکمان یونانی را برای وی بفرستد و پادشاه روم کتاب های اقلیدس را همراه برخی کتب دیگر برای او فرستاد.
منصور کتاب های دیگری نیز به زبان های پهلوی، فارسی، سریانی و عبرانی فراهم و خزانه ای از کتب مختلف بنیاد کرد. این خزانه پس از منصور به مهدی عباسی (169 ق)، که او نیز به ترجمه این گونه کتب علاقه بسیار داشت، رسید؛ سپس آن گنجینه همراه با برخی کتاب های تألیف شده در زمان مهدی به هارون الرشید به ارث رسید و هارون با استفاده از خزانه منصور و مهدی و نیز مجموعه ها و کتاب های دیگری که فراهم ساخت، اقدام به تأسیس بیت الحکمه کرد ولی شالوده نخستین آن همان خزانه های کتب منصور و مهدی بوده است. بر این اساس، تاریخ تقریبی تأسیس بیت الحکمه به پیش از سقوط برامکه (187 ق) بازمی گردد؛ زیرا بنابر شواهد تاریخی، برامکه در تأسیس بیت الحکمه و ترجمه کتب از زبان های دیگر به زبان عربی نقش اساسی داشته اند.
در برخی منابع آمده است که بیت الحکمه در زمان هجوم سپاهیان هارون الرشید به روم شرقی (بیزانس) در سال 181 ق. دایر بوده است و افرادی در آن به کار ترجمه و تألیف و استنساخ کتب مشغول بوده اند. بیت الحکمه در زمان هارون پیشرفت بسیار کرد، اما درخشش و اوج شهرت آن مدیون اهتمام فراوان مأمون عباسی است که این مرکز تحول چشمگیری پیدا کرد و در حقیقت به صورت مؤسسه ای علمی و فرهنگستانی درآمد و علاوه بر تألیف و ترجمه و نقل کتب مختلف به زبان عربی، مرکزی برای بحث و مناظره، تدریس و مطالعه معارف بشری در سطوح عالی، رصد کردن ستارگان و جمع آوری کتب و استنساخ آنها نیز به شمار می رفت.
از این رو، در بسیاری از منابع اسلامی تأسیس بیت الحکمه به مأمون نسبت داده شده و مطالبی نقل گردیده که نشان دهنده علاقه فراوان مأمون به حکمت و فلسفه و علوم قدیمی یونانی، هندی و ایرانی است. ابن ندیم به یکی از این مطالب اشاره کرده و سپس نوشته است که از آن پس مأمون به پادشاه روم نامه نوشت و از او خواست تا کتاب های خزانه روم را که حاوی علوم قدیمی یونانی بود، برای وی بفرستد. پادشاه روم گرچه در ابتدا امتناع ورزید، پس از مشاوره با تنی چند از درباریان، آن کتاب ها را برای مأمون به بغداد فرستاد.
شماری از مورخان نوشته اند که مأمون حدود صد بار شتر کتاب از قسطنطنیه به بغداد حمل کرد که دارای ذخایر گرانبهایی چون کتاب های بطلمیوس و مانند آن بود. انتقال این کتاب ها بر اساس پیمان نامه صلحی بود که با امپراتور میخائیل سوم بسته شد و از شرایط آن، انتقال یکی از کتابخانه های مهم قسطنطنیه به بغداد بود. ابن نباته نیز در ذیل شرح حال سهل بن هارون فارسی اشاره کرده است که از جزیره قبرس نیز کتاب هایی برای مأمون به بغداد آوردند.
این داستان را با اختلاف بسیار، دیگران نیز آورده اند. قفطی در شرح حال ارسطو آورده است که مأمون به پادشاه روم نامه نوشت تا کتاب های حکمت ارسطو را برای وی بفرستد. پادشاه روم که از مأمون شکست خورده بود، چاره ای جز اطاعت ندید زیرا این داستان پس از فتح شهرهای آنقره (آنکارا)، عموریّه و دیگر شهرهای روم (به سال 190 ق) اتفاق افتاد و کتاب های فراوانی از آنجا به بغداد منتقل گردید که از جمله یحیی بن ماسویه مأمور ترجمه آنها شد. این داستان ها، اگر صحت داشته باشد، نشان می دهد که حمل کتاب از روم به بغداد چند بار تکرار شده است؛ زیرا داستان های نقل شده با هم اختلاف فراوان دارند.
مأمون نیز از خراسان به مقدار صد بار شتر کتاب نفیس و گرانبها به بغداد منتقل ساخت؛ چنان که نوشته اند از حاکم صقلیّه نیز کتاب هایی درخواست کرد، که برای وی فرستاده شد.